Buka ya Bibele ya Bu 62—1 Joani

Muñoli: Muapositola Joani

Ko Ne I Ñolezwi: Efese, kamba bukaufi ni yona

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 98 C.E.

1. (a) Ki kalemeno kafi ka ka tezi ku za ñozi Joani, kono niteñi ki sifi se si bonisa kuli n’a si mutu ya zamaiswa ki maikuto a si na nahanisiso? (b) Ki kabakalañi mañolo a hae a malalu ha n’a li a ka bunako?

JOANI, muapositola ya n’a latiwa hahulu ki Jesu Kreste, n’a lata hahulu ze lukile. Seo ne si tusize ku mu fa temuho ye tuna ka za munahano wa Jesu. Kacwalo ha lu komoki z’a ñozi ha li kanatela fa lilato. Niteñi, n’a si mutu ya zamaiswa ki maikuto a si na nahanisiso, kakuli Jesu n’a mu bulezi kuli ki yo muñwi wa “Bana ba pula [Boanergesi].” (Mare. 3:17) Mane, n’a ñozi mañolo a hae a malalu ka ku lwanela niti ni ze lukile, kakuli bukwenuheli bo ne bu bulezwi cimo ki muapositola Paulusi ne se bu bonahezi. Mañolo a Joani a malalu ne a tile ka bunako, kakuli ne a tusize ku tiisa Bakreste ba kwa makalelo mwa ndwa ya bona ya ku lwanisa ku tasezwa ki “ya maswe.”—2 Mates. 2:3, 4; 1 Joa. 2:13, 14; 5:18, 19.

2. (a) Ki sifi se si bonisa kuli mañolo a Joani ne a ñozwi ha se ku fitile nako ye telele ku zwa fo a ñolezwi a Mateu, Mareka, ni a bulumiwa? (b) Ku bonahala kuli mañolo a ne a ñozwi lili mi muñoli a li kai?

² Ka ku ya ka muinelo wa litaba ze ñozwi teñi, mañolo ao ne a ñozwi ka nako ya hamulaho luli wa ku ñolwa kwa Libuka za Evangeli za bo Mateu ni Mareka—hape, ili hamulaho wa mañolo a bulumiwa a Pitrosi ni Paulusi. Linako ne se li cincize. Bulapeli bwa Sijuda ha bu si ka bulelwa, bo ne bu beya hahulu liputeho mwa lubeta mwa mazazi a zona a kwa makalelo; mi ha ku bonahali ku ba ni ku bulelwa kwa manzwi luli a mwa Mañolo a Siheberu niheba hañwi. Kwa neku le liñwi, Joani u bulela ka za “nako ya mafelelezo” ni ku taha kwa “bo antikreste ba bañata.” (1 Joa. 2:18) U ama kwa babali ba hae ka lipulelo ze cwale ka “bana ba ka ba banyinyani” mi u ipiza “na, yo Muhulu.” (1 Joa. 2:1, 12, 13, 18, 28; 3:7, 18; 4:4; 5:21; 2 Joa. 1; 3 Joa. 1) Zeo kaufela li akaleza kuli mañolo a hae a malalu ne a ñozwi hamulaho luli. Hape, ku bonahala kuli 1 Joani 1:3, 4 i bonisa kuli Evangeli ya Joani ne i ñozwi ka nako ye bat’o swana. Ku lumelwa ka nañungelele kuli mañolo a malalu a Joani ne a felizwe ibat’o ba ka 98 C.E., pili muapositola a si ka shwa kale, ni kuli ne a ñozwi a li bukaufi ni Efese.

3. (a) Ki lifi ze paka ka za muñoli ni buniti bwa 1 Joani? (b) Ki litaba lifi ze n’e ekelizwe teñi hamulaho, kono ki sifi se si bonisa kuli haki ze li kalulo ya liñolo?

