Buka ya Bibele ya Bu 59—Jakobo

Muñoli: Jakobo

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 62 C.E. i si ka fita kale

1. Ki sifi se si kakanyisa taba ya kuli Jakobo ki yena ya n’a ñozi buka ye bizwa Jakobo?

“H’a sa ikutwa.” Ki mona mo ne ba hupulela bahabo Jesu ka za hae. Mwa nako ya bukombwa bwa hae bwa fa lifasi-mubu, “banyani ba hae ne ba si ka lumela ku yena,” mi Jakobo, hamoho ni Josefa, ni Simoni, ni Juda, n’a sa balelwi kwa balutiwa ba Jesu ba kwa makalelo. (Mare. 3:21; Joa. 7:5; Mat. 13:55) Ki kabakalañi he ha ku konwa ku bulelwa kuli Jakobo munyan’a Jesu ku bom’ahe ki yena ya n’a ñozi buka ya Bibele ye bizwa Jakobo?

2. Ki sifi se si bonisa kuli munyan’a Jesu ne li yena ya n’a ñozi Jakobo?

² Ze ñozwi li bonisa kuli Jesu ya n’a zuhile kwa bafu n’a bonahezi ku Jakobo, mi ku si na kakanyo seo ne si mu tahiselize ku lumela ka ku tala kuli Jesu ne li yena Mesiya. (1 Makor. 15:7) Likezo 1:12-14 i bulela kuli mane ni pili Pentekonta i si ka fita, Maria ni banyani ba Jesu ne ba kopani ku lapela ni baapositola mwa muzuzu wa kwahalimu mwa Jerusalema. Kono kana liñolo leo ne li si ka ñolwa ki yo muñwi wa baapositola ya bizwa Jakobo? Batili, kakuli kwa makalelo luli, muñoli ha izibahazi kuli ki muapositola, kono u li ki ‘mutanga wa Mulena Jesu Kreste.’ Fahalimu a zeo, manzwi a makalelo a Juda, a swana ni a Jakobo, a bulela Juda ni yena kuli ki “mutang’a Jesu Kreste, ni munyan’a Jakobo.” (Jak. 1:1; Juda 1) Ku seo lu kona ku fita hande fa kutwisiso ya kuli Jakobo ni Juda, banyani ba Jesu kwa nama ili ku bom’ahe, ne ba ñozi libuka zeo za Bibele ze bizwa ka mabizo a bona.

3. Ki afi mayemo a konisa Jakobo ku ñola liñolo le?

³ Jakobo n’a li hahulu mwa mayemo a ku kona ku ñola liñolo leo la kelezo kwa puteho ya Sikreste. N’a kutekiwa hahulu ka ku ba muokameli mwa puteho ya Jerusalema. Paulusi u bulela ka za “Jakobo munyan’a Mulena” ku ba yo muñwi wa “misumo” mwa puteho hamoho ni Kefasi ni Joani. (Magal. 1:19; 2:9) Mayemo a Jakobo a boniswa ki ku luma kapili kwa Pitrosi liñusa ku “Jakobo ni balumeli” hamulaho wa ku zwa mwa tolongo kwa hae. Mi kana haki Jakobo ya n’a sebelize sina mubuleli wa “baapositola ni ba bahulu” Paulusi ni Barnabasi ha ne ba ile kwa Jerusalema ku y’o bata katulo ka za mupato? Mane, katulo yeo ni liñolo la Jakobo li kala ka tumeliso ye swana, ye li “Mu lumele”—ili poniso ye ñwi ya kuli ne liñozwi ki mutu a li muñwi.—Lik. 12:17; 15:13, 22, 23; Jak. 1:1.

