Buka ya Bibele ya Bu 66—Sinulo

Muñoli: Muapositola Joani

Ko Ne I Ñolezwi: Patmosi

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 96 C.E.

1. (a) Batanga ba Mulimu ba amuhelañi ka za liswanisezo za Sinulo? (b) Ki kabakalañi Sinulo ha i swanela ku ba yona ya mafelelezo mwa Bibele?

KANA liswanisezo za Sinulo liñolezwi ku ngangamisa? Kutokwa! Talelezo ya bupolofita b’o i kana ya tahiseza baezalibi luwewe, kono batanga ba Mulimu ba ba sepahala ba amuhela manzwi a buyelezwi a kwa makalelo ni a lingeloi a kwa mafelelezo, a’ li: “U na ni mbuyoti ya bala, ni ba ba utwa litaba za bupolofita bo.” “U na ni mbuyoti ya mamela manzwi a bupolofita bwa mwa buka ye.” (Sin. 1:3; 22:7) Nihaike kuli ne i ñozwi pili Joani a si ka ñola libuka ze ñwi ze buyelezwi z’e ne, Sinulo ya swanela ku kwala libuka ze buyelezwi ze 66 ze eza Bibele ya luna, kakuli Sinulo ki yona ye taluseza babali ba yona za kwapili luli, ka ku fa pono ye tezi ya zeo Mulimu a lelezi batu, mi ki yona ye fitisa fa masetela ka ku tabisa taba ye tuna ya Bibele, ya ku bonisa bukeni bwa libizo la Jehova ni ku bubaza bubusi bwa hae ka Mubuso wa Kreste, Peu ye Sepisizwe.

2. Joani n’a amuhezi Sinulo ka nzila ifi, mi ki kabakalañi libizo la buka ha li swanela hahulu?

² Ka ku ya ka timana ya pili, ye ki “Sinulo ya Jesu Kreste, y’a mu file Mulimu . . . U li zibisize ka ku lumela lingeloi la hae ku Joani mutang’a hae.” Kacwalo Joani n’a li fela muñoli, isiñi musimululi, wa buka ye. Kacwalo Joani haki yena musinuli, mi buka haki sinulo ya Joani. (Sin. 1:1) Ku patululela mutang’a Mulimu milelo ya Hae ye tabisa ya za kwapili ku swanelehisa libizo la yona, kakuli libizo la buka ye la Sigerike la A·po·kaʹly·psis (Apocalypse) li talusa “Ku Sinula” kamba “Ku Patulula.”

3. Sinulo ka sibili i talusa cwañi muñoli ya bizwa Joani, mi bocaziba ba kale ba ze ezahezi ba yemela cwañi seo?

³ Kana Joani ya bulelwa ku ba muñoli wa Sinulo mwa timana ya yona ya pili ne li mañi? Lu bulelelwa kuli n’a li mutang’a Jesu Kreste, ili mwanahabo  ya n’a nyandile ni yena, ni kuli n’a lundulezwi kwa sooli sa Patmosi. Ku si na kakanyo n’a zibwa hande ki babali ba hae ba pili, bao n’a sa tokwi ku itibahaza ku bona hape. U lukela ku ba muapositola Joani. Seo si yemelwa ki buñata bwa bocaziba ba kale ba lika ze ezahezi. Kutwi, Papias, muñoli wa kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bubeli C.E., n’a nga kuli buka ye ne i ñozwi ki muapositola. Justin Martyr, wa mwa lilimo za mwanda wa bubeli, u bulela cwana mwa hatiso ya hae ya “Dialogue With Trypho, a Jew” (LXXXI): “Ne lu pila ni munna cwana, ya bizwa Joani, yo muñwi wa baapositola ba Kreste, ya n’a polofita, ka sinulo ya n’a filwe.” * Irenaeus u bulela kuli muapositola Joani ki yena muñoli, sina mw’a ezeza Clement wa kwa Alexandria ni Tertullian, ba mwahal’a mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli ni makalelo a za bulalu. Origen, caziba wa za Bibele ya zwile mubano wa mwa lilimo za mwanda wa bulalu, n’a ize: “Ni bulela ka za ya n’a inamezi fa sifuba sa Jesu, Joani, yena ya ñozi Buka ya Evangeli, . . . mi hape u ñozi Sinulo.” *

4. (a) Ki kabakalañi muñolelo wa Sinulo ha u shutana ni wa mañolo a mañwi a Joani? (b) Ki sifi se si paka kuli Sinulo ki kalulo ye buniti ya Mañolo a buyelezwi?