³ Taba ya kuli 1 Joani ne i ñozwi ki Joani wa muapositola i boniswa ki ku swana hahulu kwa yona ni Buka ya Evangeli ya bune ili yeo ku si na kakanyo ne i ñozwi ki yena. Sina ka mutala, u kala liñolo ka ku italusa kuli u iponezi “Linzwi la bupilo . . . bupilo bo bu sa feli, bo bu ne bu li teñi ku Ndate, mi bu bonahalisizwe ku luna,” ili lipulelo ze swana hahulu ni za makalelo za Evangeli ya Joani. Buniti bwa yona bu pakiwa ki Muratorian Fragment ni bañoli ba kwa makalelo ba ba cwale ka Irenaeus, Polycarp, ni Papias, ili bao kaufela ki ba mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E. * Ka ku ya ka Eusebius (c. 260-c. 340 C.E.), buniti bwa 1 Joani ni kamuta ne bu sa hononwi. * Niteñi, ku na ni ku lemuhiwa kuli litoloko ze ñwi za kale li ekelize mwa kauhanyo 5, kwa mafelelezo a timana 7 ni kwa makalelo a timana 8, manzwi a latelela: “Kwahalimu, Ndate, Mwana, ni Moya o Kenile: mi ba balalu bao ba swalisani. Mi ki ze talu ze fa bupaki fa lifasi-mubu.” (King James Version) Kono litaba zeo ha li fumanehi mwa miputo ya Sigerike ya kwa makalelo mi ku si na kakanyo li ekelizwe teñi ka ku yemela tuto ya Silalu. Buñata bwa litoloko za mwa mazazi a cwale, za Sikatolika hamohocwalo ni  za Siprotestanti, ha li na manzwi ao mwa litaba za zona ze tuna.—1 Joa. 1:1, 2. *

4. Joani u lika ku sileleza Bakreste sina yena ku bomañi, mi ki lituto lifi za buhata zeo a tompolola?

⁴ Joani u ñolela ku sileleza “balatiwa” ba hae, “bana” ba hae, kwa lituto ze fosahezi za “bo antikreste ba bañata” ba ba zwile ku bona mi ili ba ba sweli ku lika ku ba yaulula kuli ba zwe mwa niti. (2:7, 18) Bona bo antikreste bao ba bakwenuheli ne ba kana ba amilwe ki lituto za Sigerike, hamohocwalo ni za ba kwa makalelo ba ne ba ipapata kuli ba filwe zibo ye ipitezi ye li kunutu ye zwa ku Mulimu. * Ka ku tiyela bukwenuheli, Joani u kanatela hahulu fa litaba ze talu: sibi, lilato, ni antikreste. Lipulelo za hae ka za sibi, ili za ku yemela sitabelo sa Jesu kwa neku la libi, li bonisa kuli bo antikreste bao ka ku ikutwa ku luka ne ba ikunga kuli ne ba si na sibi mi ne ba sa tokwi sitabelo sa Jesu sa tiululo. “Zibo” ya bona ya buinuneki ne i ba bisize ba ba itata ili ba ba si na lilato, ili muinelo w’o Joani a tompolola ha nze a zwelapili ku koñomeka lilato la niti la Sikreste. Fahalimu a seo, Joani ka mo ku bonahalela fela u lwanisa lituto za bona ze fosahezi ha nze a talusa kuli Jesu ki Kreste, kuli n’a li teñi pili a si ka pepwa fa lifasi-mubu, ni kuli n’a tile ka nama sina Mwan’a Mulimu kuli a t’o pilisa ba ba lumela. (1:7-10; 2:1, 2; 4:16-21; 2:22; 1:1, 2; 4:2, 3, 14, 15) Joani u biza bona baluti ba buhata bao kuli ki “bo antikreste,” mi u fa linzila ze sikai zeo bana ba Mulimu ni bana ba Diabulosi ba konwa ku zibwa ka zona.—2:18, 22; 4:3.

