Buka ya Bibele ya Bu 65—Juda

Muñoli: Juda

Ko Ne I Ñolezwi: Palestine (?)

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 65 C.E.

1. Ki miinelo mañi ye n’e li mwahal’a puteho ye n’e ezisize Juda ku ñolela mizwale ba hae liñolo le li m’ata?

MIZWALE ba Juda ba Sikreste ne ba li mwa lubeta! Mwahal’a nako ye n’e fitile ku zwa fa lifu ni zuho ya Kreste Jesu, lika za kwande ne li hohobezi mwa puteho ya Sikreste. Sila ne si keni ka mulelo wa ku fokolisa tumelo, sina mwa n’a lemuselize muapositola Paulusi ibata iba lilimo ze 14 kwamulaho. (2 Mates. 2:3) Mizwale ba ka lemuswa cwañi ni ku biswa ba ba itibelela? Liñolo la Juda, le li m’ata ili le li tiile mwa lipulelo za lona za ngambu, ne li file kalabo. Juda yena ka sibili n’a bonisize mayemo a hae hande mwa litimana za 3 ni 4 kuli: ‘Ni shukezwi ku mi ñolela kakuli ku mina ku izwakile batu ba bañwi, batu ba ba si na bulapeli, ba ba sinya sishemo sa Mulimu wa luna ku si fetula buozwa.’ Mitomo luli ya lituto ze lukile ni muzamao o munde ne i li mwa lubeta. Juda n’a ikutwile kuli n’a na ni ku lwanela licisehelo za mizwale ba hae, kuli bona, ba lwanele tumelo ka ku tiya.

2. (a) Juda ne li mañi? (b) Ki swalisano mañi ni Jesu yeo Juda n’a ngile ku ba ya butokwa ni ku fita?

² Kono Juda ne li mañi? Manzwi a makalelo a lu taluseza kuli liñolo le ne liñozwi ki “Juda, mutang’a Jesu Kreste, ni munyan’a Jakobo, [ya] ñolela ba ba bizizwe.” Kana Juda, kamba Judasi, n’a li muapositola, ka ku ba kuli mwahal’a baapositola ba Jesu b’a 12 ba pili ba babeli ku bona ne ba bizwa Judasi? (Lu. 6:16) Juda h’a ipuleli ku ba muapositola, kono u bulela ka za baapositola ka mubulelelo wa ku ama ku ba bañwi wa “ba,” ili ku bonahaza kuli yena h’a ipali. (Juda 17, 18) Fahalimu a seo, u ipiza “munyan’a Jakobo,” ka mo ku bonahalela ili ku talusa muñoli wa liñolo la Jakobo, ya n’a li munyan’a Jesu ku bom’ahe. (Tim. 1) Ka ku ba yo muñwi wa “misumo” mwa puteho ya mwa Jerusalema, yena Jakobo y’o n’a zibahala hande, mi kacwalo Juda u izibahaza ku ba muhabo yena. Seo si ezisa kuli Juda ni yena a be munyan’a Jesu ku bom’ahe, mi u kolohanyizwe ku ba cwalo. (Magal. 1:19; 2:9; Mat. 13:55; Mare. 6:3) Nihakulicwalo, Juda n’a si ka ikisa libubo ka za buhabo bwa hae bwa kwa nama ni Jesu, kono ka buikokobezo n’a koñomekile swalisano ya hae ya kwa moya sina “mutang’a Jesu Kreste.”—1 Makor. 7:22; 2 Makor. 5:16; Mat. 20:27

3. Ki lifi ze yemela buniti bwa liñolo la Juda?

³ Buniti bwa yona buka ya Bibele ye bu yemelwa ki ku bulelwa kwa yona mwa Muratorian Fragment, ya mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E. Ka ku ekeza, Clement wa mwa Alexandria (lilimo za mwanda wa bubeli C.E.) n’a i amuhezi ku ba kalulo ya Bibele. Origen n’a amile ku yona sina musebezi wa “mibamba ye minyinyani, kono ili ye tezi manzwi a mande a sishemo sa lihalimu.” * Tertullian ni yena n’a i ngile ku ba ya niti. Ha ku na kakanyo ya kuli ki ye ñwi ya mañolo a buyelezwi.

