Buka ya Bibele ya Bu 55—2 Timotea

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Roma

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 65 C.E.

1. Ki nyandiso mañi ye n’e zuhile mwa Roma ibata iba ka 64 C.E., mi ku bonahala kuli ne li ka libaka mañi?

PAULUSI n’a tamilwe hape mwa Roma. Nihakulicwalo, miinelo ya ku tamiwa kwa hae kwa bubeli k’o ne li ye maswe ku fita ya lwa pili. Ne li ibata iba ka 65 C.E. Ne ku bile ni mulilo o mutuna mwa Roma ka July ya 64 C.E., o ne u sinyize hahulu mwa lilalo ze 10 ku ze 14 za munzi. Ka ku ya ka muituti wa litaba ze ezahezi wa Muroma Tacitus, Mubusi ya bizwa Nero n’a palezwi ku “felisa tumelo ye maswe ya kuli mulilo o mutuna ne u tile ka taelo. Ka seo, kuli piho yeo i fele, Nero a limba mulatu ni ku fa nyandiso ye tuna ka ku fitisisa kwa sitopa sa batu ba ne ba toezwi sitoyo sa bona se situna, ili ba ne ba zibwa ki ba bañata kuli ki Bakreste. . . . Buñata bo butuna ne ba tamilwe, isi luli kabakala ku cisa munzi kono sihulu kabakala ku toya mufuta wa mutu. Mitoliso ya mifuta kaufela ne i ekelizwe kwa mafu a bona. Ba nze ba kwahezwi ka matalo a lifolofolo, ne ba hahauzwi ki linja mi ba shwa, kamba ne ba kokotezwi fa lifapano, kamba ku nepelwa mwa mililo ni ku tuka, kuli ba monyehele busihu, liseli la lizazi ha se li felile. Nero n’a fanile lapa la hae kuli li be mabuhelo . . . kwa ba ni maikuto a mufelañeke; kakuli nto yeo ne i si ka mo ne i bonahalela, kuli ne li nto ye n’e ka tusa nyangela, kono ne li ku kolwisa situhu sa mutu a li muñwi, ko ne ba bulaelwa.” *

2. Paulusi n’a ñozi 2 Timotea inge a li mwa miinelo mañi, mi ki kabakalañi h’a ambola za Onesiforo ka buitebuho?

² Ku kana ku bile ka yona nako ye ya nyandiso ye tuna f’o Paulusi n’a ipumani hape mwa Roma a tamilwe. Nako ye n’a li mwa mawenge. N’a sa libeleli ku lukululwa kono n’a libelezi fela katulo ya mafelelezo. Bapoti ne li ba banyinyani. Kaniti, ufi kamba ufi ya n’a izibahaza ku ba Mukreste n’a ikenya mwa kozi ya ku tamiwa ni lifu la ka manyando. Kacwalo Paulusi n’a kona ku ñola ka buitebuho ka za mweti wa hae ya n’a zwa kwa Efese kuli: “Mulena a shemube ba ndu ya Onesiforo, kakuli u ni katulusize hañata, mi h’a si ka swabela liwenge la ka; Kono ha n’a li mwa Roma, n’a tukufalezwi ku ni bata, mane a ni fumana.” (2 Tim. 1:16, 17) Ka ku ñola a nze a sinamezwi ki lifu, Paulusi u izibahaza ku ba “muapositola wa Jesu Kreste, ka tato ya Mulimu, kabakala sepiso ya bupilo bo bu li teñi ku Jesu Kreste.” (1:1) Paulusi n’a ziba kuli n’a libelezi bupilo bo bu li teñi ku Kreste. N’a kutalize mwa buñata bwa minzi ye mituna ya lifasi la miteñi yeo, ku zwa Jerusalema ku ya Roma, mi mane mwendi ni ku yo fita kwa Spain. (Maro. 15:24, 28) N’a fitile kwa mafelelezo a nzila ka busepahali.—2 Tim. 4:6-8.

