Buka ya Bibele ya Bu 60—1 Pitrosi

Muñoli: Pitrosi

Ko Ne I Ñolezwi: Babilona

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 62–64 C.E.

1. Bakreste ne ba likelwañi, mi ki kabakalañi liñolo la pili la Pitrosi ha ne li tile ka bunako?

BAKRESTE ba kwa makalelo ha ne ba nze ba zibahaza ze nde za Mulimu, musebezi wa za Mubuso wa kondoloka ni ku zwelapili mwa Mubuso wa Roma kaufela. Nihakulicwalo, sishawa se si mafulofulo seo sa kalisa ku tantiwa. Libaka le liñwi kikuli, bulapeli bwa bona ne bu simuluhile kwa Jerusalema ili kwa Majuda, mi ba bañwi ne ba ba lyanganisa ni mazeloti ba Sijuda ba za bupolitiki ba ne ba bopoloha coko ya Roma ni ku shupa kamita babusisi ba fa sibaka. Hape, Bakreste ne ba fapahana kakuli ne ba hana ku fa matabelo ku mubusi kamba ku ikenya mwa mikiti ya bulapeli bwa sihedeni bwa miteñi yeo. Ne ba hanyezwa mi ba tahelwa ki miliko ye miñata kabakala tumelo. Ka nako ye swanela, mi ili ka ku nahanela cimo ko ku bonisa puyelelo ya Mulimu, Pitrosi a ñola liñolo la hae la pili, ili ku susueza Bakreste ku tiya ni ku ba eleza mwa ku ipulukela mwatas’a Nero, yena Sesare wa nako yeo. Liñolo leo ne li tile ka bunako kabakala nyandisotuna ye ne tumbukile ibat’o ba hamulahonyana wa f’o.

2. Kiñi se si paka kuli Pitrosi n’a ñozi liñolo le li bizwa ka libizo la hae, mi n’a ñolezi bomañi?

² Manzwi a makalelo a paka kuli Pitrosi ki yena muñoli. Fahalimu wa seo, Irenaeus, Clement wa kwa Alexandria, Origen, ni Tertullian kaufela ba ama liñolo le, ili ku bulela Pitrosi sina yena muñoli. * Buniti bwa 1 Pitrosi bu pakiwa sina mañolo a mañwi a buyelezwi. Eusebius u lu bulelela kuli maeluda ba mwa keleke ne ba itusisize liñolo le ka tukuluho; mwa miteñi ya hae ne ku si na ñoñoleho ka za buniti bwa lona (c. 260-c. 340 C.E.). Ignatius, Hermas, ni Barnabas, ba ne ba pilile kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bubeli, kaufela ba ama ku lona. * Liñolo la 1 Pitrosi la lumelelana ka ku tala ni Mañolo a mañwi a buyelezwi mi li talusa lushango lo lu m’ata kwa Bakreste ba Majuda ni ba ba si Majuda ba ba pila “ba li baenyi mwa lifasi, ba ba hasani mwa manaha a Ponto, ni Galatia, ni Kapadosia, ni Asia, ni Bitinia”—likalulo za Asia Minor.—1 Pit. 1:1.

3. Ki bupaki bufi bo bu yemela nako fo ne i ñolezwi 1 Pitrosi?

³ Liñolo le ne liñozwi lili? Lipulelo za lona li bonisa kuli Bakreste ne ba talimana ni miliko, yeo ne i tahiswa ki bahedeni kamba Majuda ba ba si ka sikululwa, kono pili nyandisotuna ya Nero, ye ne kalisizwe mwa 64 C.E., i si ka tumbuka kale. Bupaki bu bonisa kuli Pitrosi n’a ñozi liñolo le seo si si ka ezahala kale, mwendi ili mwahal’a 62 C.E. ni  64 C.E. Kutwisiso yeo i tiiswa ki taba ya kuli Mareka n’a sa inzi ni Pitrosi. Mwahal’a ku tamiwa lwa pili kwa Paulusi mwa Roma (c. 59-61 C.E.), Mareka n’a bile ni Paulusi kono inz’a laliketa ku ya kwa Asia Minor; mi ka nako ya ku tamiwa lwa bubeli kwa Paulusi (c. 65 C.E.), Mareka n’a li fakaufi ni ku taha hape ku Paulusi kwa Roma. (1 Pit. 5:13; Makolo. 4:10; 2 Tim. 4:11) Mwahal’a nako yeo n’a ka be a bile ni kolo ya ku ba ni Pitrosi mwa Babilona.

