Buka ya Bibele ya Bu 50—Mafilipi

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Roma

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 60–61 C.E.

1. (a) Ne ku tile cwañi kuli Mafilipi ba utwe taba ye nde? (b) Ki litaba lifi ze lemuseha ze ne ezahezi mwa tolopo ya Filipi?

MUAPOSITOLA Paulusi ha n’a amuhezi pizo mwa pono kuli a ise taba ye nde kwa Masedonia, yena ni ba n’a sebeza ni bona, bo Luka, Silasi, ni Timotea yo munca, ne ba pakisize ku eza cwalo. Ku zwa kwa Troasi mwa Asia Minor, ne ba fuluhezi kwa Neapolisi ka sisepe mi kapili-pili ba liba kwa Filipi, ili ku kena likilomita ze bat’o ba 15 mwa naha luli ka kanzila ka mwahal’a malundu. Luka u talusa tolopo yeo sina “munzi wa pili mwa naha ya Masedonia.” (Lik. 16:12) Filipi ne i filwe libizo la mulena wa Masedonia yena Philip II (ndat’ahe Alexandere yo Mutuna), ili ya n’a hapile tolopo yeo ka 356 B.C.E. Ne i ngilwe ki Maroma  hamulaho. Ki mona mo ne li kolotezi lindwa ze tuna za mwa 42 B.C.E. ze ne tiisize Octavian, ya n’a til’o ba yena Sesare Augusto. Sina kupuzo ya za tulo yeo, n’a fetuzi Filipi ku ba koloni ya Roma.

2. Paulusi n’a ezize zwelopili ifi ku za ku kutaza mwa Filipi, mi ne ku ezaheziñi puteho ha ne i tomilwe mwateñi?

² Paulusi n’a kutazanga pili Majuda ha fita mwa tolopo ye nca. Niteñi, ha fita lwa pili mwa Filipi ibat’o ba ka 50 C.E., n’a fumani ba sikakañi ba bao mi ku bonahala kuli ne ba si na sinagoge, kakuli ne ba lapelelanga fa likamba la nuka kwande a munzi. Kapili-pili ku kutaza kwa Paulusi kwa tahisa miselo, mi wa pili kwa ku sikuluha ne li Lidia, mulekisi ya li muproselite wa Sijuda, ili y’o n’a si ka kata-kata ku amuhela niti ya za Kreste mi n’a pihelezi kuli bazamai ba tibelele mwa ndu ya hae. Luka u ñola kuli: “Mi a lu hapeleza.” Nihakulicwalo, hañihañi ba tahelwa ki twaniso, mi Paulusi ni Silasi ba shapiwa ka litupa ni ku tamiwa. Ha ba li mwa tolongo, lifasi la zikinyeha, mi mulibeleli ni ba ndu ya hae, ha ba teelelize ku Paulusi ni Silasi, ba fetuha balumeli. Habusa Paulusi ni Silasi ba lukululwa mwa tolongo, mi ba potela mizwale kwa ndu ya Lidia ni ku ba susueza ba si ka zwa kale mwa tolopo. Paulusi n’a fundukile anz’a hupula hande manyando a n’a li teñi fa ku pepwa kwa puteho ye nca mwa Filipi.—Lik. 16:9-40.

3. Paulusi n’a bonani cwañi hamulaho ni puteho ya kwa Filipi?

³ Hamulaho wa lilimonyana, mwahal’a lieto la hae la bulalu la bulumiwa, Paulusi hape n’a konile ku potela puteho ya kwa Filipi. Ku zwa f’o, ibat’o ba lilimo ze lishumi ku zwa pili fa n’a tomezi puteho, lilatotuna le ne ba bonisize mizwale ba kwa Filipi ne li susuelize Paulusi ku ba ñolela liñolo le li buyelezwi ili le li bukelelizwe mwa Mañolo a Kenile le li bizwa ka puteho yeo ye latwa.

4. Ki sifi se si zibahaza muñoli wa Mafilipi, mi ki sifi se si paka buniti bwa liñolo le?

⁴ Bocaziba ba za Bibele ka nañungelele ba amuhela kuli, sina ha ku bulezwi mwa timana ya yona ya pili, Paulusi n’a ñozi liñolo le, mi kwa swanela ku ba cwalo. Mwa liñolo la hae kwa Mafilipi, Polycarp (69?-155? C.E.) u bulela kuli Paulusi n’a ba ñolezi liñolo. Bocaziba ba za Bibele ba kwa makalelo ba ba cwale ka Ignatius, Irenaeus, Tertullian, ni Clement wa kwa Alexandria ba ama liñolo le kuli li zwa ku Paulusi. Li bulezwi mwa Muratorian Fragment ya mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E. ni mwa libuka kaufela za kale, mi li bonahala hamoho ni mañolo a mañwi a 8 a Paulusi mwa muputo wa Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶), o lumelwa kuli u bat’o ba wa mwa 200 C.E.