4. Juda ki liñolo la mufuta mañi, li kana li ba le ne liñolezwi kai, mi ku akalezwañi ka za nako ya ku ñolwa?

⁴ Juda u ñolela “ba ba bizizwe,” ili ku sa bonisa puteho kamba mutu yo muñwi, kacwalo liñolo la hae ki la ka nañungelele le li swanela ku fitiswa  kwa Bakreste kaufela. Nihaike ha ku si ka boniswa, ku iponahaza hahulu kuli ne liñolezwi kwa Palestine. Hape ku t’ata ku toma nako ya ku ñolwa ka buikolwiso. Nihakulicwalo, i lukela ku ba puteho ya Sikreste ha ne se i bile teñi, kakuli Juda u isa mamelelo kwa “manzwi a’ bulezwi pili ki baapositola ba Mulen’a luna Jesu Kreste” mi ka mo ku bonahalela u latelela manzwi a’ kwa 2 Pitrosi 3:3. (Juda 17, 18) Fahalimu a seo, Juda ni kauhanyo ya bubeli ya 2 Pitrosi li swana hahulu. Seo si bonisa kuli n’a ñozi ka nako ye bata iba ye swana ni ya n’a ñozi Pitrosi, sibeli sa bona ili ba ne ba isa mamelelo ye tuna kwa lubeta l’o puteho ne i li ku lona ka nako yeo. Kacwalo, ku akalezwa kuli i kana i bile 65 C.E. Yona nako yeo hape i yemelwa ki libaka la kuli Juda h’a buleli ka za Cestius Gallus ha n’a tahezi ku tuhelisa ku ipangula kwa Majuda ka 66 C.E., ni kuli h’a buleli ka za ku wa kwa Jerusalema ka 70 C.E. Juda mwa liñolo la hae u ama luli kwa likatulo za bumulimu ze n’e fitisizwe fahalimu a baezalibi, mi ki nto ye utwahala kuli kambe Jerusalema na s’a wile ka nako yeo, kambe n’a tiiselize taba ya hae ka ku bulela ka za yona katulo yeo, sihulu ka ku ba kuli Jesu n’a bulezi cimo ka za yona kezahalo yeo.—Juda 5-7; Lu. 19:41-44.

ZE MWA JUDA

5. (a) Ki kabakalañi Juda h’a bona butokwa bwa ku ñolela ba ba bizizwe kuli ba ‘lwanele tumelo.’? (b) Juda u fa mitala mañi ya temuso?

⁵ Litemuso ka za buhule ni ku shwaula bulena (litima. 1-16). Hamulaho wa ku fitisa litumeliso ze lilato ku “ba ba bizizwe,” Juda u bulela kuli n’a lela ku ñola “ka za ku piliswa ko lu kopanezi,” kono cwale u fumani kuli ki kwa butokwa ku ba ñolela kuli ba ‘lwanele tumelo.’ Kabakalañi? Kakuli ku bona ne se ku izwakile batu ba ba si na bulapeli, ba ne ba sinya sishemo sa Mulimu ku si fetula buozwa. Juda u bulela kuli bona batu ba, “ba latula Jesu Kreste, Yena [Muñ’a] luna a nosi ni Mulen’a luna.” (Litim. 1, 3, 4) U ba hupulisa kuli nihaike Jehova n’a lamulezi batu ku zwa mwa Egepita, hamulaho “a bulaya ba ba si ka lumela.” Fahalimu a seo, Jehova u bulukezi “Katulo ya lizazi le lituna” mangeloi a’ zwile mwa litulo za ona. Ka nzila ye swana, koto ya ku ya ku ile ya Sodoma ni Gomora ni minzi ye n’e bapani ni yona ki mutala wa temuso wa ze ka tela ‘ba ba inezi buhule bu li buñwi ni bwa yona, ka ku keluhela ku ze si za taho.’—Litima. 5-7.