4, 5. (a) Ki sifi se si bonisa kuli Pitrosi n’a si ka ñola liñolo la hae la pili a li kwa Roma? (b) Ki sifi se si bonisa kuli n’a liñozi a li kwa Babilona luli?

⁴ Liñolo la 1 Pitrosi ne liñolezwi kai? Hailif’o bocaziba ba za Bibele ba lumelelana fa buniti, ku ba kalulo ya Bibele, muñoli, ni nako ye akalezwa ya ku ñolwa kwa yona, ha ba lumelelani ka za ko ne i ñolezwi. Ka ku ya ka bupaki bwa Pitrosi ka sibili, n’a ñozi liñolo la hae la pili a li kwa Babilona. (1 Pit. 5:13) Kono ba bañwi ba li n’a liñozi a li kwa Roma, ili ku bulela kuli “Babilona” ne li lishendekela la Roma. Nihakulicwalo, bupaki ha bu yemeli seo. Bibele ni hanyinyani ha i bonisi kuli Babilona ne li Roma luli. Bakeñisa kuli Pitrosi n’a ñolezi liñolo le ku ba ba mwa likalulo luli za Ponto, Galatia, Kapadosia, Asia, ni Bitinia, ki taba ye utwahala kuli n’a amile sibaka luli se si bizwa Babilona. (1:1) Pitrosi n’a na ni mabaka a utwahala a ku bela mwa Babilona. N’a filwe ‘ku bulelela ba ba na ni mupato taba ye nde,’ mi ne ku na ni Majuda ba bañata mwa Babilona ya kwaikale ni sifukambanda sa yona. (Magal. 2:7-9) Encyclopaedia Judaica, ha i bulela za ku hatiswa kwa Talmud ya kwa Babilona, i bulela za “likoleji ze tuna [za bulapeli bwa Sijuda] ze mwa Babilona” mwahal’a Nako ya Luna. *

⁵ Mañolo a’ buyelezwi, ku kopanyeleza ni a mabeli a’ ñozwi ki Pitrosi, ha buleli kuli n’a ile kwa Roma. Paulusi u bulela kuli n’a li mwa Roma kono ha buleli kuli Pitrosi n’a li teñi k’o. Nihaike kuli Paulusi u bulela mabizo a 35 mwa liñolo la hae kwa Maroma mi u lumelisa ba 26 fa mabizo, ki kabakalañi h’a sa buleli Pitrosi? Libaka fela kikuli Pitrosi n’a siyo teñi ka nako yeo! (Maro. 16:3-15) “Babilona” kwa n’a li Pitrosi ha ñola liñolo la hae la pili ka bupaki ne li Babilona luli ya fa makamba a nuka ya Eufrati mwa Mesopotamia.

ZE MWA 1 PITROSI

6. Pitrosi u ñola za sepo ifi, mi ku “pepwa sinca” mwa sepo yeo ku konahaliswa kiñi?

⁶ Ku pepiwa sinca mwa sepo ye pilisa ka Kreste (1:1-25). Pili Pitrosi u hupuza babali ba hae ka za ku ‘pepelwa la bubeli kwa ku ba ni sepo ye pilisa’ ni ka za sanda se si sa boli se ba bulukezwi kwa lihalimu. Seo ki ka sishemo sa Mulimu ka zuho ya Jesu Kreste. Kacwalo “ba ba ketilwe” ba tabile hahulu, niha ba swabiswa ki miliko ye miñata, ilikuli tumelo ya bona ye likilwe “i [ba] fumanise ku lumbwa, ni kanya, ni ku tonipeha, nako y’a ka taha Jesu Kreste.” Bapolofita ba kale, mane ni mangeloi, ba buziselize za puluso yeo. Kacwalo, baketiwa ba itukiseze musebezi ni ku toma sepo ya bona fa sishemo se si si ka libelelwa seo, ili ku kenisa mizamao ya bona kaufela. Kana seo hasi swaneli ka ku bona kuli ba liuluzwi, isi ka ze bola, kono “ka mali a Kreste, a butokwa, a’ swana sina a ngunyana ye si na se si nyazahala kamba litiba”? Ba “pepilwe sinca” ka linzwi la Mulimu ya pila, ya inelela, yena Jehova, ili le li ina ku ya ku ile le ba bulelezwi sina taba ye nde.—1:1, 3, 7, 19, 23.

