Buka ya Bibele ya Bu 51—Makolose

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Roma

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 60–61 C.E.

1. Tolopo ya Kolose ne i fumaneha kai?

HA BA siile Efese, banna ba babeli ba liba kwa upa mwa Asia Minor ka ku latelela nuka ya Maeander (Menderes). Ha ba fitile fo i kenela nuka ya Lycus, mwa naha ya Frigia, ba kwenuhela kwa mboela-upa ili ku latelela nuka yeo mwa libala le li mwahal’a malundu. Kwa bonahala kalulo ye buheha fapil’a bona: mafulisezo a matala a’ nunile ili a’ na ni mitapituna ya lingu. (Silalo seo ne si pilela fa libyana za bulizi bwa lingu. *) Ha ba kambama mwa libala leo, bazamai bao ba fitelela tolopo ye kwa bulyo ye onyokile, ya Laodisea, ye li muleneñi wa Maroma mwa sikiliti seo. Kwa nzohoto ya bona, mwa buse bwa nuka, ne ba kona ku bona Yerapolisi, tolopo ye tumile ka litempele ni maweluwelu a yona a mezi a’ cisa. Ne ku na ni liputeho za Sikreste ku zona litolopo ze peli zeo mi ni mwa toloponyana ya Kolose, ye li likilomita ze bat’o ba 16 kwapili mwa libala leo.

2. (a) Ki bomañi ba babeli ba ne ba lumilwe ki Paulusi kwa Kolose? (b) Ki sifi se si zibwa ka za puteho ya Kolose?

² Bazamai bao ne ba libile kwa Kolose. Bubeli bwa bona ne li Bakreste. Yo muñwi wa bona, haiba isi bubeli bwa bona, n’a ziba hande silalo seo, kakuli n’a zwa kwa Kolose. Libizo la hae ne li Onesimo, mi n’a li mutanga ya n’a kutela ku mulen’a hae, ya n’a li silama sa puteho k’o. Ya n’a li ni Onesimo ne li Tikike, ya n’a si mutanga, mi bubeli bwa bona ne ba lumilwe ki muapositola Paulusi, ba lwezi liñolo le li zwa ku yena ku liba kwa “banabahabo luna ku Jesu Kreste, balumeli ba ba sepahalile ba ba kwa Kolose.” Ka mo lu zibela, Paulusi n’a si ka potela Kolose ni kamuta. Puteho ye, ili yeo buñata bwa lilama za yona ne ba si Majuda, mwendi ne i tomilwe ki Epafrasi, ya n’a mbindani mwahal’a bona mi ili y’o cwale n’a li ni Paulusi kwa Roma.—Makolo. 1:2, 7; 4:12.

3. Liñolo la Makolose lona ka sibili li patululañi ka za muñoli, hamohocwalo ni nako ni sibaka kwa n’a ñolezi?

³ Muapositola Paulusi ne li yena ya n’a ñozi liñolo le, sina mwa bulelela mwa manzwi a lona a makalelo ni a mafelelezo. (1:1; 4:18) Litaba za mafelelezo zeo a bulela hape li li n’a liñolezi mwa tolongo. Yeo neikaba nako ya ku tamiwa kwa hae kwa pili mwa Roma, 59-61 C.E., ha n’a ñozi mañolo a sikai a susuezo, mi liñolo la Makolose ne li lumilwe hamoho ni le ne li ya ku Filemoni. (Makolo. 4:7-9; Fil. 10, 23) Ku bonahala kuli ne liñozwi mwa nako ye swana ni ya liñolo le li ya kwa Maefese, kakuli mihupulo ni lipulelo za ona ze ñata za swana.

4. Ki sifi se si pakela busepahali bwa Makolose?

⁴ Ha ku na mutomo wa ku hononela buniti bwa liñolo la Makolose. Ku ba hamoho kwa lona ni mañolo a mañwi a Paulusi mwa muputo wa Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶) wa mwa silimo se si bat’o ba 200 C.E. ku bonisa kuli ne li amuhezwi ki Bakreste ba kwa makalelo kuli ki le liñwi la mañolo a Paulusi. Busepahali bwa lona bu pakelwa ki bocaziba ba ba swana ba kwa makalelo ba ba pakezi buniti bwa mañolo a mañwi a Paulusi.

5. (a) Ki lifi ze n’e susuelize Paulusi ku ñolela Makolose? (b) Liñolo le li koñomekañi?

