Buka ya Bibele ya Bu 52—1 Matesalonika

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Korinte

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 50 C.E.

1. (a) Ne ku tile cwañi kuli 1 Matesalonika i ñolwe? (b) F’o ne li lili, mi liñolo leo li na ni tohonolo mañi?

NE LI ibata i ba ka 50 C.E., fa musipili wa hae wa bubeli wa ku kutaza, f’o muapositola Paulusi n’a potezi munzi wa Tesalonika o mwa Masedonia mi n’a tomile mwateñi puteho ya Sikreste. Mwahal’a silimo si li siñwi, ha n’a li mwa Korinte ni Silvano (Silasi wa mwa Likezo) ni Timotea, Paulusi n’a ñolezi liñolo la pili kwa Matesalonika ili ku ba omba-omba ni ku ba yahisa mwa tumelo. F’o ne ku kana ku bile kwa mafelelezo a 50 C.E. Lona liñolo leo ka mo ku bonahalela ne li na ni tohonolo ya ku ba lona la pili ku ze ñozwi za Paulusi ku ba kalulo ya Bibele mi, mwendi kwand’a Evangeli ya Mateu, ne li yona buka ya pili ku ñolwa kwa Mañolo a Sigerike a Sikreste.

2. Ki bupaki mañi bo bu li teñi bwa ka za muñoli ni buniti bwa 1 Matesalonika?

² Bupaki bo bu yemela buniti ni busepahali bwa lona liñolo leo ki bo buñata luli. Paulusi u izibahaza ka libizo ku ba yena muñoli, mi litaba ze mwa buka li lumelelana ni Linzwi le li buyelezwi kaufela. (1 Mates. 1:1; 2:18) Liñolo leo li bulezwi fa libizo mwa miputo ye miñata ya kwa makalelo ya Mañolo a buyelezwi, ku kopanyeleza cwalo ni Muratorian Fragment. * Manzwi a 1 Matesalonika a latelezwi kamba a amilwe ku ona ki bañoli ba litaba za likeleke ba kwa makalelo ba bañata, ku kopanyeleza cwalo ni Irenaeus (lilimo za mwanda wa bubeli C.E.) ya i bulela fa libizo. Muputo wa Chester Beatty No. 2 (P⁴⁶), o’ bat’o ba wa ka 200 C.E., u na ni 1 Matesalonika, mi muputo o muñwi wa mwa lilimo za mwanda wa bulalu (P³⁰), o se u li mwa Ghent, mwa Belgium, u na ni liemba za 1 ni 2 Matesalonika. *

3, 4. Ki lifi ze n’e zwile mwa ku konda kwa bukombwa bwa Paulusi kwa makalelo mwa Tesalonika?

³ Ku talima ka bukuswani kwa litaba za kwamulaho za puteho ya Tesalonika, pili liñolo le li si ka ñolwa kale, ku bonisa libaka Paulusi ha n’a iyakatitwe hahulu mizwale ba mwa munzi w’o. Ku kala kwa makalelo, puteho yeo ne i bile ni nyandiso ni twaniso ye tuna hahulu. Mwa Likezo kauhanyo 17, Luka u biha ka za ku taha kwa Paulusi ni Silasi mwa Tesalonika, “mo ku na ni sinagoge ya Majuda.” Ka mazazi a Pumulo a malalu, Paulusi n’a ba kutalize, ku bulela ni bona ka ku ya ka Mañolo, mi ku bonahala kuli n’a inzi teñi k’o ka nako ye telele ni ku fita, kakuli n’a bile ni nako ya ku eza musebezi wa hae wa mazoho mi, fahalimu a zeo, ni ku toma ni ku lukisa puteho.—Lik. 17:1; 1 Mates. 2:9; 1:6, 7.

