Buka ya Bibele ya Bu 57—Filemoni

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Roma

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 60–61 C.E.

1. Ki ifi miinelo ye miñwi ya liñolo le li ya ku Filemoni?

LIÑOLO la Paulusi le la ka maseme ni lilato ki le li hoha hahulu mamelelo kwa Bakreste kacenu. Ki lona liñolo le li kuswani ka ku fitisisa kwa mañolo a’ bukelelizwe a “muapositola wa bamacaba” mi hape mwa Bibele kamukana a makuswani ku lona ki 2 Joani ni 3 Joani fela. Hape, ki lona fela liñolo la Paulusi la “ka butu,” ka ku ba le ne li si ka ñolelwa puteho kamba muokameli ya na ni buikalabelo kono ne liñolezwi mutu fela ni ku talima fela butata bo bu ipitezi b’o Paulusi n’a bata ku buhisana ni muzwale y’o wa Sikreste, y’o a li Filemoni ya bonahala kuli ne li mufumi, ya n’a pila mwa munzi wa Kolose mwa Frigia, mwa Asia Minor tota.—Maro. 11:13.

2. Liñolo la Filemoni ne liñolezwi mwa miinelo mañi mi ne liñolezwiñi?

² Mulelo wa liñolo leo u patuluzwi hande: Mwahal’a ku tamiwa kwa hae kwa pili mwa Roma (59-61 C.E.), Paulusi n’a na ni tukuluho ye tuna ya ku kutaza Mubuso wa Mulimu. Mwahal’a ba ne ba utwile ku kutaza kwa hae ne ku na ni Onesimo,  mutanga ya n’a tobile mwa lapa la Filemoni, mulikan’a Paulusi. Kacwalo, Onesimo a ba Mukreste, mi Paulusi a atula ku kutisa Onesimo, ya n’a lumezi mulelo w’o, ku Filemoni. Ne li ku yona nako yeo f’o Paulusi hape n’a ñolezi mañolo kwa liputeho za Efese ni Kolose. Ku ona mañolo ao, n’a file kelezo ye nde kwa batanga ba Bakreste ni malen’a bona ka mwa ku ezeza lika hande mwa swalisano yeo. (Maef. 6:5-9; Makolo. 3:22–4:1) Nihakulicwalo, fahalimu a zeo, Paulusi n’a lukisize liñolo le li ya ku Filemoni m’o n’a kupezi Onesimo ka butu. Ne li liñolo la n’a ñozi ka lizoho la hae tota—ili nto ya ka siwela ku Paulusi. (Fil. 19) Kona ku ñola ka butu k’o ne ku koñomekile hahulu kupo ya hae.

3. Ku bonahala kuli liñolo la Filemoni ne liñozwi lili, mi ne li lumezwi cwañi?

³ Ku bonahala kuli liñolo leo ne liñozwi ibat’o ba ka 60-61 C.E., kakuli ku bonahala kuli Paulusi n’a sa kutalize mwa Roma ka nako ye likani ku tahisa balutiwa. Hape, bakeñisa kuli mwa timana 22 u bonisa kuli u na ni sepo ya ku lukululwa, lu kona ku utwisisa kuli liñolo le ne liñozwi ha s’a tamilwe ka nako ye telelenyana. Ku bonahala kuli mañolo a malalu a, la Filemoni ni a liputeho za Efese ni Kolose, ne a lwezwi ki Tikike ni Onesimo.—Maef. 6:21, 22; Makolo. 4:7-9.

4. Ki lifi ze fa bupaki ka za muñoli ni buniti bwa Filemoni?

⁴ Taba ya kuli liñolo la Filemoni ne liñozwi ki Paulusi i bonwa mwa timana ya pili, m’o a bulelwa fa libizo. N’a bulezwi ki Origen ni Tertullian kuli ki yena muñoli wa lona. * Buniti bwa buka yeo hape bu yemelwa ki ku kolokiswa kwa yona hamoho ni mañolo a mañwi a Paulusi, mwa Muratorian Fragment ya mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E.

ZE MWA FILEMONI

5. (a) Liñolo li kala ka litumeliso lifi ni pabazo ifi? (b) Paulusi u bulelelañi Filemoni ka za mutang’a hae Onesimo?

⁵ Onesimo u kutiswa ku mulen’a hae ‘a li ya fita muzike’ (Litima. 1-25). Paulusi u lumelisa ha mufutumala Filemoni, Apiya “kaizel’a luna,” Arkipo “wahabo luna mwa ndwa,” ni puteho ye mwa ndu ya Filemoni. U babaza Filemoni (y’o libizo la hae li talusa “Ku Lata”) kabakala lilato ni tumelo yeo a na ni yona ku Mulena Jesu ni balumeli. Lipiho za lilato la Filemoni li tabisize ni ku omba-omba hahulu Paulusi. Paulusi, munna-muhulu ya mwa tolongo, cwale u ipulelela ka tukuluho ka za “mwan’a” hae Onesimo, y’a n’a “pepile” inz’a li mwa litamo. Onesimo (y’o libizo la hae li talusa “Ya tahisa tuelo”) pili ki ya n’a si na tuso ku Filemoni, kono cwale ki ya na ni tuso ku Filemoni hamohocwalo ni ku Paulusi.—Litima. 2, 10.