⁴ Taba ya kuli libuka ze ñwi za Joani li koñomeka hahulu lilato ha i talusi kuli n’a si ke a ñola Sinulo ye m’ata hahulu. Yena ni Jakobo muhabo yena ki bona ba ne ba nyemezi hahulu Masamaria ba mwa munzi o muñwi kuli mane ne ba bata ku biza mulilo kwa lihalimu. Ki kabakaleo ha ne ba filwe lilumbatina la “Boanergesi,” kamba “Bana ba pula.” (Mare. 3:17; Lu. 9:54) Ku shutana k’o kwa muñolelo ha ku tatafalisi lika ha lu hupula kuli Sinulo i nyakisisa lika li sili. Joani a sa li ku simwa a sa boni za n’a boni mwa lipono ze. Ku lumelelana hahulu kwa buka ye ni Mañolo a mañwi a bupolofita ku paka ka ku tiya kuli ki kalulo ye buniti ya Linzwi la Mulimu le li buyelezwi.

5. Joani n’a ñozi lili Sinulo, mi ne li mwa miinelo ifi?

⁵ Ka ku ya ka bupaki bwa kale luli, Joani n’a ñozi Sinulo ibat’o ba ka 96 C.E., lilimo ze bat’o eza 26 ku zwa fa sinyeho ya Jerusalema. Fo neikaba kwa mafelelezo a puso ya Mubusi Domitian. Ka ku yemela seo, Irenaeus mwa hatiso ya hae ye bizwa “Against Heresies” (V, xxx) u bulela se ka za Sinulo: “Ki nakonyana fela ku zwa fo ne i amuhelezwi, ibat’o ba mwa lizazi la luna, ili kwa mafelelezo a puso ya Domitian.” * Eusebius ni Jerome ba amuhela bupaki b’o. Domitian n’a li munyan’a Titus, ya n’a etelezi limpi za Maroma ze ne sinyize Jerusalema. N’a kalisize ku busa hamulaho wa lifu la Titus, lilimo ze 15 pili buka ya Sinulo i si ka ñolwa. N’a laezi kuli a lapelwe sina mulimu mi a ipa lilumbatina la Dominus et Deus noster (ili ku talusa kuli “Mulena ni Mulimu wa Luna”). * Ku lapela mubusi ne ku sa bilaezi balapeli ba milimu ya buhata, kono Bakreste ba kwa makalelo ne ba sa koni ku eza seo, mi ne ba hanile ku shengoka tumelo ya bona mwa taba yeo. Kacwalo, kwa mafelelezo a puso ya Domitian (81-96 C.E.), Bakreste ba tukufazwa maswe. Kutwi, Domitian ki yena ya n’a lundulezi Joani kwa Patmosi. Domitian ha n’a bulailwe ka 96 C.E., n’a yolilwe ki mubusi Nerva ya n’a sa katazi hahulu, y’o ka bupaki n’a lukuluzi Joani. Joani n’a amuhezi lipono z’a ñozi inz’a tamilwe mwa Patmosi.

6. Lu swanela ku utwisisañi ka za Sinulo, mi i kona ku aluhanywa cwañi?

⁶ Lu lukela ku utwisisa kuli zeo Joani n’a boni ili za n’a bulelezwi ku ñolela liputeho ne si fela lipono ze sa swalisani, ze ñozwi nyambwanaleka. Batili, buka mutumbi ya Sinulo, ku kala kwa makalelo ku yo fita kwa mafelelezo, i lu taluseza lika ze swalisana ze ka taha, ili ku talusa pono ye ñwi ni ye ñwi ku fitela milelo ya Mubuso wa Mulimu i patululwa ka ku tala lipono ha li fela. Kacwalo lu utwisiseñi kuli buka ya Sinulo i bulela lika ze swana ni kuli i na ni likalulo ze swalisana, ili ze lumelelana, z’e lu taluseza za kwapili ku zwa mwa nako ya Joani. Ku zwa fo i kaliseza (Sin. 1:1-9), buka ye ya kona k’u ngiwa ku ba ye aluhanywa ki lipono ze 16: (1) 1:10–3:22; (2) 4:1–5:14; (3) 6:1-17; (4) 7:1-17; (5) 8:1–9:21; (6) 10:1–11:19; (7) 12:1-17; (8) 13:1-18; (9) 14:1-20; (10) 15:1–16:21; (11) 17:1-18; (12) 18:1–19:10; (13) 19:11-21; (14) 20:1-10; (15) 20:11–21:8; (16) 21:9–22:5. Lipono zeo li latelelwa ki lipulelo za mafelelezo ze susueza, zeo ku zona Jehova, Jesu, lingeloi, ni Joani kaufela ba bulela, ili ku kwaza ze ba bulela ka ku ba bona ba batuna mwa nzila ye li tahiswa litaba ka yona.—22:6-21.