⁵ Ki sifi se ne si susuelize Paulusi ku ñolela Makolose liñolo? Libaka le liñwi ki la kuli Onesimo n’a kutela kwa Kolose. Epafrasi n’a sa z’o taha ku Paulusi, mi ku si na kakanyo piho ya hae ka za miinelo ye kwa Kolose ne i file libaka le liñwi la ku ñola. (Makolo. 1:7, 8; 4:12) Lubeta lo luñwi ne lu tahela puteho ya Sikreste k’o. Bulapeli bwa mazazi ao ne bu li mwa muinelo wa ku shandauka, mi bulapeli bo bunca ne bu nze bu tahiswa ka ku kopana kwa likalulo za bwa kale. Ne ku na ni lituto za sihedeni ze ne ama miila, tumelo ya mioya, ni litumelo ka za milimu ya maswaniso, mi zeo, hamohocwalo ni ku ikambusa kwa Majuda kwa lico ni ku mamela mazazi, ne li kana li kukuelize ba bañwi mwa puteho.  Ku be kuli butata ne li bufi, ku bonahala kuli ne li bo bu likani ku tahiseza Epafrasi ku tama musipilituna wa ku ya kwa Roma ku yo bona Paulusi. Nihakulicwalo, taba ya kuli puteho kamukana ne i si mwa butata bwa ka putako i boniswa ki piho ye susueza ya Epafrasi ka za lilato ni ku tiya kwa bona. Ha utwile piho yeo, Paulusi a yemela hahulu zibo ye nepahezi ni bulapeli bo bu kenile ka ku ñolela puteho ya Kolose liñolo le. Ne li koñomekile mayemo a pahami a Kreste a’ filwe ki Mulimu ili a’ fita lituto za sihedeni, ku lapela mangeloi, ni lizo za Sijuda.

ZE MWA MAKOLOSE

6. (a) Paulusi u lapelela cwañi Makolose? (b) Paulusi u nyakisisañi ka za mayemo ni bukombwa bwa Jesu ka ku ama puteho?

⁶ Mu lumele Kreste, toho ya puteho (1:1–2:12). Hamulaho wa litumeliso za makalelo ze zwa ku Timotea ni yena, Paulusi u itumela ka za tumelo ya Makolose ku Kreste ni za lilato la bona. Ba itutile za sishemo sa Mulimu ka ku kutaza evangeli kwa Epafrasi mwahal’a bona. A sa li ku utwela piho ya za bona, Paulusi ha si ka lisela ku lapela kuli ba tale “zibo ya tato ya hae, ye ka yona [ba] ka fiwa butali ni kutwisiso ya za Moya; kuli [ba] zamaye ka mukwa o swanela Mulena.” (1:9-11) Ndate u ba shimbululezi mwa “mubuso wa Mwan’a hae ya latwa,” ya li siswaniso sa Mulimu ya sa bonwi, y’o lika kaufela li ezizwe ka yena mi li ezelizwe yena. Ki Toho ya puteho mi ki mweli ku ba ba zuhile kwa bafu. Ka mali a Jesu, Mulimu n’a katezwi ku ikutiseza linto kamukana, ee, ku kopanyeleza cwalo ni Makolose ba ne ba li kwahule ni yena, ‘fo, kiha ba ka na ba ina mwa tumelo.’—1:13, 23.

7. Paulusi u kutazañi, mi ki ka mulelo mañi?

⁷ Paulusi u tabiswa ki ku feleleza se si siyezi kwa matomola a Kreste kwa neku la puteho, yeo a bile sikombwa sa yona. Seo ne li kuli a ba tuse ka ku kutaza ka ku tala linzwi la Mulimu ka za ‘kunutu ye kenile, yeo bufumu bwa kanya bwa yona Mulimu a latile ku bu zibisa balumeli ba hae.’ ‘Kreste ki yena ye lu bulela,’ ki mwa bulelela Paulusi, ‘lu nze lu eleza ni ku luta ka butali kaufela, kuli lu kone ku tahisa ku Mulimu batu kaufela, ili ba ba petehile ka Kreste.’—1:26-28.

