Buka ya Bibele ya Bu 54—1 Timotea

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Masedonia

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 61–64 C.E.

1, 2. (a) Ki shutano ifi ye bonwa mwahal’a litaluso za ku tamiwa kwa Paulusi mwa Likezo ni 2 Timotea? (b) Ku bonahala kuli 1 Timotea ne i ñozwi lili, mi mabaka ki afi?

LITABA za Luka ka za bupilo bwa Paulusi mwa buka ya Likezo li felela f’o Paulusi n’a bezi mwa Roma inz’a libelezi ze ka zwa mwa buipilezo bwa hae ku Sesare. Paulusi u boniswa a li mwa ndu ya n’a telela yena muñi, inz’a bulela Mubuso wa Mulimu ku bote ba ne ba taha ku yena, ili ku eza cwalo “a sa haniswi ki mutu.” (Lik. 28:30, 31) Kono mwa liñolo la hae la buleli ku Timotea, Paulusi u ñola kuli: “Ni keni mwa butata, . . . mane ni tamilwe inge ni sisinyi,” mi u bulela kuli lifu la hae li sutelezi. (2 Tim. 2:9; 4:6-8) Ki cinceho kwa butuna! Lwa pili, n’a ezwa sina mupantiti ya kutekeha, kono lwa bubeli, inge sibangoki. Ne ku ezaheziñi mwahal’a nako yeo Luka n’a bulezi za muinelo wa Paulusi ka 61 C.E., kwa mafelelezo a lilimo ze peli mwa Roma, ni nako yeo Paulusi yena ka sibili n’a ñozi za nyewanyewa ya hae ku Timotea, ye bonahala kuli n’a i ñozi a si ka shwa kale?

² Singanyenganye sa ku swanelehisa taba ya kuli mañolo a Paulusi ku Timotea ni Tite n’a ñozwi mwahal’a nako ye nyakisisizwe ki buka ya Likezo si tahiselize bocaziba ba bañwi ba za Bibele ku lumela kuli buipilezo bwa Paulusi ku Sesare ne bu talimilwe mi n’a lukuluzwi ibat’o ba ka 61 C.E. The New Westminster Dictionary of the Bible i li: “Timana ya mafelelezo ya Likezo i lumelelana ni mubonelo wo [wa kuli Paulusi n’a lukuluzwi hamulaho wa lilimo ze peli mwa tolongo] ku fita kakalezo ya kuli ku tamiwa ko ku talusizwe ne ku tahiselize muapositola katulo ya lifu. Luka u koñomeka kuli musebezi wa hae ne u si ka tibelwa ki yo mukana, kacwalo ili ku bonisa hande kuli musebezi wa hae ne u sa zwelapili ka ku tiya.” * Kacwalo, ku swanela ku ba kuli 1 Timotea ne i ñozwi mwahal’a nako ya n’a lukuluzwi hamulaho wa ku tamiwa lwa pili mwa Roma ni ya n’a tamilwe lwa mafelelezo teñi k’o, kamba ibat’o ba ka 61-64 C.E.

3, 4. (a) H’a lukuluzwi mwa tolongo, ka bupaki Paulusi n’a ezizeñi? (b) N’a ñolezi kai 1 Timotea?

³ Ha n’a lukuluzwi mwa tolongo, ka bupaki Paulusi n’a kutezi mwa bulumiwa bwa hae hamoho ni Timotea ni Tite. Ha ku zibwi hande kamba Paulusi n’a fitile kwa Spain, sina ba bañwi ha ba akaleza. Clement wa kwa Roma n’a ñozi (c. 95 C.E.) kuli Paulusi n’a ile “kwa Wiko luli,” ko ku kana ku kopanyelelize Spain. *

⁴ Paulusi n’a ñolezi kai liñolo la hae la pili ku Timotea? Liñolo la 1 Timotea 1:3 li bonisa kuli Paulusi n’a lukisize kuli Timotea a talime litaba ze ñwi mwa puteho ya kwa Efese yena inz’a libile kwa Masedonia. Ku bonahala kuli liñolo le n’a li lumezi ku zwa teñi k’o ku ya ku Timotea y’a mwa Efese.