⁴ Litaba ze ñozwi kwa Likezo 17:4-7 li bonisa ze n’e zwile mwa ku kutaza kwa muapositola mwa Tesalonika. Majuda ka ku shwa muna kabakala ku konda kwa bukombwa bwa Paulusi bwa Sikreste, ba eza sitopa ni ku tisa mufilifili mwa munzi. Ba beya ndu ya Jasoni mwahali mi ba hohela yena ni balumeli ba bañwi fapil’a babusisi ba munzi, inze ba huwa ba li: “Batu bao ba ba filikanyize naha kaufela, ba tile ni kwanu; Mi Jasoni u ba amuhezi; kanti kaufel’a bona ba lwanisa milao ya Sesare; ba li , ku na ni mulena yo muñwi ya li teñi, yena Jesu.” Jasoni ni ba bañwi ne ba hapelelizwe ku lifa mali a swalele kihona ba lukululwa. Kabakala mizwale ba mwa puteho, ni ka silelezo ya bona ka butu, Paulusi ni silasi ne ba funduzwi busihu ku ya kwa Berea. Kono puteho mwa Tesalonika ne se i tomilwe.

5. Paulusi n’a bonisize cwañi ku iyakatwa ni cisehelo ye lilato kwa puteho ya Tesalonika?

⁵ Twaniso ye tuna ya Majuda ya latelela Paulusi kwa Berea mi ba lika ku hanisa ku kutaza kwa hae teñi k’o. Mi a shimbulukela kwa Atene, mwa Greece. Niteñi n’a lakaza ku ziba mo ne ba pilela mizwale ba hae mwa Tesalonika mwahal’a nyandiso. N’a likile habeli ku kutela ku bona, kono f’o kaufela ‘Satani n’a mu hanisize.’ (1 Mates. 2:17, 18) Ka ku ba ni mamelelo ye tuna ka za puteho ye n’e sa li ye nyinyani yeo, ni ku ziba h’a butuku ka za nyandiso ye ne ba li ku yona, Paulusi a lumela Timotea kwa Tesalonika ku yo omba-omba mizwale ni ku yo ba tiisa mwa tumelo. Timotea ha n’a kutile ni piho ya hae ye nde, Paulusi n’a nyakalalisizwe ki likande la busepahali bwa bona bo bu tiile mwahal’a nyandiso ye tuna. Taba ya bona ne se i li mutala kwa balumeli  mwa Masedonia ni Akaya kaufela. (1:6-8; 3:1-7) Paulusi n’a itumezi ku Jehova Mulimu kabakala tundamo ya bona ya ka busepahali, kono hape n’a lemuhile kuli ha ne ba nze ba hula, ne ba ka tokwa ketelelo ni likelezo ze ñwi. Kacwalo, ha n’a li mwa Korinte ni Timotea ni Silvano, Paulusi n’a ñozi liñolo la hae la pili kwa Matesalonika.

ZE MWA 1 MATESALONIKA

6. Paulusi u babaza Matesalonika ka lifi?

⁶ Matesalonika ba ba mutala kwa balumeli ba bañwi (1:1-10). Paulusi u kala liñolo la hae le li ya kwa Matesalonika ka ku ba babaza kabakala musebezi wa tumelo, musebezi wa lilato, ni ku tiya mwa sepo kwa bona kwa ka busepahali. Evangeli ye kutalizwe mwahal’a bona ha i si ka ba fela ka manzwi kono hape ni ka ‘mata ni ka ze kolisa hahulu.’ Ka ku latelela mutala o ne ba filwe, Matesalonika ne ba amuhezi linzwi “ka tabo ya Moya o Kenile” mi bona ka sibili ne ba bile mutala kwa balumeli kaufela mwa Masedonia, Akaya, mane ni mwa libaka ze ñwi. Ne ba tuhezi ka ku tala milimu ya bona ya maswaniso, ‘kuli ba sebeleze Mulimu-Ya-Pila, wa niti, mi ba libelele Mwan’a hae ku zwa kwa lihalimu.’—1:5, 6, 9, 10.

7. Ki moya mañi w’o Paulusi ni balikani ba hae ne ba bonisize ha ne ba li mwahal’a Matesalonika, mi ne ba ba elelize ku ezañi?