4. Ki sifi se si bonisa kuli liñolo la Jakobo ne liñozwi bukaufi ni 62 C.E.?

⁴ Josephus caziba wa litaba ze ezahezi u lu taluseza kuli ne li Muprisita yo Mutuna Ananus (Ananias), wa Musaduke, ya n’a tisize lifu la Jakobo ka ku pobaulwa macwe. F’o ne li hamulaho wa lifu la Festusi mubusisi wa Muroma, ibat’o ba ka 62 C.E., mi ili pili ya n’a mu yolile, Albinus, a si ka kalisa kale bubusisi. * Kono Jakobo n’a ñozi lili liñolo la hae? Jakobo n’a li mwa Jerusalema ha n’a ñolezi “masika a lishumi ka a mabeli a’ hasani” liñolo la hae. (Jak. 1:1) Ne ku ka be k’u ngile nako kuli Bukreste  bu hasane ku zwa fa ku sululwa kwa moya o kenile ka 33 C.E., mi ne ku ka be k’u ngile nako, hape, kuli miinelo ye komokisa ye bulezwi mwa liñolo le i tahe. Fahalimu a seo, liñolo li bonisa kuli Bakreste ne ba tuhezi ku ba likwata ze nyinyani kono ni kuli ne ba li liputeho ze na ni “ba bahulu” ba ne ba ka lapelela ni ku tusa ba ba fokola. Fahalimu a seo, nako ye likani ne i fitile ya kuli sipimo se siñwi sa buisepo ni miezezo ya ka kutokwa nahanisiso li be teñi. (2:1-4; 4:1-3; 5:14; 1:26, 27) Kacwalo, ku kona ku ba kuli Jakobo n’a ñozi liñolo la hae ha se ku fitile nako, mwendi pilinyan’a 62 C.E., haiba taba ya Josephus ka za likezahalo ze ama lifu la Festusi ki ye nepahezi ni haiba libuka ze talusa kuli Festusi n’a timezi ka 62 C.E. ni zona li nepile.

5. Ki sifi se si bonisa buniti bwa Jakobo?

⁵ Ka za buniti bwa liñolo la Jakobo, la fumaneha mwa miputo ya Vatican No. 1209, Sinaitic, ni Alexandrine. Li kopanyelelizwe mwahal’a ku kolokiswa kwa mañolo ko ku lishumi kamba ku fitelela ili ko ne ku ezizwe pili mukopano wa Council of Carthage wa ka 397 C.E u si ka ezwa kale. * Li amilwe hahulu ki bañoli ba kwa makalelo ba za keleke. Ku lumelelana ko ku tungile ni Mañolo a mañwi a buyelezwi kwa iponahaza hahulu ku za ñozi Jakobo.

6. (a) Ki miinelo mañi ye ne i tisize kuli Jakobo a ñole liñolo la hae? (b) Mwa sibaka sa ku lwanisa, Jakobo u taleleza cwañi lipulelo za Paulusi ka za tumelo?

⁶ Jakobo n’a ñoleziñi liñolo le? Nyakisiso ya ka tokomelo ya liñolo leo i bonisa kuli miinelo ya mwa puteho ne i tisa butata mwahal’a mizwale. Lipimo za Sikreste ne li shekeshiswa, ee, mane ni ku itibazwa, kuli mane ba bañwi ba fita fa ku ba babuki ku za silikani ni lifasi. Ka ku tukufalelwa ku tahisa ze twi ki ku lwanisana kwa mañolo, ba bañwi ba bulezi kuli liñolo la Jakobo le li susueza tumelo ka misebezi li lwanisa za n’a ñozi Paulusi ka za punyuho ya ka tumelo mi isi ka misebezi. Nihakulicwalo, mutomo wa taba u patulula kuli Jakobo u ama kwa tumelo ye yemelwa ki misebezi, isiñi fela manzwi, hailif’o Paulusi ka ku utwahala fela u talusa misebezi ya Mulao. Mane, Jakobo u taleleza litaba za Paulusi, ili ku ekeza teñi ka ku talusa mo i bonisezwa tumelo. Kelezo ya Jakobo ki ye sebeza hahulu mwa ku nyakisisa kwa yona butata bwa ka zazi bwa Mukreste.

7. Jakobo u kopisa cwañi milutelo ya Jesu, mi seo si ba ni ku ama kufi?

⁷ Liswanisezo ze zwiswa ku ze bonwa ka zazi, ku kopanyeleza teñi ni lifolofolo, lisepe, balimi, ni limela, li pakela hande lipulelo za Jakobo ka za tumelo, pilu-telele, ni buitiiso. Kona ku kopisa milutelo ye buanyu ya Jesu k’o ku fa hahulu kelezo ya hae m’ata. Liñolo le li tahiseza mutu ku lemuha zibo ya Jakobo ya milelo ye susueza batu.

ZE MWA JAKOBO

8. Ki sifi se si ka zwa mwa buitiiso bwa ka pilu-telele, kono ki sifi se si ka zwa mwa takazo ye fosahezi?

⁸ Buitiiso bwa ka pilu-telele ka ku ba “baezi ba Linzwi” (1:1-27). Jakobo i kala ka manzwi a susuezo: “Banabahesu, mu talime kuli ki tabo fela ha mu tahelwa ki miliko ye miñata.” Ka buitiiso bwa ka pilu-telele ba ka petahaliswa. Mutu h’a tokwa butali, a bu kupe ku Mulimu ka tumelo, a sa hononi, sina liputu la liwate le li zukuzwa ki moya. Mubotana u ka huliswa, kono muluwi u ka fela sina palisa ye fela. U na ni mbuyoti mutu ya itiisa mwa muliko, kakuli “u ka amuhela kuwani ya bulena ya Bupilo, ye [Jehova, NW] a sepisize ba ba mu lata.” Mulimu ha liki mutu ka bumaswe kuli a mu wise. Ki takazo ye fosahezi ya mutu ye hula ni ku tisa sibi, mi seo, si tisa lifu.—1:2, 12, 22.