5. Ki lifi ze bonisa kuli 1 Joani ne i ñolezwi puteho kamukana ya Sikreste?

⁵ Bakeñisa kuli ha ku na puteho ye bulezwi, ki bupaki bwa kuli liñolo leo ne liñolezwi Bakreste kaufela. Seo ne si ka pakiwa hape ki kuli ha li na litumeliso kwa makalelo kamba litaezo kwa mafelelezo. Ba bañwi mane se ba bulezi kuli haki liñolo kono ki nyakisiso fela ya taba. Ku itusiswa kwa mubulelelo wa mwa buñata ku bonisa kuli muñoli n’a libisize manzwi a hae kwa sikwata isiñi ku mutu a li muñwi.

ZE MWA 1 JOANI

6. Ki fapahano mañi yeo Joani a bonisa mwahal’a ba ba zamaya mwa liseli ni ba ba mwa lififi?

⁶ Ku zamaya mwa liseli, isiñi mwa lififi (1:1–2:29). Joani u li: “Lu ñola litaba zeo kuli tabo ya luna i petahale.” Bakeñisa kuli “Mulimu u liseli,” ki ba ba “zamaya mwa liseli” fela ba ba “na ni kopano ni Yena” ni mwahal’a bona tota. Bona bao ba kenisizwe kwa sibi ka “mali a Jesu Mwan’a hae.” Kwa neku le liñwi, ba ba “zamaya mwa lififi” ili ba ba ipapata kuli, “Ha lu na sibi,” ba ipuma, mi niti ha i yo ku bona. Ha ba ka ipulela libi za bona, Mulimu u ka sepahala mi u ka ba swalela.—1:4-8.

7. (a) Mutu u bonisa cwañi kuli wa ziba ni ku lata Mulimu? (b) Antikreste u zibwa cwañi?

⁷ Jesu Kreste u zibahazwa sina “sitabelo se si lifa libi,” ya li “Muyemeli fapil’a Ndate.” Ya ipulela ku ziba Mulimu kono a sa lateleli litaelo za Hae ki lihata. Ya lata mwanahabo u ba mwa liseli, kono ya mu toile u zamaya mwa lififi. Joani u hanisa hahulu ku lata lifasi kamba lika ze mwa lifasi, kakuli, ka mw’a bulelela, “Mutu h’a lata lifasi, lilato la Ndate ha li yo ku yena.” Bo antikreste ba bañata ba tile, mi “ba zwile ku luna,” ki mw’a taluseza Joani, kakuli “nesi ba luna.” Antikreste ki ya latula taba ya kuli Jesu ki Kreste. U latula Ndate hamoho ni Mwana. “Bana” ba kumalele ku se ba itutile ku zwa kwa makalelo ilikuli ba ‘ine ku Mwana ni ku Ndate,’ ka ku ya ka ku buyelelwa ko ba amuhezi ku yena, ko ku li kwa niti.—2:1, 2, 15, 18, 19, 24.

8. (a) Bana ba Mulimu ba fapahana cwañi ni ba Diabulosi? (b) “Bana” ba zibile cwañi lilato, mi ki ku tatuba lipilu za bona kufi ko ba lukela ku ezanga kamita?

⁸ Bana ba Mulimu ha ba ezi sibi (3:1-24). Kabakala lilato la Ndate, ba bizwa “bana ba Mulimu,” mi fa ku bonahala kwa Mulimu ba ka ba sina yena mi ba ka “mu bona mw’a inezi.” Sibi ki ku tula mulao, mi ba ba inzi ku Kreste ha ba si ezi. Ya eza sibi ki wa Diabulosi, y’o Mwan’a Mulimu a ka felisa misebezi ya hae. Bana ba Mulimu ni bana ba Diabulosi ba bonahala ka se: Ba Mulimu ba latana, kono ba ya maswe ba swana sina Kaine, ya n’a toile munyan’a hae ni ku mu bulaya. Joani u bulelela “bana” kuli ba zibile lilato kakuli u ba “tobohezi moyo wa hae,” mi u ba eleza kuli ba si ke ba ‘kwalela lipilu za bona’ mizwale ba bona. “Ku lata kwa [bona] ku si ke kwa ba ka manzwi ni ka lulimi, kono ibe ka likezo ni ku eza niti.” Kuli ba zibe haiba ba “na ni niti,” ba lukela ku tatuba se si mwa pilu ya bona ni ku bona haiba ba ‘eza ze kolisa Mulimu.’ Ba lukela ku utwa mulao wa hae wa kuli ba “lumele Libizo la Mwan’a hae Jesu Kreste, mi [ba] latane.” Kacwalo ba ka ziba kuli ba inzi ku yena, mi yena u inzi ku bona ka moya.—3:1, 2, 16-19, 22, 23.