6. Paulusi u babaza kuli Onesimo a’ ngiwe cwañi, mi ili ku talusa ka maseme cwañi?

⁶ Muapositola n’a ka lata ku ipulukela Onesimo kuli a mu sebeleze mwa tolongo, kono n’a si ke a eza cwalo a si ka lumelezwa ki Filemoni. Kacwalo wa mu kutisa, kuli “a lisele ku ba muzike, kono a be ya fita muzike; a be munyan’a luna ya latwa.” Paulusi u kupa kuli Onesimo a amuhelwe hande, mwa n’a ka amuhelelwa Paulusi ka sibili. Haiba Onesimo u foselize Filemoni, foso yeo i talimwe kuli ki ya Paulusi, kakuli, ka mw’a bulelela Paulusi ku Filemoni, “U na ni sikoloti ku na, ili wena tota.” (Litima. 16, 19) Paulusi u sepa kuli a lukululwe cwale-cwale kuli a kone ku potela Filemoni, mi u feza ka litumeliso.

MABAKA HA I LI YE TUSA

7. Ku za Onesimo, Paulusi n’a kumalela cwañi kwa pizo ya hae ye pahami ya buapositola?

⁷ Sina ka mo ku boniselizwe ki liñolo le, Paulusi n’a sa kutazi “evangeli ya ku cinca mipilelo,” ili ku lika ku felisa miinelo ni liswalisano ze ne li teñi, ze cwale ka butanga. N’a si ka lukulula batanga ba Bakreste mutaka-fululele, kono n’a kutisize Onesimo mutanga ya n’a matile mulen’a hae Filemoni, ili ku kuta musipili wa likilomita ze fitelela 1400 ku zwa Roma ku ya Kolose. Kacwalo Paulusi n’a kumalezi kwa mayemo a pizo ya hae ye pahami ya buapositola, ili ku latelela hahulu musebezi wa n’a filwe ki Mulimu wa ku “bulela Mubuso wa Mulimu, ni ku luta litaba za Mulena Jesu.”—Lik. 28:31; Fil. 8, 9.

8. Liñolo la Filemoni li bonisa ku sebeza hande kufi kwa likuka za Sikreste?

⁸ Liñolo le li ya ku Filemoni ki le li fa litaba ze ñata kakuli li bonisa lilato ni swalisano ye ne li teñi mwahal’a Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili. Ku lona lu fita fa ku ziba kuli Bakreste ba kwa makalelo ne ba bizana “mwanesu” ni ‘kaizeli.’ (Fil. 2, 20) Fahalimu a seo, li patululela Bakreste kacenu musebelisezo o munde wa likuka za Sikreste mwahal’a mizwale ba Sikreste. Ku Paulusi, lu fumana poniso ya lilato la sizwale, likute kwa liswalisano za mwahal’a batu ni ku ze luwilwe ki ba bañwi, maseme a’ buanyu, ni buikokobezo bo bu babazeha. Mwa sibaka sa ku lika ku hapeleza Filemoni kuli a swalele Onesimo ka ku itusisa susuezo ya m’ata a n’a na ni ona ka ku ba muokameli wa mayemo a pahami mwa puteho ya Sikreste, Paulusi ka buikokobezo n’a mu kupile kabakala lilato la Sikreste ni bulikani bwa hae bwa ka butu. Baokameli kacenu ba kona ku tusiwa ki maseme ao Paulusi n’a atumezi Filemoni ka ona.

9. Ka ku latelela kupo ya Paulusi, Filemoni n’a ka fa mutala mañi o munde o hoha mamelelo kwa Bakreste kacenu?

⁹ Ka mo ku inezi fela Paulusi n’a libelela kuli Filemoni n’a ka ya ka kupo ya hae, mi ku eza cwalo kwa Filemoni ne ku ka ba ku sebelisa kwa sa n’a  bulezi Jesu kwa Mateu 6:14 ni seo Paulusi n’a bulezi kwa Maefese 4:32. Bakreste kacenu ni bona ba swanela ku libelelwa ku shemuba ni ku swalela muzwale ya fosa. Haiba Filemoni n’a ka kona ku swalela mutang’a hae tota ili y’o mulao ne u mu lumeleza ku nyandisa ka mwa latela, Bakreste kacenu ba swanela ku kona ku swalela muzwale ya fosa—ili nto ye bunolo hahulu.

10. Ku sebeza kwa moya wa Jehova ku bonwa cwañi mwa liñolo la Filemoni?

¹⁰ Ku sebeza kwa moya wa Jehova kwa bonahala hahulu mwa liñolo le la Filemoni. Kwa bonahala mwa nzila ya bucaziba yeo Paulusi n’a talimile ka yona taba ye t’ata. Kwa bonahala ka ku utwelana butuku, lilato, ni ku sepa Mukreste yo muñwi kwa n’a bonisize Paulusi. Ku bonwa mwa taba ya kuli liñolo la Filemoni, sina Mañolo a mañwi, li luta likuka za Sikreste, li susueza swalisano ya Sikreste, mi li tunumeka lilato ni tumelo ze atile mwahal’a “balumeli,” ba ba sepa Mubuso wa Mulimu mi ili bao mwa muzamao wa bona ku bonwa sishemo sa Jehova se si si ka libelelwa.—Tima. 5.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]