8. Ki kabakalañi Paulusi ha lwanela mizwale ba hae?

⁸ Ndwa ye tuna yeo Paulusi a lwanela Makolose, ba kwa Laodisea, ni ba bañwi ki ya kuli ba tiiswe lipilu ni ku kopana mwa lilato kuli ba “zibe kunutu ya Mulimu, kikuli yena Kreste, ye ku yena ku patilwe maluwo kamukana a butali ni a zibo.” Ha lati ku ba bona ba pumiwa ki mutu ka manzwi a shemba, kono, ka ku fapahana, ba zamaye cwalo ni Kreste, ‘ba nze ba tibisa mibisi ku yena, ba tomwa ku yena, ba tiya mwa tumelo.’ Paulusi cwale wa lemusa. “Mu tokomele, mutu a si ke a mi swasa ka tuto ya butali, ni ka ku mi shemba ka ze si na tuso, a mi ise ka litaba ze ba fanana batu ka mulomo.”—2:2, 3, 7, 8.

9. Paulusi u lemusa za bulapeli bo bu cwañi, mi ki kabakalañi Makolose ha ba sa swaneli ku ipeya kwatas’a Mulao?

⁹ Mu shwe kwa misebezi ya nama kono mu pile ku Kreste (2:13–3:17). Nihaike ne ba shwile kabakala lifoso za bona ni ku sa kena mwa mupato, Mulimu u ba pilisize hamoho ni Kreste, ili ku ba takulela liñolo la mulatu la Mulao, o ne u tama Majuda. “Cwale mutu a si ke a [ba] nyaza” ka za Mulao kamba za ku u latelela, ze li muluti wa ze ne sa taha, ili Kreste. Hape, haiba ba shwile ni Kreste kwa lituto za makalelo za lifasi, kiñi se ba sa yela ka litaelo za teñi, ze li: “Si ke wa nga; si ke wa lazwa; si ke wa swala,” ka litaelo ni lituto za batu? Bulapeli bwa ka ku iponahaza fela, ku ipumisa buikokobezo, ku sa babalela mubili—zeo ki ze si na tuso mwa ku lwanisa litakazo za nama.—2:16, 21.

10. Mutu u kona cwañi ku bata ze kwahalimu ni ku apala mutu yo munca?

¹⁰ Kono Paulusi u eleza kuli: “Mu bate ze kwahalimu, mw’a inzi Kreste ku la bulyo la Mulimu. Mu ise pilu ku za kwa lihalimu, isi ku ze mwa lifasi.” Seo si kona ku eziwa ka ku tubula mutu wa kale ni ku apala yo munca, y’o ka zibo ye nepahezi a sa beyi shutano mwahal’a Mujuda ni Mugerike, kakuli “Kreste ki linto kamukana ni kwa batu kamukana.” Ku talusa ku apala maikuto a na ni makeke, ni musa, ni buikokobezo, ni bunolo, ni pilu-telele ka ku ba “ba ba ketilwe ki Mulimu.” Muapositola u li: “Sina [Jehova, NW] h’a mi swalezi, mu eze cwalo ni mina. Mi fahalimw’a zeo kaufela, mu apale lilato, kakuli ki tamo ye lu fa bupetehi.” Ibe mwa ku bulela kamba mwa ku sebeza, lika kaufela li ezwe ‘ka Libizo la Mulena Jesu, ba nze ba itumela ka yena ku Mulimu Ndate.’—3:1, 2, 11-14, 17.

11. (a) Ki kelezo mañi ye fiwa ye ama liswalisano za mwa lubasi ni ze ñwi? (b) Ki litumeliso lifi ze fitiswa ka ku feleleza?

¹¹ Liswalisano ni ba bañwi (3:18–4:18). Haili ka za liswalisano za mwa lubasi, basali ba ipeye kwatas’a banna ba bona mi banna ba late basali ba bona, bana ba utwe bashemi mi bondate ba si ke ba halifisa bana ba bona. Batanga ba utwe malen’a bona inze ba saba Jehova, mi malena ba sebelisane ka ku luka ni batanga ba bona. Bote ba tundamene ku lapela mi ba zamaye ka kutwisiso ni ba ba kwande. Tikike ni Onesimo ba ka ba kandekela ka butu litaba ze ama Paulusi ni ba sebeza ni bona ku za Mubuso wa Mulimu. Ba lumelisa ba kwa Kolose, mi Paulusi u lumelisa ni mizwale ba kwa Laodisea, mi u kupa kuli ba cincane mañolo ao a ba lumela. Paulusi u ñola tumeliso ya mafelelezo ka lizoho la hae  tota, u li: “Mu hupule litamo za ka. Sishemo si be ni mina.”—4:18.