9. (a) Lipulelo ze buyelezwi li swanela ku likiwa cwañi? (b) Ki sifi se si koñomeka tamo ya ku latana?

⁹ Ku latana ka ku ina ku Mulimu (4:1–5:21). Lipulelo ze buyelezwi li na ni ku likiwa. Lipulelo ze latula kuli Kreste n’a tile ka nama ‘hasi za Mulimu’ kono ki za antikreste. Ki za lifasi mi li inzi ku lona, kono pulelo ye buyelezwi ya niti i zwa ku Mulimu. Joani u li: “Mulimu u lilato,” ni kuli “hasi luna lu latile Mulimu, kono ki Yena ya lu latile, mi u lumile Mwan’a hae kuli a be tifo ya libi za luna.”  Kacwalo, tamo ya ku latana ki ye tuna hahulu! Ba ba lata ba bañwi ba inzi ku Mulimu, mi lilato li petahalile cwalo “kuli [ba] be ni sepo ye tuna,” ili ku leleka sabo. Joani u li , “Luna lwa lata, kakuli Yena u lu latile pili.” “Ya lata Mulimu, a late ni mwanahabo.”—4:3, 8, 10, 17, 19, 21.

10. (a) Bana ba Mulimu ne ba ka tula cwañi lifasi, mi ki buikolwiso bufi bo ba na ni bona? (b) Ba lukela k’u nga cwañi sibi ni ku lapela milimu ya buhata?

¹⁰ Ku bonisa lilato ka ku ba bana ba Mulimu ku talusa ku latelela milao ya hae, mi seo si tisa ku tula lifasi ka tumelo. Ka za ba ba lumela Mwan’a Mulimu, Mulimu u paka kuli N’a ba file “bupilo bo bu sa feli; mi bupilo bo, bu ku Mwan’a hae.” Kacwalo, ne ba ka ikolwisa kuli u ka ba utwa ku ze ba kupa kamukana ka tato ya hae. Bumaswe kaufela ki sibi, mi niteñi ku na ni sibi se si sa isi kwa lifu. Mutu ni mutu ya pepilwe ki Mulimu h’a ezi sibi. Nihaike kuli “lifasi kamukana li lapalezi mwatas’a ya maswe . . . , Mwan’a Mulimu u tile,” mi u file balutiwa ba hae “kutwisiso” kuli ba zibe Mulimu wa niti, ye ba inzi ku yena “ku Mwan’a hae Jesu Kreste.” Hape ba itibelele kwa milimu ya buhata!—5:11, 19, 20.