7. (a) Bakreste ba yahiwa sinañi, mi ki kabakalañi? (b) Ka ku ba baenyi, ba swanela ku zamaya cwañi?

⁷ Ku ba ni muzamao o munde mwahal’a macaba (2:1–3:22). Sina macwe a’ pila, Bakreste ba yahiwa ku ba ndu ya kwa moya, bao ba fa matabelo a kwa moya a amuheleha ku Mulimu ka Jesu Kreste, yena licwe muñ’a lilulu, ya n’a bile licwe le li sitatalisa ku ba ba sa lumeli. Ba ba lumela ba bile ‘buprisita bwa silena, mushobo o kenile, kuli ba bulele ze nde za hae Yena ya ba bizelize ku zwa mwa lififi, ni ku kena mwa liseli la hae le li komokisa.’ Ka ku ba baenyi mwahal’a macaba, ba sabe litakazo za nama mi ba be ni muzamao o munde. Ba ipeye kwatas’a “ba ba inzi fa bulena kaufela bo bu tomilwe ki batu,” ibe kuli ki mulena kamba babusisi b’a iketezi. Ee, ba ‘fanane likute ni batu kamukana; ba late banabahabo bona; ba sabe Mulimu; ba kuteke Mulena.’ Ka ku swana, batanga ba ipeye kwatas’a malen’a bona, ka lizwalo le linde, ili ku tiyela manyando niha ba si na mulatu. Mbali Kreste, niha si ka fosa, n’a amuhezi ku tapaulwa ni ku nyandiswa, ili ku siya “mutala” ilikuli mihato ya hae i latelelwe ka tokomelo.—2:9, 13, 17, 21.

8. (a) Basali ni banna ba fiwa kelezo ifi ye nde? (b) Ku tokwahalañi kuli mutu a ipumanele lizwalo le linde fapil’a Mulimu?

⁸ Basali ni bona ba lukela ku ipeya kwatasi, kakuli ka mizamao ye kenile ni likute le lituna ba sa itusisi manzwi ba kana ba kolisa banna ba bona ba ba sa lumeli. Ba si iyakatwi fela ku ikabisa kwa kwande. Ba likanyise Sara ya utwa, ili ku ‘kabisa mutu wa mwahali, ya mwa pilu, ka kabiso ye sa sinyehi ya moya o na ni musa ni bunolo; ye li nto ya butokwa fapil’a Mulimu.’ Banna ba kuteke basali ba bona sina ‘lipiza ze fokola’ ni sina ba ‘ba ka ca hamoho ni bona sanda sa sishemo sa bupilo.’ Bakreste bote ba bonise lilato la sizwale. “Ya ikutwa ku lata ku pila . . . , a kauhane ni bumaswe mi a eze bunde; a bate kozo, mi a itundamene. Kakuli meto a [Jehova, NW] a talimile ba ba na ni niti.” Ku fita ku saba batu, ba itukiseze kamita ku ikalabela ka za sepo ya bona. Ku hande ku nyandela muzamao o munde, haiba ki tato ya Mulimu, ku fita ku nyandela bumaswe. “Kakuli ni yena Kreste u shwile hañwi kabakala  libi; yena Ya-Lukile u bulaezwi ba ba maswe, kuli a zibe ku mi isa ku Mulimu; u shwile kwa neku la mubili, kono u pilisizwe kwa neku la moya.” Tumelo ya Nuwe, ya n’a bonisize ka ku panga aleka, ne i mu pilisize hamoho ni lubasi lwa hae. Ka ku swana, ba ba ineela ku Mulimu, ka tumelo ku Kreste ya zusizwe, ku kolobezwa kuli ba bonise tumelo yeo, ni ku zwelapili ku eza tato ya Mulimu ba piliswa mi ba fiwa lizwalo le linde ki Mulimu.—3:4, 7, 10-12, 18.