5. Ki sifi se si bonisa kuli buka ye ne i ñolezwi kwa Roma?

⁵ Sibaka ni nako fo ne i ñolezwi za konwa ku zibwa hande. Ha n’a i ñola, Paulusi n’a li lipantiti ya n’a kantelwa ki mulibeleli wa mubusi wa Roma, mi kwande ne ku ezahala misebezi ya ka mafulofulo ya Sikreste. N’a felize liñolo la hae ka litumeliso za ba ba kenile mwa ndu ya Sesare. Litaba zeo kaufela li bonisa kuli liñolo le ne liñolezwi kwa Roma.—Mafil. 1:7, 13, 14; 4:22; Lik. 28:30, 31.

6. Ki bupaki bufi bo bu bonisa nako fo ne i ñolezwi Mafilipi?

⁶ Kono liñolo le ne liñozwi lili? Ku bonahala kuli Paulusi n’a s’a tandile nako ye ñata mwa Roma kuli litaba ni mabaka a ku tamiwa kwa hae sina Mukreste li zibwe ki Balibeleli ba Mubusi wa Roma ni ba bañwi ba bañata. Hape, ne ku bile ni nako ya kuli Epafrodite a tiseze Paulusi mpo ye zwa kwa Filipi (ili musipili wa likilomita ze bat’o eza 1000), kuli za ku kula kwa Epafrodite mwa Roma li utwiwe kwa Filipi hape, ni kuli za maswabi a ba kwa Filipi kabakala seo li zibahale kwa Roma. (Mafil. 2:25-30; 4:18) Bakeñisa kuli Paulusi n’a tamilwe lwa pili mwa Roma ibat’o ba ka 59-61 C.E., ku swanela ku ba kuli n’a ñozi liñolo le ibat’o ba ka 60 C.E. kamba 61 C.E., silimo si li siñwi kamba ku fitelela ku zwa fa n’a kenezi lwa pili mwa Roma.

7. (a) Paulusi n’a na ni swalisano ifi ni Mafilipi, mi kiñi se ne si mu nyangumuzi kuli a ñole? (b) Mafilipi ki liñolo le li cwañi?

⁷ Ku indukwa ko ne ku bile teñi mwa ku pepa bana bao kwa Filipi ka linzwi la niti, lilato la Mafilipi ni ku kapweka kwa bona Paulusi za n’a tokwa mwa buñata bwa misipili ni makandauko a hae, ni sisupo sa limbuyoti za Jehova kwa buikatazo bwa mwa bulumiwa bwa pili mwa Masedonia kaufela zona ne li tahisize lilato le li tiile mwahal’a Paulusi ni mizwale ba kwa Filipi. Cwale mpo ya bona ye sishemo, hamoho ni ku bata hahulu ku ziba kwa bona za Epafrodite ni zwelopili ya taba ye nde mwa Roma, ne li nyangumuzi Paulusi ku ba ñolela liñolo le li mufutumala ili le li lilato la susuezo ye yahisa.

ZE MWA MAFILIPI

8. (a) Paulusi u bonisa cwañi buikolwiso ni lilato la hae kwa mizwale ba kwa Filipi? (b) Paulusi u liñi ka za litamo za hae, mi u fa kelezo ifi?