3. Liñolo la 2 Timotea ne liñozwi lili, mi li tusize cwañi Bakreste mwa linako kaufela?

³ Liñolo li kana li ba le ne liñozwi ibata iba ka 65 C.E., sibakanyana fela pili Paulusi a si ka bulaiwa kale. Timotea mwendi n’a sa li kwa Efese, kakuli Paulusi n’a mu susuelize ku siyala kwateñi. (1 Tim. 1:3) Cwale, habeli Paulusi u kupa Timotea kuli a akufele ku yena, mi u mu kupa kuli a tahe ni Mareka, hamohocwalo ni cansi ni libuka za n’a siile Paulusi kwa Troasi. (2 Tim. 4:9, 11, 13, 21) Ka ku ba le ne liñozwi ka nako ye t’ata yeo, lona liñolo leo ne li na ni susuezo ye m’ata ye n’e ya ku Timotea, mi li zwezipili ku fa kelezo ye tusa kwa Bakreste ba niti ba mwa linako kaufela ku zwa f’o.

4. Ki lifi ze paka kuli 2 Timotea ki ye sepahala mi ki kalulo ya Bibele?

⁴ Buka ya 2 Timotea ki ye sepahala mi ki kalulo ya Bibele ka mabaka a s’a bulezwi mwa 1 Timotea. Ne i lumezwi ni ku itusiswa ki bañoli ni babihi ba kwa makalelo, ku kopanyeleza cwalo ni Polycarp mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E.

 ZE MWA 2 TIMOTEA

5. Ki tumelo ya mufuta mañi ye ku Timotea, mi niteñi ki lika mañi z’a lukela ku zwelapili ku eza?

⁵ ‘Ku swala ka m’ata mutala wa litaba ze pilisa’ (1:1–3:17). Paulusi u bulelela Timotea kuli h’a libalangi ku mu lapelela mwa litapelo za hae ni kuli u shukezwi ku mu bona. U hupula ‘tumelo ye si na buikeziso’ ye ku Timotea ili ye n’e li teñi pili ku kuku wa hae Loisi ni ku m’ahe Eunise. Timotea a koteze mpo ye ku yena, ‘kakuli Mulimu h’a si ka fa moya wa boi; kono ki wa mata, ni wa lilato, ni wa kutwisiso.’ Kacwalo a si ke a swabela bupaki ni ku utwa butuku kabakala Evangeli kakuli sishemo sa Mulimu se si si ka libelelwa si bonahalizwe ka ku taha kwa Mupilisi, yena Kreste Jesu. Timotea a “swale ka mata mutala wa litaba ze pilisa” za n’a utwile ku Paulusi, ni ku li babalela sina buswa.—1:5, 7, 13.

6. Paulusi u fa kelezo mañi ka za ku luta, mi Timotea u kona cwañi ku ba mubeleki ya sa nyazwi ni piza ye kutekeha?

⁶ Timotea u lukela ku beya lika z’a utwile ku Paulusi kwa “batu ba ba sepahala, ba ba ka kona ku li luta ba bañwi hape.” Timotea u lukela ku iponahaza ku ba lisole le linde la Kreste Jesu. Lisole u tokolomoha ku ikenya mwa lipisinisi. Fahalimu a seo, ya apeswa kuwani ya ku wina mwa siyano ki ya siyana ka ku ya ka mulao. Kuli a be ni kutwisiso, Timotea u lukela ku nahanisisa fa manzwi a Paulusi. Lika z’e butokwa ku li hupula ni ku li hupulisa ba bañwi ki kuli ‘Jesu Kreste, wa lusika lwa Davida, n’a zuhile kwa bafu’ ni kuli ku piliswa ni kanya ye sa feli ze li teñi ku Kreste, ku busa ni yena sina Malena, ki yona mipuzo ya ba ba ketilwe ba ba itiisa. Timotea u lukela ku tundamena ku itahisa ku Mulimu a nze a lumelelwa, a li mubeleki ya sa nyazwi, ya hana litaba za ku buabua ko ku si na tuso, ili ze yepa sina silonda. Sina mwa ndu ye tuna lipiza ze beezwi ku kutekiwa ha li kauhanyiwa kwa lipiza ze sa kutekiwi, Paulusi u eleza cwalo Timotea kuli a ‘sabe litakazo za kwa bucaha; kono a tundamene ze lukile, ni tumelo, ni lilato, ni kozo, hamoho ni batu kaufela ba ba lapela Mulena ka pilu ye kenile.’ Mutang’a Mulena u lukela ku ba ya musa kwa batu kaufela, ya kona ku luta, ya sikulula ka musa.—2:2, 8, 22.