9. Bakreste ba swanela ku ba ni muhupulo ufi? Ku si na taba niñi?

⁹ Ku tabela ku eza tato ya Mulimu sina Mukreste, niha ku na ni manyando (4:1–5:14). Bakreste ba be ni muhupulo wa Kreste, ku pilela ku eza fela tato ya Mulimu mi isi ya bahedeni, nihaike kuli bahedeni ba ba nenauna kabakala ku tuhela ku matela ni bona “kwa buhule bo bu yuboka.” Bakeñisa kuli mafelelezo a zote a fakaufi, ba pile ka ku iswala, ba lapele, mi ba latane luli, ku eza zote kuli li bubekise Mulimu. Miliko ha i nze i lyalyata mwahal’a bona, ba si komoki, kono ba tabe ku nyanda sina Kreste mwa n’a nyandezi. Niteñi, ba si ke ba nyanda sina lifosi. Kabakala kuli katulo i kalela mwa ndu ya Mulimu, “ba ba utwiswa butuku ka ku lata kwa Mulimu, ba beye mioya ya bona ku Mubupi ya sepahala, ba nze ba eza hande.”—4:4, 19.

10. Banna-bahulu ni micaha ba fiwa kelezo ifi, mi 1 Pitrosi i fela ka sepiso ifi ye m’ata?

¹⁰ Banna-bahulu ba lise mutapi wa Mulimu ka ku lata, ee, ka pilu ye lata. Ku fa mutapi mutala ku ka ba tahiseza kuwani ya bulena ya kanya ye sa sinyehi nako y’a ka bonahala Mulisana yo Mutuna. Micaha ba ipeye kwatas’a banna-bahulu, bote ba ikokobeze, “kakuli Mulimu u hanela ba ba ikuhumusa, mi u shemuba ba ba ishuwa.” Ba tiye mwa tumelo mi ba talifele “tau ye lila,” yena Diabulosi. Hape, Pitrosi u feza kelezo ya hae ka manzwi a’ m’ata a sepiso ye li: “Mulimu wa sishemo kaufela, ya mi bizelize ka Jesu Kreste kwa kanya ya hae ye sa feli, ha mu se mu utwile butuku hanyinyani u ka mi eza ba ba petehile, a mi tiise, a mi fe mata, a mi tome. Mata ki a hae mwa linako ni linako. Amen.”—5:5, 8, 10, 11.

MABAKA HA I LI YE TUSA

11. Pitrosi u ekeza cwañi fa kelezo ya Jesu ni ya Paulusi ha eleza baokameli?

¹¹ Liñolo la pili la Pitrosi li fa baokameli kelezo ye nde. Ka ku ekeza fa kelezo ya Jesu ka sibili ye kwa Joani 21:15-17 ni ya Paulusi ye kwa Likezo 20:25-35, Pitrosi hape u bonisa kuli musebezi wa baokameli ki wa ku lisa, ili ku eza seo ka ku itombola, ka ku itatela, ni ka pilu ye lata. Muokameli ki mulisananyana, ya sebeza mwatas’a “Mulisana yo mutuna,” yena Jesu Kreste, mi u ikalabela ku yena ka za mutapi wa Mulimu, w’o a swanela ku talima ze u tokwa ka ku fa mutala o munde ni ka ku ikokobeza.—5:2-4.

12. (a) Ki ku ipeya kwatasi kufi ko ku si ka tala ko ku lukela ku fiwa babusi ni malena? (b) Pitrosi u elezañi ka za ku ipeya kwatasi kwa musali ni butoho bwa munna? (c) Ki kalemeno kafi ka Sikreste ka ka koñomekwa mwa liñolo kamukana?