9. Ki sifi se si amilwe mwa ku ba “baezi ba Linzwi,” mi ki bulumeli bo bu cwañi bo bu amuhelwa ki Mulimu?

⁹ Limpo ze nde kaufela li zwa kai? Ku “Ndate wa maseli” ya si na petuho. Jakobo u li: “Ka ku lata kwa hae, u lu pepile ka Linzwi la niti, kuli kwa libupiwa za hae lu be inge za mutamu.” Kacwalo Bakreste ba be ba ba teeleza kapili, ba ba liyeha kwa ku bulela, ba ba liyeha kwa ku halifa, mi ba tuhele ze masila kaufela ni se si sa li teñi sa lunya ni bumaswe mwa muzamao mi ba amuhele ku caliwa kwa linzwi la ku piliswa. “Mu be baezi ba Linzwi, isi bautwi fela.” Kakuli ya talimisisa mwa mulao wa tukuluho o swana sina siiponi mi a tiiseza mwateñi “u ka fuyaulwa ku z’a eza kaufela.” Bulumeli bwa mutu ya sa iswali lulimi ha bu na tuso, kono “bulumeli bo bu kenile, bo bu sa nyazahali fapil’a Mulimu Ndat’a luna, ki mutu h’a lekula lindiala ni limbelwa mwa ñalelwa ya bona, mi a ipabalela ku za lifasi a si na koli.”—1:17, 18, 22, 25, 27.

10. (a) Ki ketululo mañi ye na ni ku tokolomohiwa? (b) Ki ifi swalisano ye mwahal’a misebezi ni tumelo?

¹⁰ Tumelo i petahaliswa ki misebezi ye swanela (2:1-26). Mizwale ba sweli ku ketulula batu, ili ku eza hande bafumi ni ku siya babotana. Kono kana haki niti kuli “Mulimu u ketile babotana ba lifasi, kuli ba fume tumelo, mi ba ce sanda sa mubuso”? Kikuli baluwi hasi ba ba limba batu? Mizwale ba swanela ku latelela mulena wa mulao, o li , “Lata wahenu mo u itatela,” mi ba pime ketululo. Hape ba be ni makeke, kakuli ka za Mulao, ya tula taelo i liñwi u ba ni mulatu ku zona kaufela. Tumelo ye si na misebezi ha i na tuso, sina mo ku inezi ku bulelela muzwale kamba kaizeli ya mwa butokwi kuli “mu y’o futumalelwa mi mu kule lico” a sa tusiwi z’a tokwa. Kana tumelo ya kona ku boniswa ku si na misebezi? Kikuli tumelo ya Abrahama ne i si ka petahala ka misebezi ka ku tahisa Isaka fa aletare? Ka ku swana, Rahaba wa lihule “a bewa ya lukile ka misebezi.” Kacwalo tumelo ha i si na misebezi i shwile.—2:5, 8, 16, 19, 25.

11. (a) Jakobo u lemusa ka za lilimi ka ku itusisa liswanisezo mañi? (b) Butali ni kutwisiso li boniswe cwañi?

 ¹¹ Ku zamaisa lilimi kuli li lute butali (3:1-18). Mizwale ba swanela ku tokomela hahulu ka za ku ba baluti, kakuli ba ka suhana ba fumana katulo ye t’ata ku fita. Batu kaufela ba fosa mo kuñata. Sina tumo ha i zamaisa mubili wa pizi ni muhata o munyinyani sisepe se situna, kamukwaocwalo, silama se sinyinyani, lona lilimi, li na ni m’ata a matuna. Li swana sina kalilo ka ka kona ku yongisa mushitu o mutuna! Lifolofolo za mwa naheñi li kona ku tapiswa ka bunolo ku fita lilimi. Ka lona batu ba lumba Jehova, kono ba lwaha batu ba bañwi. Hasi swanelo kuli ku be cwalo. Kikuli siliba si kona ku welaukisa mezi a munati ni a baba? Kana kota ya feiga ya kona ku beya olive? ya veine i beye feiga? mezi a lizwai, mezi a munati? Jakobo u buza kuli: “Kana ku mina ku na ni ya na ni butali ni kutwisiso?” A bonahalise misebezi ya hae ka buikokobezo ni ku pima likañi, ili ku itumba kwa bufolofolo ko ku lwanisa niti. Kakuli “butali bo bu zwa kwahalimu, pili ki bo bu kenile, hape bu na ni kozo, ni musa, ni makeke, bu tezi sishemo, ni miselo ye munati, ha bu na sishweka, ha bu na muipo.”—3:13, 17.