7. Ki kabakalañi Mañolo a’ buyelezwi h’a lukela ku ba a tusa sihulu “mwa mazazi a maungulelo”?

⁷ “Mwa mazazi a maungulelo,” ku ka taha linako ze t’ata ni batu ba ba sa zamaeleli ni mukwa wa bona wa bulumeli, “ba nze ba ituta kamita, mi ha ba koni ku fita fa zibo ya ku ziba niti.” Kono Timotea u zibile tuto ya Paulusi luli, mwa ezezanga, ni ku nyandiswa kwa hae, ili zeo Mulena a mu lamulezi ku zona kamukana. U ekeza kuli, “batu kaufela ba ba lata ku pila ka bulumeli bo bu li teñi ku Jesu Kreste, ba ka nyandiswa.” Nihakulicwalo, Timotea yena u lukela ku tiyela ku z’a itutile ku zwa kwa bwanana ze kona ku mu talifisa kuli a piliswe, kakuli “liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso.”—3:1, 7, 12, 16; litaku li siyamisizwe ki luna.

8. Paulusi u eleza Timotea kuli a ezeñi, mi ka seo Paulusi u ba ya tabile cwañi?

⁸ Ku feleleza za bukombwa (4:1-22). Paulusi u laela Timotea ku “bulela Linzwi” ka putako. (4:2) Ku ka taha nako f’o batu ba ka hana tuto ye pilisa ni ku fetuhela kwa baluti ba buhata, kono Timotea yena a itiise, ‘a eze musebezi wa mubuleli wa Evangeli; a feleleze za bukombwa bwa hae.’ Paulusi ka ku lemuha kuli lifu la hae se li sutelezi, u ba ya tabile kuli u lwanile ndwa ye nde, u fitile fa mafelelezo a nzila ya hae mi u bulukile tumelo. Mi cwale ka buikolwiso u libelezi mupuzo, ili “kuwani ya bulena, ya Ku Luka.”—4:5, 8.

9. Paulusi u bonisa sepo mañi ye tiile mwa m’ata a Mulena?

⁹ Paulusi u bulelela Timotea kuli a akufele ku yena mi u fa litaelo ka za musipili. Paulusi ha n’a ikalabezi lwa pili, ha ku na ya n’a mu yemezi, kono Mulena n’a mu file m’ata kuli kutazo i petiwe mwahal’a macaba. Ee, u na ni sepo ye tiile ya kuli Mulena u ka mu lamulela kwa misebezi ya lunya kaufela ni ku mu piliseza ku kena mwa Mubuso wa Hae wa kwahalimu.

MABAKA HA I LI YE TUSA

10. (a) Ki tuso mañi ka sibili ya “Liñolo kamukana” ye koñomekilwe mwa 2 Timotea, mi Bakreste ba lukela ku lika mo ba konela kaufela ku ba lika mañi? (b) Ki sineneketo mañi ye lukela ku ikambuswa ku yona, mi seo si kana sa ezwa cwañi? (c) Ki tokwahalo ya lika mañi ye sweli ku zwelapili ku ba teñi?