¹² Liñolo la Pitrosi li bulela za miinelo ye miñwi ye miñata ya ku ipeya kwatasi kwa Sikreste, mi li fa kelezo ye nde hahulu. Liñolo la 1 Pitrosi 2:13-17 li eleza za ku ipeya ka ku nepahala kwatas’a babusi, ba ba cwale ka malena ni babusisi. Niteñi, ku ipeya k’o haki ko ku tezi, kakuli ku eziwa kabakala Mulena ili ka sabo ya ku ‘saba Mulimu,’ y’o Bakreste ba sebeleza. Batanga ba elezwa ku ipeya kwatas’a malen’a bona ni ku tiya ha ba nyanda “kabakala lizwalo la ku utwa Mulimu.” Basali ni bona ba fiwa kelezo ya butokwa ka za ku ipeya kwatas’a banna ba bona, niha ba sa lumeli, kakuli ku boniswa kuli muzamao wa bona o kenile, o likute “ki nto ya butokwa fapil’a Mulimu” mi u kana wa kenya banna ba bona mwa niti. Pitrosi u koñomeka sisupo seo ka ku itusisa mutala wa Sara ya n’a ipeile ka ku sepahala kwatas’a Abrahama. (1 Pit. 2:17-20; 3:1-6; Gen. 18:12) Ni banna ba swanela ku bonisa butoho bwa bona ka ku eza hande “piza ye fokola.” Ka ku ekeza ku bulela fa taba yeo, Pitrosi u eleza kuli: “Ni mina micaha, mu ipeye kwatas’a ba bahulu.” Mi cwale u koñomeka tokwahalo ya buikokobezo, kona kalemeno ka Sikreste ka ka koñomekwa mwa liñolo la hae kamukana.—1 Pit. 3:7-9; 5:5-7; 2:21-25.

13. (a) Pitrosi mwa liñolo la hae u talusa hande cwañi zeo Mulimu a bizelize puteho ya Sikreste? (b) Pitrosi u supa kwa sanda sifi se si tabisa, mi ki bafi ba ba si fumana?

¹³ Miliko ni nyandiso ze buhali ha ne li kalile ku lyakama hape, Pitrosi n’a file susuezo ye tiisa, mi liñolo la hae luli li tusa hahulu bote ba ba talimana ni miliko ye cwalo kacenu. Mu lemuhe mw’a itusiseza Mañolo a Siheberu ha ama manzwi a Jehova a’ li: “Mu be ba ba kenile, kakuli Na ni Ya-Kenile.” (1 Pit. 1:16; Liv. 11:44) Hape, mwa litimananyana ze ama hañata kwa mañolo a mañwi a buyelezwi, u bonisa mo puteho ya Sikreste i yahezwi sina ndu ya kwa moya ya macwe a’ pila ka mutomo wa Kreste. Mi ki kabakalañi? Pitrosi u alaba kuli: “Mina mu lusika lo lu ketilwe, mu na ni buprisita bwa silena, mu mushobo o kenile, mu sicaba sa hae tota, kuli mu bulele ze nde za hae Yena ya mi bizelize ku zwa mwa lififi, ni ku kena mwa liseli la hae le li komokisa.” (1 Pit. 2:4-10; Is. 28:16; Samu 118:22; Is. 8:14; Ex. 19:5, 6; Is. 43:21; Hos. 1:10; 2:23) Ba “buprisita bwa silena,” ili bwa ka nañungelele bwa sicaba mutumbi sa Mulimu se si kenile, ki bona bao Pitrosi a taluseza sepiso ya Mubuso ya “sanda sa bufumu bo bu sa boli, bo bu sa nyazahali, bo bu sa undi,” “kuwani ya bulena, ya kanya, ye sa sinyehi,” “kanya [ka Kreste] ye sa feli.” Kabakaleo, bao ba susuezwa hahulu ku zwelapili ku wabelwa ilikuli “kanya ya hae ha i ka patuluha, [ba] kone ku nyakalala ka tabo ye tuna.”—1 Pit. 1:4; 5:4, 10; 4:13.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]