12. (a) Ki miinelo mañi ye fosahezi ye mwa puteho, mi i zwa kai? (b) Ki mubonelo mañi o swanelwa ku pimiwa mi ki kalemeno kafi ka ka swanelwa ku huliswa kuli mutu a lumelelwe ki Jehova?

¹² Mu hane litakazo za nama, silikani ni lifasi (4:1-17). “Lindwa ni lifapano ze ku mina, li zwa kakai?” Jakobo u alaba puzo ya hae kuli: “Kwa litakazo ze lwana mwa lilama za mina”! Milelo ya ba bañwi i fosahalile. Ba ba ka ikeza balikani ba lifasi ki “babuki,” mi ba ipeya lila za Mulimu. Kacwalo, u eleza kuli: “Mu hanele Diabulosi, mi u ka saba ku mina. Mu sutelele ku Mulimu mi u ka sutelela ku mina.” Jehova u ka hulisa ba ba ikokobeza. Kacwalo mizwale ba swanela ku tuhela ku atulana. Mi bakeñisa kuli ha ku na ya kona ku ziba hande za bupilo bwa hae mwahal’a mazazi, ba swanela ku bulela kuli: “Mulena h’a lata, haiba lu sa li teñi, lu ka eza sa kuli ni sa kuli.” Ku itumbaeta ku maswe, mi ki sibi ku sa eza bunde mutu h’a ziba ku bu eza.—4:1, 4, 7, 8, 15.

13. (a) Ki kabakalañi baluwi ha ba na ni bumai? (b) Jakobo u bonisa cwañi tokwahalo ya pilu-telele ni buitiiso, mi ze zwa mwateñi ki lifi?

¹³ Mbuyoti ki ya ba ba itiisa ka ku luka! (5:1-20). Jakobo u zibahaza kuli: “Mina baluwi, mu lile, mu bokolole.” ‘Mafumi a bufumu bwa mina a ka ba bupaki bo bu mi tama litaba. [Jehova, NW] wa limpi u utwile mihuwo ya ku bata tuso ku ba ba kutuzi masimu a mina bao mu cezi mali a bona. Mu pilile mwa lifasi ka ku ikola ze nunile, ni minyaka; mi mu atuzi ni ku bulaya ya lukile.’ Nihakulicwalo, bakeñisa bukaufi bwa ku ba teñi kwa Mulena, mizwale ba be ni pilu-telele, sina mulimi h’a libelela kutulo ya hae, mi b’a nge mutala wa bapolofita, “ba ba ne ba bulela ka Libizo la [Jehova, NW].” Ba na ni mbuyoti ba ba itiisize! Mizwale ba hupule buitiiso bwa Jobo ni mafelelezo a n’a mu file Jehova, “kakuli [Jehova, NW] u tezi sishemo ni mukekecima.”—5:1-6, 10, 11.

14. Ki kelezo mañi ya mafelelezo ye fiwa ka za ku ipulela libi ni ka za tapelo?

¹⁴ Ba tuhele ku konka. Kono ‘E ya bona ibe E,’ mi ‘Awa ya bona ibe Awa.’ Ba ipulele libi za bona ni ku lapelelana. Sina mo ku boniselizwe ki litapelo za Elia, “tapelo ya mutu ya lukile i na ni mata a matuna.” Mutu ha n’a ka yaululwa mwa niti, ya mu kutisa “u pilisize moya wa hae kwa lifu, mi u kwahezi libi ze ñata.”—5:12, 16, 20.