⁷ Mamelelo ye lilato ya Paulusi kwa Matesalonika (2:1–3:13). Hamulaho wa ku shubaulwa mwa Filipi, Paulusi ni balikani ba hae ne ba bile ni bundume bwa ku kutaza kwa Matesalonika. Ne ba si ka eza cwalo ka ku bata ku tabisa batu kamba ka ku shemba-shemba kamba ku bata ku bubekwa ki batu. Ka ku fapana, Paulusi u bulela kuli, “lwa ba ni musa mwahal’a mina; sina muanyisi mw’a babalelela bana ba hae ka lilato, ni luna cwalo, mwa ku mi shemuba, ne lu lakaza ku mi fa, isi Evangeli ya Mulimu fela, kono ni bona bupilo bwa luna; kakuli ki mina balatiwa ba luna luli.” (2:7, 8) Ne ba zwezipili ku kutaza Matesalonika, sina mushemi mw’a ezeza bana ba hae, kuli ba zamaye ka mukwa o swanela Mulimu, ya n’a ba bizeza ku kena mwa mubuso wa hae, ni mwa kanya ya hae.

8. Matesalonika ba bile cwañi tabo ku Paulusi, mi u ba lapelela ka lifi?

⁸ Paulusi wa ba babaza kabakala ku amuhela kwa bona Evangeli ka seo i li sona, ili “Linzwi la Mulimu.” Haki bona ba nosi ba ba utwisizwe butuku ki sicaba sa habo bona, kakuli balumeli ba kwa makalelo mwa Judea ne ba utwisizwe butuku cwalo ki Majuda. Ka ku lakaza ku ziba mo ba pilela, Paulusi, habeli, n’a batile ku taha ku bona yena ka sibili kono n’a palelisizwe ki Satani. Ku Paulusi ni b’a sebeza ni bona, mizwale ba kwa Tesalonika ki kuwani ya bona ya bulena, ona ‘ku itumba kwa bona, ni tabo ya bona.’ (2:13, 20) Ha n’a s’a palezwi ku ina a sa utwi za bona, Paulusi n’a lumezi Timotea kwa Tesalonika ku yo tiisa tumelo ya bona ni ku ba omba-omba. Cwale Timotea kihona a sa z’o kuta ni litaba ze nde za ku eza hande kwa bona kwa moya ni lilato, mi seo si tabisize ni ku omba-omba muapositola. Paulusi u itumela ku Mulimu mi u lapela kuli Mulena a te a ba hulise, kuli ba latane, ni kuli lipilu za bona “li be ze kenile, ze tokwa se si nyazahala” fapil’a Mulimu nako ya ka taha Mulena Jesu.—3:13.

9. Paulusi u elezañi ka za bukeni ni lilato yo muñwi ku yo muñwi?

⁹ Ku sebeza ka bukeni ni ka ku kutekeha (4:1-12). Paulusi u babaza Matesalonika ka ku zamaya ka ku tabisa Mulimu, mi u ba eleza kuli ba eze cwalo ni ku fita. ‘Mutu ni mutu a zibe ku buluka mubili wa hae u li o kenile, o kutekeha. A si ke a u neela u ya ka litakazo ze maswe.’ Ku zeo, ha ku na ya lukela ku sinyeza mwanahabo mwa litaba. Kakuli Mulimu s’a ba bizelize, “hasi mikwa ye masila kono ki ku kena. Kabakaleo, ya shwaula zeo, h’a shwauli mutu fela, kono Mulimu.” (4:4, 5, 7, 8) Paulusi u babaza Matesalonika kakuli ba latana, mi u ba eleza kuli ba eze cwalo ni ku fita, ni kuli ba eza ka m’ata ku pila mwa kozo, ni ku isebeleza za bona, ni ku sebeza ka mazoho a bona. Kakuli ba lukela ku ba ni mizamao ye minde “fapil’a ba ba kwande.”—4:12.

