Buka ya Bibele ya Bu 56—Tite

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Masedonia (?)

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 61–64 C.E.

1. (a) Tite n’a filwe musebezi mañi? (b) Ki mwa miinelo mañi m’o liputeho za Kreta ne li tahezi, mi Bakreste ba mwa Kreta ne ba tokwa ku ezañi?

“KI NA Paulusi, mutanga wa Mulimu, ni muapositola wa Jesu Kreste, . . . ni ñolela wena Tite, mwan’a ka luli mwa tumelo ye lu kopanezi.” (Tite 1:1, 4) Ki mo li kalela liñolo la Paulusi ku Tite ya n’a sebeza ni yena ili ya n’a sa zibani ni yena ka nako ye telele, y’o n’a siile mwa sooli sa Kreta kuli a onga-onge hande liputeho. Tite n’a na ni musebezi o mutuna. Sooli se, se ne si twi ne si li lihae la kwaikale la “ndat’ahe milimu ni batu,” ne li sona simbule sa pulelo ye li , “ku Kreta Mukreta,” ye talusa “ku kwasheka mukwasheki.” * Bupumi bwa batu ba sona ne bu shikulwa, kuli mane Paulusi n’a amile mupolofita wa bona tota a li: “Makreta ki ba lishano kamita, ki libatana ze na ni lunya, ki limba ze buzwa.” (1:12) Makreta ba mwa lizazi la Paulusi hape ba talusizwe cwana: “Ne li bokabemba-muca-habeli, ba ba sa sepahali, ili ba likomano; hape ne li bakwañuli, liozwa, mahata, ili litakwa, ka sipimo se si ipitezi; mi ku bonahala kuli Majuda ba ne ba til’o pila mwahal’a bona ne ba fitelezi bañi ba naha kwa muzamao o maswe.” * Ne li mwa miinelo ye cwalo m’o liputeho za Kreta ne li tahezi; mi kacwalo ne ku tokwahala hahulu kwa balumeli “ku tuhela mukwa wa ku sa saba Mulimu ni wa ku shukelwa za lifasi, ni kuli [ba] pile . . . ka kutwisiso, ni ka ku luka, ni ka bulumeli,” sina mwa n’a elezelize Paulusi.—2:12.

2, 3. (a) Tite n’a swalisani cwañi ni Paulusi? (b) Ku bonahala kuli Paulusi n’a li kai ha n’a ñolezi Tite, mi ki kabakalañi ha n’a mu ñolezi?

 ² Buka ya Tite yona ka sibili ha i fi litaba ze ñata ka za swalisano ya Paulusi ni Tite. Niteñi, lu fumana litaba ze ñata mwa ku bulelwa kwa Tite mwa mañolo a mañwi a Paulusi. Tite, ya n’a li Mugerike, n’a zamayanga ni Paulusi hañata mi n’a ile ni yena kwa Jerusalema nihaiba hañwi fela. (Magal. 2:1-5) Paulusi u mu biza “mulikani wa ka ni mutusi wa ka.” Ki Tite ya n’a lumilwe ki Paulusi kwa Korinte hamulaho wa ku ñola liñolo la hae la pili kwa Makorinte a li mwa Efese. Ha li mwa Korinte, Tite n’a sebeleza ku za linubu ze ne ezezwa mizwale mwa Jerusalema, mi hamulaho a kuta teñi ka taelo ya Paulusi ku y’o feleleza ku kubukanya linubu zeo. Ne li fa musipili wa bubeli kwa Korinte ha n’a zwa kwa ku kopana ni Paulusi mwa Masedonia f’o Tite n’a bitulezi liñolo la bubeli le li zwa ku Paulusi ku ya kwa Makorinte.—2 Makor. 8:16-24; 2:13; 7:5-7.

³ Ha lukuluzwi kwa ku tamiwa kwa hae kwa pili mwa Roma, Paulusi hape n’a sebelisani ni Timotea ni Tite mwahal’a lilimo za mafelelezo za bukombwa bwa hae. Ku bonahala kuli zeo ne li kopanyelelize sebelezo mwa Kreta, Greece, ni Masedonia. Kwa mafelelezo, Paulusi u bulelwa ku ya kwa Nikopolisi, kwa mutulo-wiko wa Greece, k’o ku bonahala kuli ki kona kwa n’a il’o tamelwa ni ku iswa kwa Roma kwa ku tamiwa kwa hae kwa mafelelezo ni ku bulaiwa. Ne li mwahal’a ku pota kwa Kreta f’o Paulusi n’a siyezi Tite k’o ilikuli a “feleleze litaba ze ne si ka lukiswa, mi [a] beye ba bahulu mwa minzi kaufela,” ka ku ya ka mwa n’a laelezi Tite. Ku bonahala kuli liñolo la Paulusi ne liñozwi hamulahonyana wa ku siya Tite mwa Kreta, mwendi Paulusi a li mwa Masedonia. (Tite 1:5; 3:12; 1 Tim. 1:3; 2 Tim. 4:13, 20) Li bonahala kuli ne li petile mulelo o swana ni wa 1 Timotea, ili wa ku susueza ya n’a sebeza ni Paulusi ni ku mu fa kemelo ye m’ata mwa misebezi ya hae.