MABAKA HA I LI YE TUSA

15. Jakobo u itusisa cwañi Mañolo a Siheberu? Mu fe mitala.

¹⁵ Nihaike Jakobo u bulela libizo la Jesu habeli fela (1:1; 2:1), u bonisa hahulu mo li sebeleza lituto za Mulena, sina mo i boniseza bapanyo ya ka tokomelo ya liñolo la Jakobo ni Ngambolo ya fa Lilundu. Ka nako ye swana, libizo la Jehova li bonahala teñi ha 13 (New World Translation), mi lisepiso za hae za koñomekwa sina mipuzo kwa Bakreste ba ba buluka tumelo. (4:10; 5:11) Jakobo u itusisa hahulu Mañolo a Siheberu mwa liswanisezo ni za ku ama teñi ze swanela ilikuli a tahise kelezo ya hae ye sebeza. U bonisa simbule sa zona ka lipulelo za hae ze: “o ñolezwi mwa Mañolo,” “kwa ezahala se si ñozwi mwa Liñolo,” ni “Liñolo li bulela fela, ha li li”; mi u zwelapili ku bonisa mo a sebeleza mañolo ao mwa bupilo bwa Sikreste. (2:8, 23; 4:5) Mwa ku utwahaza lisupo za kelezo ni ku yaha tumelo mwa Linzwi la Mulimu kuli ki le li swalisani, Jakobo u ama hande kwa misebezi ya Abrahama ya tumelo, kwa ku bonisa tumelo kwa Rahaba ka misebezi, kwa buitiiso bwa Jobo bwa ka ku sepahala, ni kwa ku itinga fa tapelo kwa Elia.—Jak. 2:21-25; 5:11, 17, 18; Gen. 22:9-12; Josh. 2:1-21; Jobo 1:20-22; 42:10; 1 Mal. 17:1; 18:41-45.

16. Jakobo u fa likelezo ni litemuso mañi, mi butali b’o bo bu sebeza bu zwa kai?

¹⁶ Ki ze butokwa hahulu likelezo za Jakobo ka za ku ba baezi ba linzwi isi bautwi fela, ku bonisa tumelo ka misebezi ya ku luka, ku fumana tabo mwa ku tiyela litiko ze fitana-fitana, ku kupanga butali ku Mulimu, ku sutelela ku yena kamita ka tapelo, ni ku sebelisa mulena wa mulao o li , “Lata wahenu mo u itatela.” (Jak. 1:22; 2:24; 1:2, 5; 4:8; 5:13-18; 2:8) Litemuso za hae ka za ku luta mafosisa ki ze tiile, ku itusisa lilimi ka bumaswe, ku ba ni ketululo mwa puteho, ku nyolelwa litakazo za nama, ni ku sepa sifumu se si bola. (3:1, 8; 2:4; 4:3; 5:1, 5) Jakobo u utwahaza hande kuli silikani ni lifasi ki bubuki bwa kwa moya mi ki ku ikeza sila sa Mulimu, mi u talusa se si li bulapeli bo bu sebeza ili bo bu kenile ku  Mulimu: “ki mutu h’a lekula lindiala ni limbelwa mwa ñalelwa ya bona, mi a ipabalela ku za lifasi a si na koli.” (4:4; 1:27) Kelezo ye kaufela, ye sebeza ili ye bunolo cwalo ku i utwisisa, ki sona se ne si ka libelelwa ku yena ‘musumo’ yo wa puteho ya Sikreste ya kwa makalelo. (Magal. 2:9) Lushango lwa yona lo lu sishemo lu zwelapili ku etelela Bakreste mwa linako za luna ze t’ata, kakuli ki “butali bo bu zwa kwahalimu,” bo bu tisa “Ku Luka.”—3:17, 18.

17. Ki libaka lifi le li tiile le li filwe la ku itiiseza mwa misebezi ya ka busepahali?

¹⁷ Jakobo n’a tukufalezwi ku tusa mizwale ba hae ku fita fa sikonkwani sa bona sa ku pila mwa Mubuso wa Mulimu. Kacwalo u ba susueza kuli: “Ni mina mu libelele; mi mu itiise mwa lipilu za mina; kakuli ku taha kwa Mulena ku se ku li fakaufi.” Ba taba haiba ba zwelapili ku itiisa mwa litiko kakuli tumelezo ya Mulimu i tisa ku amuhela “kuwani ya bulena ya Bupilo, ye [Jehova, NW] a sepisize ba ba mu lata.” (5:8; 1:12) Kacwalo sepiso ya Mulimu ya kuwani ya bulena ya bupilo—ibe bupilo bo bu sa shwi kwa lihalimu kamba bupilo bwa kamita fa lifasi-mubu—i koñomekilwe sina libaka le li tiile la ku itiiseza mwa misebezi ya ka busepahali. Ka buniti fela liñolo le linde leo li ka susueza bote ku bata ku fumana sikonkwani sa bupilo bwa kamita ibe kwahalimu kamba mwa lifasi le linca la Jehova le li ka busiwa ki Peu ya Mubuso, Mulen’a luna Jesu Kreste.—2:5.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]