⁸ Ku yemela ni ku zwisezapili taba ye nde (1:1-30). Paulusi ni Timotea ba lumelisa, mi Paulusi u itumela ku Mulimu kabakala ku kumalela taba ye nde kwa Mafilipi “ku kala ka lizazi la pili, ku t’o fita ku la cwale.” U kolwa kuli ba ka feleleza musebezi wa bona o munde, kakuli ba kopanezi sishemo se si si ka libelelwa ni yena, hamoho “ni mwa ku lwanela Evangeli ni ku i tiisa.” U ba nyolezwi kaufela ka lilato mi u li: “Se ni mi lapelela, kikuli lilato la mina li ye li ekezehe . . . kuli mu zibe ku lemuha linto ze nde ku fita.” (1:5, 7, 9, 10) Paulusi u ba bata ku ziba kuli ‘z’e mu tahezi, ki zona ze tusize Evangeli ku i zwiseza pili,’ kakuli litamo za hae li zibahalile mi  mizwale ba susuelizwe ku bulela linzwi la Mulimu ka bundume. Nihaike kuli Paulusi u ka fuma ha shwa cwale, niteñi u ziba kuli ku ka ba hande kuli a ine ilikuli ba eze zwelopili mi ba tabe. U ba eleza ku zamaya ka mukwa o swanela taba ye nde, kakuli nihaiba a taha ku bona kamba a be siyo, u bata ku utwa kuli ba sweli ku lwana ka buñwi ba “sa nyanganyiswi ki bahanyezi” ba bona.—1:12, 28.

9. Mafilipi ba kona ku ba cwañi ni maikuto a Kreste?

⁹ Ku ba ni maikuto a swana ni a Kreste (2:1-30). Paulusi u susueza Mafilipi ku ikokobeza, ‘ba sa tokomeli za bona fela, kono ba talime ni za ba bañwi.’ Ba swanela ku ba ni maikuto a swana ni a Kreste Jesu, ili y’o, niha n’a li mwa sibupeho sa Mulimu, n’a itobohile kuli a be mutu mi a ikokobeza ka ku ipeya ku utwa ku isa kwa lifu, mi Mulimu u mu pahamisize luli ni ku mu fa libizo le li fita mabizo kamukana. Paulusi u ba eleza kuli: “Mu sebeze za ku piliswa kwa mina ka sabo ni ka tutumelo.” “Mu eze linto kaufela mu sa tongi mu sa kanani,” mi ‘mu tiise Linzwi la bupilo.’ (2:4, 12, 14, 16) U sepa ku ba lumela Timotea mi u kolwa kuli yena ka sibili u ka taha kapili. Ka nako ye, kuli ba tabe hape, u ba lumela Epafrodite, ya s’a tusehile.

10. Paulusi u matezi cwañi fo ku likanyisizwe, mi u fa kelezo ifi ku ba bañwi?

¹⁰ Ku “matela fo ku likanyisizwe” (3:1–4:23). Paulusi u li , ‘Luna ba mupato wa niti lu lukela ku itibelela kwa linja, ba mupato o isi ona.’ Haiba ku na ni ya kona ku itumba ku za nama, Paulusi wa mu fita, mi u pakelwa ki misebezi ya hae ha n’a li Mujuda ya ile kwa mupato ili Mufalisi. Kono zeo kaufela u li ngile ku ba sinyehelo ‘kabakala bufumu bo butuna ni ku fita bwa ku ziba Jesu Kreste Mulen’a hae.’ Ka ku luka ko ku tomile fa tumelo, u sepa ku “y’o fita kwa zuho ya bafu.” (3:2, 3, 8, 11) Paulusi u li , Kacwalo, “ni libala ze mwamulaho, mi ni akufela ku ze kwapili, ni matela fo ku likanyisizwe, ni fumane kwateñi mupuzo wa pizo ya kwahalimu ye zwa ku Mulimu, ka Jesu Kreste.” Ba ba hulile kaufela ba be ni maikuto a swana. Ba bañwi ba fetuzi limba za bona mulimu, ba hupula za lifasi fela, mi ba libile kwa sinyeho, kono ka mwa tiiseza Paulusi, “wa luna munzi u kwa lihalimu.”—3:13, 14, 20.

11. (a) Ki lifi ze swanela ku hupulwa ni ku ezwa? (b) Paulusi u bulelañi ka za bufani bwa Mafilipi?

¹¹ Paulusi u eleza kuli, ‘Mu tabe kamita ku Mulena, mi musa wa mina u zibwe ki batu kamukana. Mu zwelepili ku hupula linto ze li za niti ni ze kutekeha, ze lukile, ze kenile, ze lateha, ze na ni libubo le linde, ze na ni swanelo, ni ze lukela ku lumbwa. Mu eze ze mu itutile ni ze mu amuhezi ni ze mu utwile ni ze mu boni ku na, mi Mulimu wa kozo u ka ba ni mina.’ (4:4-9) Paulusi u tabela hahulu bufani bwa Mafilipi ku yena, nihaike kuli u kona linto kamukana ‘ka Kreste ya fa mata.’ U itumela hahulu mpo ya bona. Ku zwa fa n’a kalezi ku kutaza taba ye nde mwa Masedonia, ba zwile mubano kwa bufani. Kacwalo, Mulimu u ka ba “bonela ku ze [ba] tokwa kaufela, ka bufumu bwa hae, mwa kanya, ka Jesu Kreste.” (4:13, 19) U ba lumela litumeliso za ba ba kenile kaufela, hamoho ni za ba ndu ya Sesare.