5. Ki bupaki bufi bo bu bonisa buniti bwa mañolo a Timotea?

⁵ Mañolo a mabeli a Timotea se a amuhezwi ku zwa lili k’o kuli n’a ñozwi ki Paulusi ni kuli ki kalulo ya Mañolo a buyelezwi. Bañoli ba za Bukreste ba kwa makalelo, ku kopanyeleza teñi ni Polycarp, Ignatius, ni Clement wa kwa Roma, kaufela ba lumela seo, mi mañolo ao a kopanyizwe sina a’ ñozwi ki Paulusi mwa miputo ya mwa lilimonyana za mianda ya kwa makalelo. Hatiso ye ñwi i li: “Ki mañolo a sikai fela a mwa Testamente ye Nca ao buniti bwa ona bu pakiwa hahulu sina bwa buka ye . . . Ku hana buniti b’o kacwalo ku lukela k’u ngiwa sina matangu a miteñi ye a’ lwanisa bupaki bo bu tiile bwa keleke ya kwa makalelo.” *

6. (a) Ki ka mabaka afi a sikai Paulusi ha n’a ñozi 1 Timotea? (b) Simuluho ya Timotea ne li ifi, mi ki lika mañi ze bonisa kuli n’a li sikombwa ya hulile?

⁶ Paulusi n’a ñolezi Timotea liñolo le la pili kuli a mu taluseze hande miezezo ye miñwi ya ku lukisa lika mwa puteho. Hape ne ku na ni tokwahalo ya kuli a lemuse Timotea kuli a itakeleze kwa lituto za mbwashula ni ku tiisa mizwale ku hana ‘zibo ye si yona’ yeo. (1 Tim. 6:20) Tolopo ya za lipisinisi ya Efese hape ne i ka tisa litiko za bumbakofumu ni “lilato la bufumu,” mi kacwalo ku fa kelezo ka za seo ne ku swanela. (6:10) Simuluho ya Timotea ka maniti ne i mu tahiselize yeloseli ni lituto ze nde za n’a ka itusisa mwa musebezi wo. Bondat’ahe ne li Magerike mi bom’ahe ne li Majuda ba ba saba Mulimu.  Ha ku zibwi hande f’o Timotea n’a kalezi za Bukreste. Paulusi ha n’a potezi Listra mwahal’a lieto la hae la bulumiwa la bubeli, mwendi ili kwa mafelelezo a 49 C.E. kamba makalelo a 50 C.E., Timotea (mwendi inz’a li kwa mafelelezo a lilimo za hae za ku nonoboka kamba mwa lilimo za kwa makalelo a ma-20) n’a s’a “pakwa ki balumeli ba ba mwa Listra ni Ikone.” Kacwalo Paulusi n’a lukisize kuli Timotea a mu sindekete ni Silasi. (Lik. 16:1-3) Timotea u bulezwi fa libizo mwa mañolo a 11 ku a 14 a Paulusi hamoho ni mwa buka ya Likezo. Paulusi kamita n’a mu nga sina mwana mi hañata a mu fa kuli a potele ni ku sebeleza liputeho ze fitana-fitana—ili nto ye paka kuli Timotea n’a sebelize hande mwa bulumiwa mi n’a kona ku talima buikalabelo bo bu buima.—1 Tim. 1:2; 5:23; 1 Mates. 3:2; Mafil. 2:19.

ZE MWA 1 TIMOTEA

7. Ki kabakalañi Paulusi ha kupa Timotea kuli a siyale mwa Efese?

⁷ Kelezo ka za ku ba ni tumelo ka lizwalo le linde (1:1-20). Hamulaho wa ku lumelisa Timotea sina “mwan’a [hae] luli mwa tumelo,” Paulusi u mu kupa kuli a siyale mwa Efese. U swanela ku kalimela ba ba “luta tuto i sili,” ye tahisa isi ku yahiwa ka tumelo kono likañi le li sa yahisi. Paulusi u bulela kuli libaka la taelo yeo “kikuli [a] be ni lilato le li zwa mwa pilu ye kenile, ni mwa lizwalo le linde, ni kwa tumelo ye si na buikeziso.” U ekeza kuli: “Ba bañwi ba keluhile ku zeo, mi ba ile kwatuko, kwa litaluso ze si na tuso.”—1:2, 3, 5, 6.

8. Ku hauhelwa kwa Paulusi ne ku koñomekileñi, mi u susueza Timotea ku lwana ndwa ifi ye nde?

⁸ Paulusi pili n’a li munyefuli ni munyandisi, kono niteñi sishemo sa Mulena se si si ka libelelwa sa taha “ka butuna hahulu, si na ni tumelo, ni lilato le li li teñi ku Jesu Kreste,” mi a hauhelwa. N’a li wa pili kwa baezalibi; mi kacwalo a ba mutala wa pilu-telele ya Kreste Jesu, ya “tile mwa lifasi ku pilisa baezalibi.” Luli Mulena wa kamita wa swanela ku fiwa likute ni kanya ku ya ku ile! Paulusi u laela Timotea ku lwana ndwa ye nde, “[inz’a] bulukile tumelo, ni lizwalo le linde.” Ha lukeli ku ba sina ba “ba lwelile ka za tumelo” ya bona, ba ba cwale ka Imenea ni Alexandere, bao Paulusi n’a kalimezi ka za bunyefuli.—1:14, 15, 19.