10. Mizwale ba lukela ku ba ni mubonelo mañi ka za ba ba shwile?

¹⁰ Sepo ya zuho (4:13-18). Kwa neku la ba ba shwile, mizwale ba si ke ba ina mwa maswabi sina ba bañwi ba ba si na sepo. Haiba ba lumela kuli Jesu n’a shwile mi n’a zuhile, ka nzila ye swana, Mulimu ka Jesu u ka zusa ba bañwi ba ba shwile. Mulena h’a ka ba teñi, u ka shetumuka kwa lihalimu ka muhuwo wa linzwi la nduna, mi “ba ba shwile ku Kreste kiha ba ka zuha pili.” Mwamulaho, ba ba siyalezi ba “ka ngelwa kwa malu hamoho ni bona, ku y’o katanyeza Mulena mwa mbyumbyulu,” ni ku ba ni Mulena kamita.—4:16, 17.

11. Ki kabakalañi Matesalonika ha ba lukela ku tona, mi ki lifi ze ba swanela ku zwelapili ku eza?

¹¹ Ku tona lizazi la Jehova ha li nze li atumela (5:1-28). “Lizazi la [Jehova, NW] li ka taha sina lisholi la busihu.” Ki nako yeo batu ba ka li “Kozo ni buiketo!” f’o ba ka tulukelwa ki sinyehelo. Matesalonika kacwalo, ba tone sina ‘bana ba liseli, ni bana ba musihali,’ ba iswale ba nze ba “apezi sisilelezo sa fa sifuba, ili tumelo ni lilato; mi [ba] apale kuwani ya sisole, ili sepo ya ku piliswa.” (5:2, 3, 5, 8) Ye ki nako ya kuli ba tiisane ni ku yahisana. Kaufela ba “kuteke hahulu, ka lilato” ku ba ba sebeza ka t’ata ni ku zamaisa mwahal’a bona. Kwa lineku le liñwi, ba ba sa yi ka mulao ba elezwe, ba  lipilu ze shekesha ba tiiswe, mi batu kamukana ba boniswe pilu-telele. Ee, Paulusi u ñola kuli, “mu bate kamita ku eza bunde, ba bañwi ku ba bañwi, ni kwa batu kaufela.”—5:13, 15.

12. Paulusi kwa mafelelezo u fa kelezo fa litaba mañi za butokwa, mi u feza cwañi liñolo la hae le li ya kwa Matesalonika?

¹² Lwa mafelelezo, Paulusi u fa kelezo fa litaba za butokwa li sikai: ‘Mu be ba ba tabile kamita. Mu lapele ka ku sa tuhela ili ku itumela kwa lika kaufela. Mu si ke mwa tima moya. Mu si ke mwa shwaula ze taluswa ka bupolofita. Mu like linto kaufela mi mu swale ze nde. Mu hane linto kamukana ze bonahala bumaswe.’ (5:16-22) Mi u lapela kuli Mulimu wa kozo yena ka sibili a ba kenise ku feleleza ni kuli moya, pilu ni mubili li si ke za ba ze nyazahala fa ku taha kwa Mulena Jesu Kreste. U feza liñolo leo ka manzwi a’ mufutumala ili a susuezo ni ka taelo ye tiile ya kuli liñolo leo li balelwe mizwale kaufela.

MABAKA HA I LI YE TUSA

13. Paulusi ni balikani ba hae ne ba bile mutala o munde mwa nto mañi, mi poniso ya lilato ya ka ku itatela i ba ni ku ama ko ku cwañi mwa puteho?