¹⁰ “Liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso.” Li na ni tuso kwa nto mañi? Paulusi mwa liñolo la hae la bubeli ku Timotea u lu bulelela kuli: “Kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka; Kuli mutu wa Mulimu a petahale mi a talifele luli misebezi kaufela ye minde.” (3:16, 17) Kacwalo tuso ya “ku luta” i koñomekilwe ku lona liñolo le. Ba ba lata ku luka kaufela kacenu ba ka bata ku latelela kelezo ye butali ya lona liñolo le mwa ku lika ku ba baluti ba Linzwi ni ku eza mo ba konela kaufela kuli ba be babeleki ba Mulimu ba ba sa nyazahali, ba ba “aba Linzwi la niti ka mukwa o lukile.” Sina mo ne ku bezi mwa Efese wa lizazi la Timotea, ni mwa linako za cwale, ku na ni ba ba ikenya mwa “likañi za bukuba, ze si na ngana,” ba “ba nze ba ituta kamita, mi ha ba koni ku fita fa zibo ya ku ziba niti,” ni ba ba hana “tuto ye pilisa” mi ba lata baluti ba ba ñwaya mwa lizebe za bona ka mo ba latela. (2:15, 23; 3:7; 4:3, 4) Kuli lu ambuke yona sineneketo ye maswe ya silifasi yeo, ki kwa butokwa kuli lu “swale ka mata mutala wa litaba ze pilisa” ka tumelo ni lilato. Fahalimu  a seo, ku na ni tokwahalo ya ka putako ya kuli batu ba bañata ni ku fita ba be “ba ba ka kona ku . . . luta ba bañwi hape” mwahali ni kwande a puteho, sina Timotea, “mutu wa Mulimu.” Tabo ki ya bao kaufela ba ba sweli bona buikalabelo b’o, ili ku ba ‘ba ba kona ku luta ka musa,’ ni ba ba luta linzwi ‘ka pilu-telele kaufela, ba nze ba talusa’!—1:13; 2:2, 24, 25; 4:2.

11. Ki kelezo mañi ye filwe ka za ba banca?

¹¹ Sina mwa n’a boniselize Paulusi, Timotea n’a zibile mañolo a kenile “ku zwa kwa bwanana” kabakala ketelelo ye lilato ya Loisi ni Eunise. “Ku zwa kwa bwanana” hape ku bonisa nako ya ku kala ku fa ketelelo ya Bibele kwa banana kacenu. Kono ku cwañi haiba, mwa lilimo za kwapili, cisehelo ye n’e li teñi kwa makalelo i kala ku tima? Kelezo ya Paulusi ki ya ku koteza yona cisehelo yeo hape ka moya wa “mata, ni wa lilato, ni wa kutwisiso,” ili ku buluka tumelo ye si na buikeziso. N’a bulezi kuli “mwa mazazi a maungulelo,” ku ka ba linako ze t’ata, za butata bwa ku sa utwa ni za lituto za buhata. Ki ka lona libaka leo ha ku li kwa butokwa luli sihulu ku ba banca, ni ba bañwi kaufela, kuli ba ‘iswale mwa linto kaufela, ni kuli ba feleleze za bukombwa bwa bona.’—3:15; 1:5-7; 3:1-5; 4:5.

12. (a) Paulusi n’a isize cwañi mamelelo kwa Peu ya Mubuso, mi n’a bonisize sepo mañi? (b) Batanga ba Mulimu kacenu ba kona ku ba cwañi ni mubonelo o swana ni wa Paulusi?

¹² Mupuzo ki o swanelwa ku u lwanela. (2:3-7) Ka yona taba yeo, Paulusi u isa mamelelo kwa Peu ya Mubuso, ka ku bulela kuli: “Hupula Jesu Kreste, wa lusika lwa Davida, ya zuhile kwa bafu, sina mo i taluseza Evangeli.” Sepo ya Paulusi ne li ya ku zwelapili ku ina ku yona Peu yeo. Ka ku ekeza u itusisa manzwi a tulo h’a bulela ka za ku bulaiwa kwa hae ko ku sutelezi kuli: “Mi cwale kuwani ya bulena, ya Ku Luka, i beezwi na, ye a ka ni fa Mulena, Muatuli ya lukile, mwa lizazi leo; mi isi na fela, kono ni batu kaufela ba ba latile ku taha kwa hae.” (2:8; 4:8) Ba ba kona ku iheta kwamulaho ni ku bona lilimo ze ñata za sebelezo ya ka busepahali ni ku bulela manzwi a swana ao ki ba ba tabile luli! Nihakulicwalo, nto yeo i tokwa ku sebeza cwale ka busepahali, ka lilato la ku taha kwa Jesu Kreste, ni ku bonisa buikolwiso bo bu swana ni bwa n’a bonisize Paulusi ha n’a ñozi kuli: “Mulena u ka ni lamulela ni kwa misebezi ye lunya kamukana; a ni pilise, ku ni kenya mwa mubuso wa hae wa kwahalimu. Ku Yena ku be kanya, mwa linako ni linako. Amen.”—4:18.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]