MABAKA HA I LI YE TUSA

12. Sina mizwale ba kwa Filipi, luna kacenu lu kona cwañi ku ba ni tumelezo ya Mulimu ni ku tabisa mizwale ba luna?

¹² Buka ya Mafilipi ki ye lu tusa hakakañi! Ka maniti lu lakaza tumelezo ya Jehova ni pabazo ya baokameli ba luna ba Sikreste ye swana ni yeo Paulusi n’a file puteho ya kwa Filipi. Lwa kona ku i fiwa haiba lu latelela mutala o munde wa Mafilipi ni kelezo ye lilato ya Paulusi. Sina Mafilipi, lu swanela ku fana, ku iyakatwa ku tusa mizwale ba luna ba ba ziyelehile, ni ku abana mwa ku lwanela ni ku toma ka mulao taba ye nde. (1:3-7) Lu swanela ku zwelapili ku ‘yema mwa moya u li muñwi, mi ka pilu i liñwi inze lu lwanela hamoho tumelo ya Evangeli,’ ili ku benya sina “mamonyi” mwahal’a lusika lo lu si ka luka ili lo lu maswe. Ha lu nze lu eza zeo ni ku zwelapili ku hupula ze kutekeha, lu kana lwa tabisa mizwale ba luna sina Mafilipi mo ne ba tabiselize hahulu muapositola Paulusi.—1:27; 2:15; 4:1, 8.

13. Ki mwa linzila lifi mo lu kona ku likanyisa Paulusi ka ku swalisana?

¹³ Paulusi u li , “Mu be ba ba ni likanyisa.” Ku mu likanyisa cwañi? Nzila ye ñwi ki ka ku kolwa ki miinelo kaufela. Paulusi ha n’a atezwi kamba ku taelelwa, n’a itutile ku eza licinceho ka ku ya ka miinelo a sa tongoki, ilikuli a zwelepili mwa bukombwa bwa Mulimu ka tukufalelo ni ka tabo. Bote hape ba swanela ku likanyisa Paulusi mwa ku bonisa lilato kwa mizwale ba ba sepahala. Ki ka tabo ye lilato hakakañi ha n’a bulezi za bukombwa bwa Timotea ni Epafrodite! Mi n’a utwana hakalo ni mizwale ba hae ba kwa Filipi, bao n’a bizize “ba ba latwa, be ni shukelwa hahulu, mina be mu li tabo ya ka, ni kuwani ya ka ya silena”!—3:17; 4:1, 11, 12; 2:19-30.

14. Liñolo la Mafilipi li fa kelezo ifi ye nde ka za sikonkwani sa bupilo ni Mubuso, mi sihulu liñolo le liñolezwi bomañi?

¹⁴ Paulusi u kona ku likanyiswa cwañi hape? Ka ku “matela fo ku likanyisizwe”! Bote ba ba hupula “ze kutekeha” ba iyakatwa hahulu litukiso ze nde za Jehova ka za kwa lihalimu ni fa lifasi, ili mo ‘malimi kamukana a ka bulela kuli Jesu Kreste ki Mulena, ibe kanya ku Mulimu Ndate.’ Kelezo ye nde ye mwa Mafilipi i susueza bote ba ba sepa ku pila kamita-ni-mita mwa Mubuso wa Mulimu ku ndongwama sikonkwani seo. Nihakulicwalo, liñolo la Mafilipi sihulu liñolezwi bao ‘munzi wa bona u kwa lihalimu’ ili ba ba na ni tibelelo ye tuna ya ku ‘ezwa sibupeho si li siñwi ni mubili wa Kreste wa kanya.’  ‘Ka ku libala ze mwamulaho, ni ku akufela ku ze kwapili,’ haike bao kaufela ba likanyise muapositola Paulusi mwa ku ‘matela fo ku likanyisizwe, ba fumane kwateñi mupuzo wa pizo ya kwahalimu,’ bona buswa bwa bona bo bunde hahulu mwa Mubuso wa kwa lihalimu!—4:8; 2:10, 11; 3:13, 14, 20, 21.

[Lipuzo za Tuto]