ZE MWA SINULO

7. Joani u bulelañi ka za simuluho ya Sinulo, mi ki lika lifi z’a bulela kuli u li kopanezi ni ba ba mwa liputeho ze 7?

⁷ Makalelo (1:1-9). Joani u talusa Simbule sa bumulimu ni lingeloi leo Sinulo i taha ka lona, mi cwale u ñolela liputeho ze 7 ze mwa sikiliti sa Asia. Jesu Kreste u ba ezize “malena ni baprisita ku Mulimu Ndat’ahe,” yena Jehova Mulimu, Ya M’ata Ote. Joani u ba hupuza kuli u kopani ni bona “mwa ñalelwa, ni mwa mubuso, ni mwa tiisezo, ku Jesu Kreste,” kakuli u lundulezwi kwa Patmosi.—1:6, 9.

8. (a) Joani u laelwa ku ezañi? (b) U bona mañi fahal’a malambi, mi yena Y’o u talusañi?

 ⁸ Ze bulelelwa liputeho ze 7 (1:10–3:22). Pono ya pili ha i kala, Joani ka puyelelo u ipumana mwa lizazi la Mulena. Linzwi le lituna, inge mulumo wa tolombita li mu bulelela ku ñola mwa buka z’a bona ni ku li lumela kwa liputeho ze 7, ze mwa Efese, Smirna, Pergamo, Tiyatira, Sarde, Filadelfia, ni Laodisea. Ha itemuna ko li zwelela linzwi, Joani u bona “yo muñwi ya swana inge mwan’a mutu” fahal’a malambi a 7, a’ na ni linaleli ze 7 ku la bulyo la hae. Yena Y’o u itibahaza ku ba “wa pili ni wa mafelelezo,” Yena ya n’a shwile kono cwale u pila kamita-ni-mita mi u na ni linotolo za lifu ni Hades. Kacwalo ki yena Jesu Kreste ya zusizwe. U talusa kuli: “Linaleli ze 7 ki mangeloi a [liputeho] ze 7, mi malambi a 7 ki [liputeho] ze 7.”—1:13, 17, 20.

9. Ki lipabazo ni likelezo lifi ze fiwa liputeho za mwa Efese, Smirna, Pergamo, ni Tiyatira?

⁹ Joani u bulelelwa kuli a ñolele lingeloi la puteho ya Efese, yeo, niha i sebelize hahulu, ku ikataza, ni ku sa lumelelana ni ba ba maswe, i tuhezi lilato la yona la pili mi i swanela ku baka ni ku kutela ze ne i ezanga pili. Puteho ya mwa Smirna i bulelelwa kuli niha i nyandile ni ku sheba, i fumile mi i si sabi, kuli: “U sepahale ku isa kwa lifu, mi ni ka ku fa kuwani ya bulena ya bupilo.” Puteho ya mwa Pergamo, ye yahile “fo ku inzi lubona lwa Satani,” i sweli ku kumalela libizo la Kreste kono i na ni bakwenuheli ku yona, mi bao ba lukela ku baka mi hakusicwalo Kreste u ka ba lwanisa ka mukwale wa mulomo wa hae. Mwa Tiyatira puteho i na ni ‘lilato ni tumelo ni sebelezo ni ku tiya pilu,’ kono i tuhelela “Jezabele, musali.” Niteñi, ba ba sepahala ili ba ba tundamena ba ka fiwa “bulena fahalimu a macaba.”—2:10, 13, 19, 20, 26.