6. Batu ba ba si na bulapeli ba ikenya mwa lika mañi, mi Juda u bonisa cwañi ku fosahala kwa muzamao wa bona ni ze ka zwa mwateñi?

⁶ Cwale, ka nzila ye swana, batu ba ba si na bulapeli “ba isilafaza nama, ba shwaula bulena, mi ba nyefula ba ba kanya.” Kanti, nihaiba Mikaele yena nduna ya mangeloi ha n’a zeka ni Diabulosi situpu sa Mushe, n’a si ka mu nyefula, kono n’a ize: “Mulena a ku kalimele!” Niteñi, bona batu bao ba bulela ka nyefulo mi ba isinya sina lifolofolo ze si na kutwisiso. Ba zamaile mwa nzila ya Kaine, Balami, ni buikuhumuso bwa Kora. Ba swana sina matiba a’ kwatas’a mezi, sina malu a’ tokwile pula, sina likota ze si ka beya se siñwi, ze shwile habeli ili ze kumuzwi, sina mandinda a liwate a’ bifile, a’ tahisa lifulo la ze swabisa za bona, ni sina linaleli ze yambaela. Bona ba, ba “lukiselizwe bunsu bwa lififi la kamita.” (Litima. 8, 9, 13) Enoke n’a polofitile kuli Jehova u ka fitisa katulo fahalimu a bona batu ba ba si na bulapeli bao. Ki batu ba ba tongoka, ba ba kanana, mi ba babaza batu kuli ba fumanele fateñi se siñwi.

7. (a) Baapositola ne ba lemusize cwañi ka za basomi? (b) Ka ku zamaelela ni sepo ya bupilo bo bu sa feli, “balatiwa” ba lukela ku ikezeza lika mañi ni ku li ezeza ba bañwi?

⁷ Kelezo ka za ku tiiseza mwa lilato la Mulimu (litima. 17-25). Juda u hupulisa mizwale ka za m’o baapositola ba Mulena Jesu Kreste ne ba lemusezanga kuli “mwa linako za mafelelezo, basomi ba ka ba teñi ba ba ya ka litakazo za bona ze lwanisa bulumeli.” Bona batu ba mifilifili ba “ba na ni bupilo bwa nama fela, ba si na Moya.” Kacwalo, “balatiwa” ba yahisane mwa tumelo ni ku itiisa mwa lilato la Mulimu, inze ba libelezi sishemo sa Kreste ‘kuli ba bone bupilo bo bu sa feli.’ Hape, ba utwele ba bañwi butuku ni ku tusa ba ba fokola. Juda u feza ka ku fa tumbo ka Mulena Jesu Kreste ku “Mulimu a nosi, ni Mupilisi wa luna,” yena ya kona ku ba tiisa kwa lisitatalo.—Litima. 18-21, 25.