4. Ku lukela ku ba kuli liñolo la Tite ne liñozwi lili, mi bupaki bwa buniti bwa lona ki bufi?

⁴ Ku lukela ku ba kuli Paulusi n’a ñozi liñolo leo ka nako ye mwahal’a ku tamiwa kwa hae kwa pili ni kwa bubeli mwa Roma, kamba ibat’o ba mwahal’a 61 ni 64 C.E. Bupaki bwa buniti bwa liñolo la Tite ki bo bu swana ni bwa mañolo a Timotea a n’a ñozwi ka nako ye swana, mi libuka ze talu zeo za Bibele hañata li bizwa “mañolo a bulisana” a Paulusi. Muñolelo ki o swana. Irenaeus hamohocwalo ni Origen ba ama manzwi a Tite, mi bocaziba ba bañwi ba bañata ba kwaikale ni bona ba pakela ku ba kalulo ya Bibele kwa buka ye. Ya fumaneha mwa miputo ya Sinaitic ni Alexandrine. Mwa John Rylands Library ku na ni siemba sa papyrus, P³², se si li likepe la buka ya mwa lilimo ze bat’o ba za mwanda wa bulalu C.E. se si na ni Tite 1:11-15 ni 2:3-8. * Ha ku na kakanyo ka za kuli buka ye ki kalulo ye buniti ya Mañolo a buyelezwi.

ZE MWA TITE

5. (a) Ki lifi ze konisa ze tokwahala kwa baokameli zeo Paulusi a koñomeka, mi ki kabakalañi ha li tokwahala? (b) Ki kabakalañi Tite ha lukela ku nyaza hahulu, mi ku bulelwañi ka za ba ba silafezi?

⁵ Baokameli ba susueze ka tuto ye pilisa (1:1-16). Hamulaho wa tumeliso ye buanyu, Paulusi u kolokisa ze konisa za baokameli. Ku koñomekwa kuli muokameli u lukela ku ba “ya sa nyazahali,” ya lata bunde, ya ya ka niti ya litaba, ya sepahala, “ya kumalela tuto ya niti, yona ye li ku lutwa; kuli a kone ku kutaza ka tuto ye pilisa, a kolise bahanyezi.” Seo sa tokwahala ha lu beya mwa munahano “ba ba puma batu” bao mane ba shandaula mandu-tuna kuli ba fumane kwateñi bufumu bo bu si ka luka. Kacwalo Tite u lukela kuli a “ba nyaze ka t’ata, kuli ba be ni tumelo ye pilisa. Ba si ke ba tokomela matangu a Sijuda.” Ba ba silafezi ne ba kana ba bulela patalaza kuli ba ziba Mulimu, kono ka misebezi ya bona ya ku sa utwa ba mu latula.—1:6-10, 13, 14.

6. Ki kelezo mañi ye filwe fa muzamao wa Sikreste?

⁶ Ku pila ka kutwisiso, ku luka, ni bulumeli (2:1–3:15). Banna-bahulu ni basali-bahulu ba swanela ku ikuteka ili ba mukwa o lukela ba ba kenile. Likalibe ba late banna ba bona ni bana ba bona mi ba ipeye kwatas’a banna ba bona “kuli Linzwi la Mulimu li si ke la nyefulwa.” Micaha ba be mutala wa misebezi ye minde ni manzwi a’ pilisa. Batanga ba ba ipeya kwatasi ba “sepahale kamita ku feleleza.” Sishemo sa Mulimu, se si pilisa, si bonahalile, si nze si susueza kutwisiso, ku luka, ni bulumeli ku b’a kenisize Mulimu ka Kreste Jesu kuli ba be “sicaba se li sa hae luli, se si tukufalelwa misebezi ye minde.”—2:5, 10, 14.