10. Ki lifi ze bulelelwa liputeho ze mwa Sarde, Filadelfia, ni Laodisea?

¹⁰ Puteho ya mwa Sarde i ile libubo la ku pila, bo i shwile kakuli misebezi ya yona ha i si ka peteha fapil’a Mulimu. Niteñi, mabizo a ba ba tula ha na ku takulwa mwa buka ya bupilo. Puteho ya mwa Filadelfia i bulukile linzwi la Kreste, kacwalo u sepisa ku bonela puteho “mwa nako ya muliko o ka tahela lifasi kaufela.” Kreste u ka eza ya tula musumo mwa tempele ya Mulimu wa Hae. Kreste u li: “Ni ka ñola fateñi Libizo la Mulimu wa ka, ni libizo la munzi wa Mulimu wa ka, yena Jerusalema yo munca . . . ni Libizo la ka luli, le linca.” Ka ku ipulela ku ba yena “toho ya libupiwa za Mulimu,” Kreste u bulelela puteho ya Laodisea kuli ha i cisi kamba ku bata mi u ka i taza mwa mulomo wa hae. Niha ba ikumuseza sifumu, ba ba mwa puteho yeo ki babotana, libofu, mi ba inzi mapunu. Ba tokwa liapalo ze sweu, mi ba tokwa mulyani wa meto kuli ba bone. Kreste u ka t’o ca ni ya mu kwalululela sikwalo. Haili ya tula, Kreste u ka mu fa ku ina ni yena mwa lubona lwa hae, sina yena ha inzi ni Ndat’ahe mwa lubona lwa Hae.—3:10, 12, 14.

11. Joani cwale u amuhela pono ifi ye buheha?

¹¹ Pono ya bukeni ni kanya ya Jehova (4:1–5:14). Pono ya bubeli i lu bonisa lubona lwa Jehova lwa kwa lihalimu lo lu benya. Ponahalo ya fata bakeñisa bunde bwa yona, ili ku benya sina macwe a butokwa hahulu. Ba bahulu ba 24 ba ba apezi likuwani za bulena ba potolohile lubona. Libupiwa ze pila z’e ne li bulela kuli Jehova u kenile, mi wa kubamelwa sina ya lukela ku “fiwa kanya, ni likute, ni mata” kabakala ku ba Mubupi wa lika zote.—4:11.

12. Ki mañi fela ya lukela ku apula buka ya maswayo a 7?

¹² “Ya inzi mwa Lubona” u sweli buka ye manekilwe ka maswayo a 7. Kono ki mañi ya lukela ku apula buka yeo? Ya lukela fela ki “Tau ya lusika lwa Juda, Mubisi wa Davida”! Yena Y’o, yena “Ngunyana ya n’a bulailwe,” wa nga buka ku Jehova.—5:1, 5, 12.

13. Ki pono ifi ya likalulo ze ñata ye taha liswayo ze 6 za pili ha li mamululwa?

¹³ Ngunyana u mamulula maswayo a 6 a buka (6:1–7:17). Pono ya bulalu cwale ya kala. Ngunyana wa mamulula maswayo. Pili, muzulami wa pizi ye sweu u ya “ili ya tuzi, mi a ya kwa ku tula.” Ku zwa f’o muzulami wa pizi ye soto u zwisa kozo mwa lifasi, mi ya zulami pizi ye nsu u abela bubeke. Lifu li zulami pizi ye seta, li latelezwi ki Libita. Liswayo la bu 5 la mamululwa, mi “ba ba bulaezwi Linzwi la Mulimu” ba boniwa inze ba huwa kuli mali a bona a lombotiwe. (6:2, 9) Liswayo la bu 6 ha li mamululwa, ku ba zikinyeho ye tuna, lizazi ni kweli za fifala, mi lindume za lifasi ba bulelela malundu kuli a ba wele fahalimu mi a ba pate fapil’a Jehova ni buhali bwa Ngunyana.

14. Ku boniwañi cwale ka za batanga ba Mulimu ni buñata ba ba sa konwi ku balwa?

¹⁴ Cwale, ku taha pono ya bune. Mangeloi a mane a boniwa inz’a tibela ku fuka kwa moya kwa maneku a mane a lifasi ku fitela batanga ba Mulimu ba swaiwa fa lipata za bona. Ki ba 144,000. Ku zwa f’o Joani u bona buñata ba ba sa konwi ku balwa ba ba zwa mwa macaba kaufela, ba yemi fapil’a Mulimu ni Ngunyana, ili bao ba bulela kuli ba ba pilisize, mi ba sebeza mwa tempele ya Mulimu musihali ni busihu. Ngunyana ka sibili “u ka ba lisa, a ba ise kwa maweluwelu a mezi a bupilo.”—7:17.