9. (a) Ki litapelo lifi ze swanelwa ku ezwa, mi ki kabakalañi? (b) Ku bulezwiñi ka za basali mwa puteho?

⁹ Litaelo ka za bulapeli ni ku lukisa lika mwa puteho (2:1–6:2). Batu kamukana ba lapelelwe, ku kopanyeleza ni ba ba fa bulena, ilikuli Bakreste ba kone ku pila ka kozo mwa buipeyo bwa silumeli. Tato ya Mulimu, yena Mupilisi, kikuli “batu kamukana ba piliswe, mi ba fite fa zibo ya ku ziba niti. Kakuli Mulimu ki a li muñwi fela, mi Muyemeli ya fahali a Mulimu ni batu ki a li muñwi, yena Jesu Kreste, mutu, ya itobohile, a ezwa tifo ye liulula batu kamukana.” (2:4-6) Paulusi n’a ketilwe ku ba muapositola ni muluti wa litaba zeo. Kacwalo u bulelela banna kuli ba lapele ka busepahali ni basali kuli ba apale ka mukwa o swaneleha ni ka ku likanyeza, ili o lukela ba ba saba Mulimu. Musali u lukela ku teeleza tuto inz’a ikuzelize mi a si ke a pahamela munna, “kakuli Adama u bupilwe pili, Eva mwamulaho.”—2:13.

10. Ki lika mañi ze tokwahala kwa baokameli ni batanga ba bukombwa, mi Paulusi u ñolelañi zeo?

¹⁰ Mutu ya satalala kuli a be muokameli u lakaza musebezi o munde. Paulusi cwale u kolohanya ze tokwahala kwa baokameli ni batanga ba bukombwa. Muokameli a si ke a ba “ni se si nyazahala, ibe munna wa musali a li muñwi, ibe ya na ni buiswalo, ni kutwisiso, ni ku ikuteka, ya lata ku amuhela baenyi, ya kona ku luta batu. Isike ya ba ya twaezi ku nwa ze kola, kamba ya nata batu, kamba ya hanelela ku fuma ka ku puma; kono ibe ya na ni musa, a hane ku lwana, a si ke a lata mali; Ibe ya busa ba ndu ya hae hande, a utwiwe ki bana ba hae, ba be ni kutwisiso . . . Isike ya ba ya sa zw’o lumela . . . Hape u swanezi ku ba ya pakwa hande ki ba ba kwande.” (3:2-7) Ze tokwahala kwa batanga ba bukombwa za swana ni zeo, mi ba swanela ku likwa pili ba si ka kala kale ku sebeza. Paulusi u ñola lika zeo kuli Timotea a zibe mwa ku ipulukela mwa puteho ya Mulimu, ye li “musumo ni sehezo ye seheza niti.”—3:15.

11. (a) Ku ka taha butata bufi kwapili? (b) Timotea u swanela ku tokomelañi, mi ki kabakalañi?

¹¹ Mwa linako za kwapili ba bañwi ba ka keluswa mwa tumelo ki lituto za badimona. Batu ba baipi ba ba luta buhata ba ka hanisa batu ku nyala ni ku laela kuli ba sabe lico zeo Mulimu n’a bupezi kuli li ciwe ka buitumelo. Ka ku ba sikombwa yo munde, Timotea u lukela ku hana “matangu a’ si na tuso a basali ba ba supezi.” Kono yena u swanela ku n’o itwaelisa buipeyo bwa silumeli. Paulusi u li: “Ha lu sebeza mi lu lwana, ki ka taba ya kuli lu sepile Mulimu-Ya-Pila, ye li Mupilisi wa batu kamukana, sihulu wa balumeli.” Kacwalo Timotea u lukela ku fa ni ku luta litaelo zeo. A si ke a lumeleza mutu kuli a mu shubule ka bucaha bwa hae kono, kuli, a fe mutala wa muzamao ni sebelezo ya silumeli. A tukufalelwe lika zeo ni ku tokomela mizamao ni tuto za hae, kakuli ka ku tundamena zeo, u ka ‘ipilisa, a pilise ni ba ba mu utwa.’—4:7, 10, 16.