MABAKA HA I LI YE TUSA

12. Ki liniti lifi ze wetulusa zeo liñolo la Paulusi kwa Makolose li fa, mi ki ka ku ba ni tuso mañi kwa puteho?

¹² Lwa kona ku nahana bubebe b’o taba ya ku taha kwa mizwale ba babeli bao ku zwa kwa Roma ne i hasani ka bona mwahal’a mizwale kwa Kolose. Ka tibelelo ye tuna ne ba ka kopana, mwendi fa ndu ya Filemoni, kuli ba utwe ku baliwa kwa liñolo la Paulusi. (Fil. 2) Ki liniti kwa ku wetulusa ze ne li file ka za mayemo tota a Kreste ni tokwahalo ya zibo ye nepahezi! Mihupulo ya batu ni lizo za Sijuda ne li bonisizwe luli mo li swanelwa ku ngelwa, mi kozo ni linzwi la Kreste ne li hulisizwe hakalo! Ki ye nto ye fepa hande munahano ni pilu ku bote mwa puteho—baokameli, banna, basali, bondate, bana, malena, batanga. Ka buniti fela Filemoni ni Onesimo ne ba fumani kelezo ye nde ha ne ba kutela ku kena mwa swalisano ya mulena ni mutanga. Ki ketelelo kwa bunde ye ne i filwe kwa baokameli mwa ku kutisa mutapi mwa tuto ye lukile! Manzwi a Paulusi ne a uncafalize buitebuho bwa Makolose kwa tohonolo ya bona ya ku sebeza ka pilu kaufela inge ba ezeza Jehova! Mi kelezo ye yahisa kwa Makolose ka za ku lukuluha kwa mihupulo ni likezo za silifasi ze eza butanga li sa li lushango lo lu sebeza kwa puteho kacenu.—Makolo. 1:9-11, 17, 18; 2:8; 3:15, 16, 18-25; 4:1.

13. Paulusi u elezañi ka za manzwi, tapelo, ni silikani sa Sikreste ze musa?

¹³ Kelezo ye nde hahulu kwa likombwa za Sikreste i filwe kwa Makolose 4:6: “Mubulelelo wa mina i be o na ni musa kamita, o lungilwe lizwai, kuli mu zibe mo mu lukela ku alabela mutu kaufela.” Manzwi a niti a’ musa a ka tabelwa ki ba lipilu ze sepahala mi a ka ba tusa ku ya ku ile. Hape, tapelo ya Mukreste ya ka ku tona, ye fiwa ka pilu ye itebuha, i ka tisa limbuyoti ze ñata ze zwa ku Jehova: “Mu tundamene ku lapela, mu tonele mwateñi ka buitumelo.” Mi ki tabo kwa butuna ni ku wetuluka ko ku yahisa ze konwa ku fumanwa mwa swalisano ya Sikreste! Paulusi u li: ‘Mu lutane mi mu kutazane, mu nze mu opelela Mulimu mwa lipilu za mina.’ (4:2; 3:16) Ha mu nze mu shwashwata mwa liñolo la Makolose, mu ka fumana lituto ze ñwi za butokwa hahulu ili ze nde, ze sebeza.

14. (a) Ki mubili wa lika ufi o koñomekilwe mwa Makolose? (b) Mubuso wa Mulimu u koñomekilwe cwañi?

¹⁴ Ka za ku latelela Mulao, liñolo le li li: “Zeo ne li muluti wa ze ne sa taha; kono mubili wa zona ki ku Kreste.” (2:17) Ki ona mubili wa zona w’o o koñomekilwe mwa Makolose. Liñolo le li ama hañata kwa sepo ye kanya ye bulukezwi kwahalimu ba ba hamoho ni Kreste. (1:5, 27; 3:4) Ba ba cwalo ba kona ku itumela hahulu kuli Ndate s’a ba lamulezi kwa m’ata a lififi ni ku ba shimbululela “mwa mubuso wa Mwan’a hae ya latwa.” Kacwalo se ba li kwatas’a Y’a li “siswaniso sa Mulimu Ya sa bonwi, mweli ku ze bupilwe kamukana. Kakuli linto kamukana li ezizwe ka yena, ze kwa lihalimu, ni ze mwa lifasi, ze bonwa ni ze sa bonwi, nihaiba mabona a ku busa, kamba malena, kamba milonga, kamba mibuso.” Yena y’o ki ya fitile hande ku ze konisa za ku busa ka ku luka mwa Mubuso wa Mulimu. Kacwalo, Paulusi u eleza batoziwa kuli: “Ha mu zuhile ni Kreste, mu bate ze kwahalimu, mw’a inzi Kreste ku la bulyo la Mulimu.”—1:12-16; 3:1.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]