15. Ku mamululwa kwa liswayo la bu 7 ku latelelwa kiñi?

¹⁵ Liswayo la bu 7 la mamululwa (8:1–12:17). Kwahalimu ku kuzize tuu. Cwale mangeloi a 7 a  fiwa litolombita ze 7. Milumo ya litolombita ze 6 za pili ki yona pono ya bu 5.

16. (a) Ku ezahalañi litolombita ze 5 za pili ha li lizwa ka ku tatamana, mi ki bufi bumai bwa pili ku bo bulalu? (b) Tolombita ya bu 6 i shaelañi?

¹⁶ Litolombita ze talu za pili ha li lizwa ka ku tatamana, likozi za cululukela fa lifasi, liwate, ni linuka hamoho ni maweluwelu a mezi. Tolombita ya bune ha i lila, kalulo ya bulalu ya lizazi, kweli, ni linaleli ya fifala. Ya bu 5 ha i lila, naleli ye wa kwa lihalimu i tahisa ncwa ya linziye ze kekenya “ba ba si na nombolo fa lipata za bona.” B’o ki “bumai bwa pili,” mi ku sa taha bo bubeli. Tolombita ya bu 6 i shaela ku tamululwa kwa mangeloi a mane a t’o bulaya. “Limilyoni ze mianda ye mibeli” za bazulami ba lipizi ba ekeza kwa likozi ni pulao, kono niteñi batu ha ba bakeli bumaswe bwa bona.—9:4, 12, 16.

17. Ku ezahalañi pili ku si ka fiwa zibiso ya kuli bumai bwa bubeli bu felile?

¹⁷ Pono ya bu 6 ha i kala, lingeloi le liñwi le li m’ata li shetumuka kwa lihalimu mi li zibahaza kuli “lingeloi la bu 7, mwa mazazi e li ka utwisa linzwi la lona . . . kunutu ya Mulimu” i ka petahala. Joani u fiwa bukanyana kuli a i ce. I “munati sina linosi” mwa hanu, kono ya baba mwa mala a hae. (10:7, 9) Lipaki ze peli za polofita ka mazazi a 1,260 inze li apezi masila a saka; cwale za bulaiwa ki “sibatana se si zwa mwa mukoti,” mi litupu za zona li siyala ka mazazi a malalu ni licika “fa patelo ya munzi o mutuna.” Ba ba yahile mwa lifasi ba tabela lifu la zona, kono ba tahelwa ki sabo ye tuna Mulimu h’a li zusa. Ka yona nako yeo, ku taha zikinyeho ye tuna. “Bumai bwa bubeli bu felile.”—11:7, 8, 14.

18. Ku zibiswañi sa butokwa tolombita ya bu 7 ha i lila, mi cwale se li nako yañi?

¹⁸ Cwale lingeloi la bu 7 la liza tolombita ya lona. Manzwi kwahalimu a zibahaza kuli: “Mubuso wa lifasi u fetuhile mubuso wa Mulen’a luna, ni wa Kreste wa hae.” “Ba bahulu ba 24” ba kubamela Mulimu ni ku itumela, kono macaba a halifa. Ki nako ya Mulimu ya ku atula bafu ni ku fa ba ba kenile mipuzo ni “ku yundisa ba ba shandaula lifasi.” Sibaka sa hae se si kenile se si mwa tempele sa kwalululwa, mi ku sona ku boniwa aleka ya bulikani bwa hae.—11:15, 16, 18.

19. Ku bonahala sisupo ni ndwa ifi kwahalimu, mi ku ezahalañi hamulaho?

¹⁹ Hamulaho wa zibahazo ya ku tomwa kwa Mubuso, pono ya bu 7 kapili i bonisa “sisupo se situna” mwa lihalimu. Ki musali ya pepa “mwan’a mushimani ya ka lisa macaba kaufela ka mulamu wa sipi.” “Drakoni ye fubelu, ye tuna” i itukisa ku miza mwana, kono mwana u ngelwa kwa lubona lwa Mulimu. Mikaele u lwanisa drakoni, mi u kunupela fa lifasi-mubu “yona noha ya kale, ye bizwa Diabulosi ni Satani.” ‘Lifasi li maibile’! Drakoni i tukufaza musali ni ku lwanisa ba ba sa siyezi ba lusika lwa hae.—12:1, 3, 5, 9, 12; 8:13.