MABAKA HA I LI YE TUSA

8. Juda n’a itusisize cwañi Mañolo a’ buyelezwi ni “bupaki bwa lika za pupo” mwa ku eleza mizwale ba hae?

⁸ Juda yena ka sibili n’a fumani Mañolo a buyelezwi ku ba a tusa kwa ku lemusa, ku kalimela, ku susueza, ku fa tamaiso, ni ku eleza “balatiwa.” Mwa ku tompolola sibi se situna sa batu ba ne ba si na bulapeli ba ne ba bile teñi, n’a itusisize liswanisezo za mwa Mañolo a Siheberu, ze cwale ka za Maisilaele ba ne ba kutezi mwamulaho, mangeloi a n’a ezize sibi, ni ba ne ba yahile mwa Sodoma ni Gomora, ili ku bonisa kuli ba ba eza bumaswe bo bu cwalo ba ka fumana koto ye swana. N’a bapanyize batu ba ba maswe ni lifolofolo ze si na kutwisiso, mi n’a bulezi kuli ne ba zamaya mwa nzila ya Kaine, ku matela mwa bupumi bwa Balami, ni ku yunda sina Kora kabakala lipulelo za bona za ku ikuhumusa. Hape n’a ngile maswaniso a’ iponahaza ku zwelela mwa “bupaki bwa lika za pupo.” Liñolo la Juda la ngambu lona ka sibili ne li bile kalulo ya ‘Mañolo kamukana,’ le ne li ka itutiwa ni Mañolo  a mañwi kaufela, ili ku fa kelezo ya muzamao o munde “mwa linako za mafelelezo.”—Juda 17, 18, 5-7, 11-13; Num. 14:35-37; Gen. 6:4; 18:20, 21; 19:4, 5, 24, 25; 4:4, 5, 8; Num. 22:2-7, 21; 31:8; 16:1-7, 31-35.

9. Ki kabakalañi temuso ya Juda ha i sa tokwahala ni ka nako ye, mi ki mwa likalulo mañi m’o Bakreste ba lukela ku zwelapili ku ikahela?

⁹ Twaniso ni litiko ze n’e zwelela kwande ne li palezwi ku hanisa ku hula kwa Bukreste, kono cwale mizwale ne ba li mwa lubeta lwa ku sinyiwa ki za mwahali. Matiba a n’a ipatile kwatasi n’a bata ku sinya puteho mukatumbi. Ka ku lemuha kuli lona lubeta lo ne lu ka sinya ni ku fita, Juda n’a koñomekile hahulu za “ku lwanela tumelo.” Liñolo la hae ki la ka bunako kacenu sina mo ne li bezi f’o. Temuso ye swana i sa tokwahala. Tumelo i sa tokwa ku libelelwa ni ku lwanelwa, muzamao o maswe u kumulwe, ba ba fokola ku boniswa sishemo ni ku ‘zwiswa mwa mulilo,’ haiba ku konahala. Ka ku yemela busepahali bwa muzamao, buanyu bwa kwa moya, ni bulapeli bwa niti, Bakreste kacenu ba lukela ku zwelapili ku ikahela fa mutomo wa tumelo ya bona ye kenile hahulu. Ba lukela ku tiyela likuka ze lukile ni ku sutelela ku Mulimu ka tapelo. Hape ba lukela k’u nga “bulena” ka mukwa o’ lukile, ili ku kuteka m’ata a filwe ki Mulimu mwa puteho ya Sikreste.—Juda 3, 23, 8.

10. (a) Puteho i lukela k’u nga cwañi batu ba ba na ni bupilo bwa nama fela, mi seo si ka tahisa nto mañi? (b) Ki mupuzo mañi o libelezi bacalifa ba Mubuso, mi bona bao ba swalisana ni Juda mwa ku ezañi?

¹⁰ “Ba ba na ni bupilo bwa nama fela, ba si na Moya,” ni kamuta ha ba na ku kena mwa Mubuso wa Mulimu mi ba ka paleliswa fela ba bañwi ba ba mwa nzila ya bupilo bo bu sa feli. (Juda 19; Magal. 5:19-21) Puteho i lukela ku lemuswa ka za bona, mi i lukela ku ba lundula! Kacwalo, “sishemo, ni kozo, ni lilato” li ka ekezwa kwa balatiwa, mi ba ka itiisa mwa lilato la Mulimu, ‘inze ba libelezi sishemo sa Mulen’a bona Jesu Kreste kuli ba bone bupilo bo bu sa feli.’ Mulimu yena Mupilisi u ka toma bacalifa ba Mubuso ‘ba si na se si nyazahala, ba tabile hahulu.’ Ku si na kakanyo bona bao ba swalisana ni Juda mwa ku tahisa “kanya, ni bulena, ni mata” ku Yena ka Jesu Kreste.—Juda 2, 21, 24, 25.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]