7. Paulusi u koñomekañi ka za ku ipeya kwatasi, ku piliswa, ni misebezi ye minde?

⁷ Paulusi u koñomeka tokwahalo ya ku ipeya kwatasi ni ku utwa milonga ni ku ba “ba ba na ni musa hahulu kwa batu kaufela.” Paulusi ni Bakreste sina yena ka nako ye ñwi ne li ba ba maswe sina batu ba bañwi. Isi ka misebezi ifi kamba ifi ye ba ezize, kono ka sishemo, lilato, ni makeke a Mulimu, ba pilisizwe ka moya o kenile mi ba bile ba ba ka yola sanda sa sepo ya bupilo bo bu sa feli. Kacwalo ba ba lumezi ku Mulimu “ba tokomele ku tundamena mwa misebezi ye minde.” Ba tokolomohe lipuzo fahalimw’a litaba za bukuba ni ku kanana fahalimw’a Mulao, mi mutu wa tuto ye keluhile,  ba mu sutise ha ba se ba mu sikuluzi lwa pili ni lwa bubeli. Paulusi u kupa Tite ku taha ku yena kwa Nikopolisi mi, hamulaho wa ku fa litaelo ze ñwi za bulumiwa, u koñomeka hape tokwahalo ya misebezi ye minde, kuli ba si ke ba siyala ba sa beyi miselo.—3:2, 7, 8.

MABAKA HA I LI YE TUSA

8. Mwa kelezo ya Paulusi ku Tite, ki lifi ‘ze nde, ze lukela’ ku luna kacenu, mi ki kabakalañi?

⁸ Bakreste ba Makreta ne ba pila mwahal’a batu ba bupumi, silafalo, ni mukwañuli. Kana ba swanela ku latelela fela nyangela? Kamba kana ba swanela k’u nga mihato ya ku ikauhanya ka ku tala kuli ba sebeze sina batu ba ba beezwi Jehova Mulimu? Ha zibahaza ka Tite kuli Makreta “ba tokomele ku tundamena mwa misebezi ye minde,” Paulusi n’a ize: “Zeo ki linto ze nde, ze lukezi batu.” Ni kacenu lifasi ha li kapwami mwa likezo za bupumi ni ku sa sepahala, ki nto ‘ye nde, ye lukela’ kuli Bakreste ba niti “ba itute ku sebeza misebezi ye minde,” ili ku beya miselo mwa sebelezo ya Mulimu. (3:8, 14) Nyazo ya Paulusi kaufela fa muzamao o maswe ni bumaswe bo buñwi bo ne bu bandamezi liputeho za mwa Kreta ki temuso ku luna cwale “sishemo sa Mulimu [ha] si nze si lu luta ku tuhela mukwa wa ku sa saba Mulimu ni wa ku shukelwa za lifasi, ni kuli lu pile mwa linako za cwale ka kutwisiso, ni ka ku luka, ni ka bulumeli.” Hape Bakreste ba swanela ku ba “ba ba lukela ku eza misebezi kaufela ye minde” mwa ku kuteka milonga, ili ku bukeleza lizwalo le linde.—2:11, 12; 3:1.

9. Butokwa bwa tuto ye swanela bu koñomekilwe cwañi, sihulu ka ku ba buikalabelo bwa muokameli?

⁹ Tite 1:5-9 i taleleza 1 Timotea 3:2-7 mwa ku bonisa seo moya o kenile u tokwa kwa baokameli. Yeo i koñomeka ku “kumalela tuto ya niti” ni ku ba muluti mwa puteho kwa muokameli. Seo ki se si tokwahala hakalo mwa ku hulisa bote! Mane, tokwahalo yeo ya tuto ye lukela i koñomekilwe hañata mwa liñolo le li ya ku Tite. Paulusi u eleza Tite kuli a “bulele ze swanela tuto ye pilisa.” Basali-bahulu “ba laye ze nde,” mi batanga ba ‘kutekise kai ni kai tuto ya Mulimu Mupilisi wa bona.’ (Tite 1:9; 2:1, 3, 10) Ka ku koñomeka tokwahalo ya kuli Tite ka ku ba muokameli a be ya tiile ili ya sa sabi mwa ku luta kwa hae, Paulusi u li: “Litaba zeo ibe zona ze u luta, mi u ka kutaza ni ku siulula batu ka mata kaufela.” Mi ka za ba ba sa lateleli, u li: “U ba nyaze ka tata, kuli ba be ni tumelo ye pilisa.” Kacwalo, liñolo la Paulusi ku Tite sihulu ki le “li na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka.”—Tite 2:15; 1:13; 2 Tim. 3:16.

10. Liñolo le li ya ku Tite li lu susueza mwa nto mañi, mi ki sepo mañi ye tabisa yeo li nyangumuna?

¹⁰ Liñolo le li ya ku Tite li nyangumuna buitebuho bwa luna kwa sishemo sa Mulimu se si si ka libelelwa mi li lu susueza ku zwa kwa ku sa saba Mulimu kwa lifasi “lu nze lu talimezi sepo ye na ni mbuyoti, ni ku bonahala kwa kanya ya Mulimu yo muhulu, ni ya Mupilisi wa luna Jesu Kreste.” Ka ku eza cwalo, ba ba beilwe ku luka ka Kreste Jesu ba kana ba ba “ba ba ka yola sanda ku Yena, ka sepo ya bupilo bo bu sa feli.”—Tite 2:13; 3:7.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]