20. Pono i bonisa libatana lifi ze peli, mi li ama cwañi batu fa lifasi?

²⁰ Sibatana se si omboka mwa liwate (13:1-18). Pono ya bu 8 cwale i bonisa sibatana sa litoho ze 7 ni manaka a 10, se si omboka mwa liwate. Si fiwa m’ata ki drakoni. Ye ñwi ya litoho za sona ne i bonahala inge ye shwile, kono ya fola, mi lifasi kamukana la ebela sibatana. Si nyefaula Mulimu mi si lwanisa ba ba kenile. Kono, a mu bone! Joani u bona sibatana se siñwi, mi seo si pumbuka mwa lifasi. Si na ni manaka a mabeli inge a mwan’a ngu, kono si kala ku bulela sina drakoni. Si belemeka bayahi ba lifasi mi si ba bulelela kuli ba ezeze sibatana sa pili siswaniso. Bote ba hapelezwa ku kubamela siswaniso seo mi hakusicwalo ba bulaiwa. Ya si na nombolo kamba palo ya sibatana seo ha koni ku leka kamba ku lekisa. Palo ya sona ki 666.

21. Joani u bonañi fa lilundu la Sione, mangeloi a sweliñi mi a zibahazañi, mi sisansa sa veine ya lifasi si sinyiwa cwañi?

²¹ “Evangeli ya linako ze sa feli” ni litaba ze ñwi ze swana (14:1-20). Kono ka ku tabisa, mwa pono ya bu 9, Joani u bona Ngunyana fa lilundu la Sione, mi u yemi ni ba 144,000 ba ba ñozwi libizo la Ngunyana ni la Ndate fa lipata za bona. “Ba opela pina ye nca fapil’a Lubona,” mi “ba liuluzwi mwahal’a batu, kuli ba be mitamuno ku Mulimu ni ku Ngunyana.” Lingeloi le liñwi la bonahala fahali a lihalimu, li sweli “Evangeli ya linako ze sa feli, ku i bulelela” ba macaba kaufela kuli: “Mu sabe Mulimu, mu mu lumbeke.” Mi lingeloi le liñwi hape li zibahaza kuli: “U wile Babilona yo mutuna”! Le liñwi, la bulalu, li shaela kuli ba ba kubamela sibatana ni siswaniso sa sona ba ka nwa buhali bwa Mulimu. “Ya swana inge Mwan’a mutu” wa posa cekesi ya hae, mi lingeloi le liñwi ni lona la posa cekesi ya lona ni ku kutula sisansa sa veine ya lifasi, ili ku si nepela mwa “silubelo se situna sa buhali bwa Mulimu.” Silubelo ha si nze si hatikelwa kwande a munzi, mali a lusa ku t’o kuma fa litumo za lipizi, “sibaka se si likana ni likonkwani za listadia ze eza 1,600” (ili likilomita ze bat’o ba 296).—14:3, 4, 6-8, 14, 19, 20.

22. (a) Ki bafi ba bañwi ba ba bonwa ba lumbeka Jehova, mi ki kabakalañi? (b) Linkwana ze 7 za buhali bwa Mulimu li sululelwa kai, mi ku ezahalañi za butokwa?

²² Mangeloi a likozi za mafelelezo ze 7 (15:1–16:21). Pono ya bulishumi i kala ka ku bonisa hape kuta ya kwa lihalimu. Ba ba tuzi sibatana ba lumbeka Jehova, yena “Mulena [wa kamita, NW],” kabakala z’a ezize ze tuna ili ze komokisa.  Mangeloi a 7 a zwa mwa sibaka se si kenile sa kwa lihalimu mi a fiwa linkwana za gauda ze 7 ze tezi buhali bwa Mulimu. Ze 6 za pili li sululelwa mwa lifasi, liwate, ni mwa linuka ni maweluwelu a mezi, hamohocwalo ni fa lizazi, lubona lwa sibatana, ni nuka ya Eufrati, ili ku kalisa mezi a yona kuli ku lukiswe nzila ya “malena ba ba taha ba zwa kwa Upa.” Lipulelo za budimona li kopanyeza ‘malen’a lifasi kamukana kwa ndwa ya lizazi le lituna la Mulimu Ya-Mata-Kaufela’ fa Harmagedoni. Nkwana ya bu 7 ya sululelwa mwa moya, mi mwahal’a likezahalo za ka taho ze ngangamisa, munzi o mutuna wa pazauha ku eza likalulo ze talu, minzi ya macaba ya wa, mi Babilona wa nwiswa ‘mwa sinwiso sa veine ya buhali bwa mabifi a Mulimu.’—15:3; 16:12, 14, 19.