12. Ku fiwa kelezo ifi ka za mwa ku ezeza limbelwa ni ba bañwi mwa puteho?

¹² Paulusi u eleza Timotea ka za mwa ku ngela batu: banna-bahulu inge bondat’ahe, batangana inge banyani ba hae, basali-bahulu inge bom’ahe, likalibe inge likaizeli. Lituso ze swanela li felwe ba ba li limbelwa luli. Nihakulicwalo, bahabo mbelwa  ba mu babalele haiba kwa konahala. Ku palelwa seo ki ku ñala tumelo. H’a li wa lilimo za buhulu ze 60 kamba ku fitelela, mbelwa a kana a beiwa fa mukoloko haiba ‘a pakilwe ka misebezi ye minde.’ (5:10) Kono, limbelwa za likalibe, ba ba tuhelela litakazo za bona za minyaka kuli li ba zamaise, ba swanelwa ku hanelwa. Mwa sibaka sa ku heluma ni ku bua-bua, ha ba nyalwe mi ba pepe bana, ilikuli ba si ke ba fa muhanyezi sibaka sa ku nyaza.

13. Banna ba bahulu ba swanela k’u ngiwa cwañi, baezalibi ba swanela ku ezwa cwañi, mi batanga ba na ni buikalabelo bufi?

¹³ Banna-bahulu ba ba okamela hande ba swanela ku kutekiwa hahulu, “sihulu ba ba sebeza ka ku talusa ni ka ku luta Linzwi.” (5:17) Munna-muhulu ha swaneli ku tamelezwa litaba konji ha ku na ni bupaki bwa ba babeli kamba ba balalu. Baezalibi ba swanela ku nyazwa fapil’a batu kaufela, kono ku si ke kwa ba ni saluluti mwa lika zeo. Batanga ba swanela ku kuteka malen’a bona, ku sebeza hande, sihulu kwa mizwale, ba ba li “balumeli ni balatiwa.”—6:2.

14. Paulusi u liñi ka za muikuhumuso ni ku lata mali ka ku swalisana ni “bulapeli ni ku kolwa kwa pilu”?

¹⁴ Kelezo ka za “bulapeli ni ku kolwa kwa pilu” (6:3-21). Mutu ya hana manzwi a’ pilisa ki muikuhumusi mi ka bulyangu u tukufalelwa litaba ze si na tuso, ze tahisa mikwangalakanyi kabakala linolwani. Kono, “bulapeli ni ku kolwa kwa pilu” ki bufumu luli. Mutu u swanela ku kolwa ki lico ni liapalo. Takazo ya ku fuma ki malaba a isa kwa sinyeho, mi ku lata mali ki “mubisi wa ze maswe kamukana.” Paulusi u eleza Timotea kuli, ka ku ba munna wa Mulimu, a sabe zeo, a ndongwame tulemeno to tunde twa Sikreste, ku lwana ndwa ye nde ya tumelo, ni ku “swala bupilo bo bu sa feli.” (6:6, 10, 12) U lukela ku mamela taelo yeo a “si na litiba ni se si nyazahala” Mulena Jesu Kreste mane a fite. Bafumi ha ba swaneli ku “sepa bufumu bo bu sa tiyi; kono ba sepe Mulimu,” ilikuli ba amuhele bupilo sakata. H’a feza, Paulusi u susueza Timotea ku bukeleza lituto za filwe ku babalela ni ku pima lipulelo ze silafaza ni “likañi za zibo ye ba li ki zibo, bo hasi yona.”—6:14, 17, 20.

MABAKA HA I LI YE TUSA

15. Ku lemusizweñi ka za litaba za ku nuha ni likañi?

¹⁵ Liñolo le li fa temuso ye tiile ku ba ba tupwama mwa ku nuha za mbwashula ni likañi za lituto. “Likañi za manzwi” ki buikuhumusi mi li swanela ku tokolomohiwa, kakuli Paulusi u lu bulelela kuli li tibela kulo ya Sikreste, ili ku tahisa fela ‘likañi, ze sa yahisi ndu ya Mulimu, ye yahiwa ka tumelo.’ (6:3-6; 1:4) Hamoho ni misebezi ya nama, likañi zeo li “hanyeza tuto ya niti. Ki sona se si lutwa ki Evangeli ya kanya ya Mulimu Ya lumbekwa.”—1:10, 11.