¹³ Ku lona liñolo le, Paulusi n’a bonisize moya wa ku ba ni mamelelo ye lilato kwa mizwale ba hae. Yena ni likombwa ka yena ne ba bonisize mutala o munde wa lilato le linde, ili ku fa isi fela Evangeli ya Mulimu kono mane ni bupilo bwa bona ka sibili kabakala mizwale ba bona ba ba lateha ba mwa Tesalonika. Haike baokameli kaufela ba like ku eza litwaelano za lilato ze cwalo ni liputeho za bona! Ponahazo ye cwalo ya lilato i ka ezisa batu kaufela ku bonisana lilato, sina Paulusi ha n’a bulezi kuli: “Mulena a hulise mi a tutise lilato la mina, ni la ku latana ni la ku lata batu kamukana, mo lu mi latela ni luna.” Lona lilato leo le li boniswa ka ku itatela mwahal’a batu ba Mulimu ki le li yahisa luli. Li ezisa lipilu ku ba ze tiile, “ze kenile, ze tokwa se si nyazahala fapil’a Mulimu Ndat’a luna, nako y’a ka taha Mulen’a luna Jesu, ni ba hae ba ba kenile kamukana.” Li kauhanya Bakreste kwa lifasi le li maswe le li si ka luka ilikuli ba zamaye mwa bukeni ni ku tabisa Mulimu.—3:12, 13; 2:8; 4:1-8.

14. Ki ka nzila ifi yeo 1 Matesalonika i li mutala o munde wa kelezo ye maseme, ili ye lilato?

¹⁴ Lona liñolo le li fa mutala o munde wa kelezo ye maseme, ili ye lilato mwa puteho ya Sikreste. Nihaike mizwale ba kwa Tesalonika ne ba na ni cisehelo mi ne ba li ba ba sepahala, ne ku na ni lika ze n’e tokwa sikululo. Mwa litaba kaufela, nihakulicwalo, Paulusi n’a babalize mizwale kwa tulemeno twa bona to tunde. Sina ka mutala, h’a fa temuso ka za ku sa kena kwa muzamao, u ba babaza ka ku zamaya kwa bona ka ku tabisa Mulimu mi u ba eleza kuli ba “ekeze kwateñi,” mañi ni mañi a buluke mubili wa hae u li o kenile, o kutekeha. Mi, hamulaho wa ku ba babaza ka za lilato la bona la sizwale, u ba eleza kuli ba zwelepili ku ‘ekeza kwa lilato leo,’ ba isebeleze za bona ni ku ba ni mizamao ye minde fapil’a ba ba kwande. Paulusi ka maseme u eleza mizwale ba hae kuli ba “bate kamita ku eza bunde, ba bañwi ku ba bañwi, ni kwa batu kaufela.”—4:1-7, 9-12; 5:15.

15. Ki lifi ze bonisa kuli Paulusi n’a kutalize sepo ya Mubuso ka cisehelo ha n’a li kwa Tesalonika, mi ki kelezo mañi ye nde ya n’a file ka seo?

¹⁵ Paulusi u bulela hane ka za ku “taha” kwa Jesu Kreste. Ka mo ku bonahalela, ba ne ba sa z’o fetuha ku ba Bakreste kwa Tesalonika ne ba tabela hahulu yona tuto yeo. Ku si na kakanyo, Paulusi ha n’a li mwa munzi wa bona n’a kutalize ka bundume ka za Mubuso wa Mulimu o’ mwa mazoho a Kreste, sina ka mo ku bonisezwa ka mulatu wa n’a filwe ni balikani ba hae: “Kaufel’a bona ba lwanisa milao ya Sesare; ba li , ku na ni mulena yo muñwi ya li teñi, yena Jesu.” (Lik. 17:7; 1 Mates. 2:19; 3:13; 4:15; 5:23) Mizwale ba kwa Tesalonika ne ba beile sepo ya bona mwa Mubuso mi, ka ku ba ni tumelo ku Mulimu, ne ba libelezi “Mwan’a hae ku zwa kwa lihalimu, y’a zusizwe kwa bafu, yena Jesu,” ku t’o ba lamulela kwa buhali bo bu taha. Ka nzila ye swana, ba ba na ni sepo mwa Mubuso wa Mulimu kacenu ba lukela ku utwa kelezo ye nde ye kwa 1 Matesalonika ya ku ba ni lilato, ni lipilu ze tiile, ze kenile, kuli ba ‘zamaye ka mukwa o swanela Mulimu ya ba bizelize ku kena mwa mubuso wa hae, ni mwa kanya ya hae.’—1 Mates. 1:8, 10; 3:12, 13; 2:12.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]