MABAKA HA I LI YE TUSA

11. Bakreste kacenu ne ba kana ba lwanisa cwañi bo antikreste ni litakazo za silifasi?

¹¹ Sina mwa lilimo za mafelelezo za lilimo za mwanda wa pili wa Nako ya Luna, ni kacenu ku na ni “bo antikreste ba bañata” bao Bakreste ba niti ba lukela ku lemuswa ka za bona. Bona Bakreste ba niti bao ba lukela ku kumalela ‘taba ye ba utwile isali kwa makalelo ya kuli ba latane,’ mi ba ine ku Mulimu ni kwa tuto ya niti, ili ku eza ze lukile ka sepo ye tuna. (2:18; 3:11; 2:27-29) Sa butokwa hahulu hape ki temuso ka za “takazo ya nama, ni takazo ya meto, ni buikuhumuso bwa bupilo,” lifoso zeo za ku lata ku fuma, za silifasi ili ze eshuzi ba bañata ba ba ipala ku ba Bakreste. Bakreste ba niti ba ka tokolomoha lifasi ni litakazo za lona, ka ku ziba kuli “ya eza tato ya Mulimu u ina ku ya ku ile.” Mwa linako ze za litakazo za silifasi, tukopano twa bulapeli, ni sitoyo, ki ko ku tusa hakalo ku ituta tato ya Mulimu ka Mañolo a buyelezwi ni ku eza tato yeo!—2:15-17.

12. Ki lifapahano mañi zeo 1 Joani i bonisa ka ku lu tusa, mi ne lu ka tula cwañi lifasi?

¹² Ki ka ku lu tusa 1 Joani ha i bonisa hande fapahano ye mwahal’a liseli le li zwa ku Ndate ni lififi le li sinya niti le li zwa ku ya maswe, ye mwahal’a lituto za Mulimu ze pilisa ni lishano le li kwasheka la antikreste, ye mwahal’a lilato le li mwa puteho kaufela ya ba ba inzi ku Ndate hamoho ni ku Mwana ni sitoyo se si bulaya se si swana ni sa Kaine se si inzi ku ba ba “zwile ku luna . . . kuli ku bonahale kuli kaufela hasi ba luna.” (2:19; 1:5-7; 2:8-11, 22-25; 3:23, 24, 11, 12) Ka ku ba ni buitebuho bo, lu swanela ku ba ni takazo ye tuna ya ku “tula lifasi.” Mi ne lu ka eza cwañi seo? Ka ku ba ni tumelo ye tiile ni ka “ku lata Mulimu,” ko ku talusa ku mamela litaelo za hae.—5:3, 4.

13. (a) Lilato la ku lata Mulimu li koñomekilwe cwañi sina nto ye sebeza? (b) Lilato la Mukreste li swanela ku ba le li cwañi, ili ku tisa tamo ifi?

¹³ “Ku lata Mulimu”—ona muinelo o susueza w’o u koñomekilwe ka ku makaza hakalo mwahal’a liñolo le kaufela! Mwa kauhanyo 2 lu fumana shutano ye tuna ye mwahal’a ku lata lifasi ni ku lata Ndate. Hamulaho lu bulelelwa kuli “Mulimu u lilato.” (4:8, 16) Mi ki lilato kwa ku sebeza le! Ne li bonisizwe ka ku ipitela Ndate ha n’a lumile “Mwan’a hae, kuli a be Mupilisi wa lifasi.” (4:14) Seo si swanela ku nyangumuna mwa lipilu za luna lilato le li si na sabo, la buitebuho, ili le li zamaelela ni manzwi a muapositola, a li: “Luna lwa lata, kakuli Yena u lu latile pili.” (4:19) Lilato la luna li swanela ku swana ni la Ndate ni Mwana—ili lilato le li nga mihato, la buitomboli. Sina Jesu ha n’a tobohile moyo wa hae kabakala luna, “ni luna lu swanezi ku tobohela banabahabo luna mioyo ya luna,” ee, ku kwalula lipilu za luna kuli lu late mizwale ba luna, isiñi ka manzwi fela, kono “ka likezo ni ku eza niti.” (3:16-18) Sina liñolo la Joani ha li bonisa hande hahulu, ki lilato leo, hamoho ni zibo luli ya ku ziba Mulimu, ze swalisanisa ba ba zamaya ni Mulimu ka tamo ye sa lobehi hamoho ni Ndate ni Mwana. (2:5, 6) Ki ba ba ka ca sanda sa Mubuso mwa tamo ye fuyauzwi ye bao Joani a bulelela kuli: “Mi lu inzi ku Wa Niti, ku Mwan’a hae Jesu Kreste. Ki Yena ye li Mulimu wa niti, ni bupilo bo bu sa feli.”—5:20.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]