16. Paulusi n’a elelizeñi ka za bumbakofumu?

¹⁶ Ku bonahala kuli Bakreste mwa Efese mo ku latwa hahulu mali ne ba tokwa kelezo ya za ku itakeleza kwa bumbakofumu ni liyembuluko za bona. Paulusi n’a file kelezo yeo. Lifasi li mu likanyisize ka bunolo fela ka ku bulela kuli, ‘Ku lata mali ki mubisi wa ze maswe kaufela,’ kono ki ba sikai cwañi ba ba mamela manzwi a hae! Niteñi, Bakreste ba niti ba tokwa ku mamela kelezo yeo nako kaufela. Ki bupilo ku bona. Ba swanela ku saba malaba a holofaza a bumbakofumu, ili ku sepa, isi “bufumu bo bu sa tiyi; kono ba sepe Mulimu ya lu fanga linto kaufela ka buñata kuli lu li tabele.”—6:6-12, 17-19.

17. Ki kelezo ifi ye ne filwe Timotea ye li ya ka bunako kwa likombwa ba banca ba ba tukufalezwi kacenu?

¹⁷ Liñolo la Paulusi li bonisa kuli Timotea ka sibili n’a file mutala o munde wa m’o Mukreste yo munca a swanela ku bela. Nihaike kuli n’a li wa lilimonyana za buhulu, n’a hulile kwa moya. N’a satalalezi buokameli mi n’a fumani limbuyoti ze tuna mwa matohonolo a n’a bile ni ona. Kono sina likombwa ba banca ba ba tukufalezwi kacenu, n’a tokwa ku yeya lika zeo ni ku li tundamena ilikuli a ye a zwelapili. Kelezo ye ya Paulusi ki ya ka bunako luli ku ba ba bata tabo kamita mwa ku eza zwelopili ya Sikreste: “Tokomela mizamao ya hao; tokomela ni tuto ya hao, u tundamene mwateñi. Kakuli ha u eza cwalo u ka ipilisa, u pilise ni ba ba ku utwa.”—4:15, 16.

18. Ki litukiso lifi ze nde mwa puteho ze talusizwe hande, mi Paulusi u itusisa cwañi Mañolo a Siheberu kuli a yemele litaba zeo?

¹⁸ Liñolo le le li buyelezwi li hulisa buitebuho kwa litukiso ze lukisizwe hande za Mulimu. Li bonisa mo banna ni basali ba konela ku peta kalulo ya bona mwa ku bukeleza swalisano ya teokratiki mwa puteho. (2:8-15) Ku zwa f’o li nyakisisa ze tokwahala kwa baokameli ni batanga ba bukombwa. Kacwalo moya o kenile u bonisa lipimo zeo ba ba eza musebezi o ipitezi ba tokwa ku taleleza. Liñolo le hape li susueza likombwa ze ineezi kaufela kuli ba kwanise zona lipimo zeo, kuli: “Mutu h’a lata ku kena fa buluti, u lakaza musebezi o munde.” (3:1-13) Mubonelo wa muokameli kwa likwata za buhulu ni banna kamba basali mwa puteho hamoho ni ku talima za litamelezo za fapil’a lipaki li nyakisisizwe ka swanelo. Ha koñomeka kuli banna-bahulu ba ba sebeza ka t’ata mwa ku bulela ni ku luta ba swanela ku kutekiwa hahulu, Paulusi u ama habeli Mañolo a Siheberu kuli a yemele taba yeo, h’a li: “Kakuli Liñolo li li: U si ke wa tiba mulomo wa pulu ha i pula mabele. Hape li li: Ya sebeza u swanelwa ki mupuzo wa hae.”—1 Tim. 5:1-3, 9, 10, 19-21, 17, 18; Deut. 25:4; Liv. 19:13.

19. Sepo ya za Mubuso i koñomekwa cwañi, mi ku filwe kelezo ifi fa mutomo wo?

¹⁹ Ha s’a file likelezo ze nde zeo kaufela, Paulusi u ekeza kuli taelo yeo i swanelwa ku mamelwa ku  si na litiba ni se si nyazahala ‘Mulena Jesu Kreste mane a fite sina yena Mubusisi wa babusisi, Mulena wa malena.’ Fa mutomo wa sepo yeo ya Mubuso, liñolo li fela ka kelezo ye tiile kwa Bakreste ya kuli “ba sebeze ze nde; ba fume misebezi ye minde; ba abe za bona; ba tuse ba bañwi; kuli ba ikubukanyeze bufumu bwa mwa linako ze taha, bo bu na ni mutomo o munde, kuli ba y’o amuhela bupilo bo bu sa feli.” (1 Tim. 6:14, 15, 18, 19) Litaelo ze nde kaufela za 1 Timotea za tusa luli!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]