23. (a) Mulimu u atula cwañi Babilona yo mutuna? (b) Ku wa kwa hae ku latelelwa ki lizibahazo ni ku lila kufi, mi lihalimu li tala milumbeko ifi ye tabisa?

²³ Katulo ya Mulimu fahalimw’a Babilona; linyalo la Ngunyana (17:1–19:10). Pono ya bu 11 ya kala. A mu bone! Mulimu u atula “Babilona yo mutuna, m’ahe mahule,” ‘ili ye ba pepile ni yena malen’a lifasi ka buhule.’ Ha kozwi mali a ba ba kenile, u zulami sibatana se si fubelu sa litoho ze 7 ni manaka a 10. Sibatana seo “ne si li teñi pili, mi ha si sa li yo; kono si ka tuha si longoka mwa mukoti.” Manaka a sona a’ lishumi a lwanisa Ngunyana, kono kabakala kuli ki yena “Mulena wa malena, ni Mubusisi wa babusisi,” wa a tula. Manaka a’ lishumi a fetuhela lihule ili ku li tataula, mi pono ya bu 12 ha i kala, lingeloi le liñwi, leo kanya ya lona i bonisa lifasi, li huweleza kuli: “U wile, u wile, Babilona yo mutuna”! Sicaba sa Mulimu si laelwa ku zwa ku yena, kuli si si ke sa amuhela kwa likozi za hae. Malena ni lindume ze ñwi ba lifasi ba mu lila, kuli: “Mawe! Mawe! munzi o mutuna, Babilona, munzi o tiile! Katulo ya hao i tahile cwañi ka nako i liñwi?” Bufumu bwa hae bo ne bu atile bu felisizwe. Sina sibelelo se situna ha si kunupelwa mwa liwate, Babilona u wisizwe cwalo ka t’ata, mi ni kamuta h’a na ku fumanwa hape. Kwa nalulelule mali a ba ba kenile ba Mulimu a lombotilwe! Kwa lihalimu ku utwahala hane pizo ye li: “Alleluya!” Mu lumbeke Jah kakuli u atuzi lihule le lituna! Mu lumbeke Jah kakuli Jehova u kalisize ku busa! Mu tabe mi mu nyakalale kakuli “nako i tile ya linyalo la Ngunyana; mi munyaliwa wa hae u itukisize!”—17:2, 5, 8, 14; 18:2, 10; 19:1, 3, 4, 6, 7.

24. (a) Ki ye tuna cwañi ndwa y’a lwana Ngunyana? (b) Ku ezahalañi mwahal’a lilimo ze sikiti, mi ku latelelañi ha li fela?

²⁴ Ngunyana i lwana ka ku luka (19:11–20:10). Mwa pono ya bu 13, “Mulena wa malena, ni Mubusisi wa babusisi” u etelela limpi za lihalimu mwa ndwa ye lukile. Malena ni lindume ba fetuha biboleti bye bi ciwa ki linyunywani za lihalimu, mi sibatana ni mupolofita wa buhata ba nepelwa inze ba pila mwa lisa le li lyalyata la mulilo wa sulufula. (19:16) Pono ya bu 14 ha i kala, lingeloi li bonwa “li tuluka kwa lihalimu, li sweli sinotolo sa mukoti, ni liwenge le lituna mwa lizoho la lona.” “Drakoni, noha ya kale, ye li Diabulosi ni Satani,” wa swalwa ni ku tamiwa ka lilimo ze sikiti. Ba zuho ya pili ba ba ‘baprisita ba Mulimu ni ba Kreste, mi ba busa ni yena myaha ye 1000.’ Ku zwa f’o, Satani u ka lukululwa mi u ka t’o shemba macaba a lifasi, kono yena ni balateleli ba hae ba ka kunupelwa mwa lisa la mulilo.—20:1, 2, 6.

25. Ku latelela pono ifi ye tabisa, mi ki bomañi ba ba ka ca sanda sa ze bonwa?

²⁵ Lizazi la Katulo ni kanya ya Jerusalema yo munca (20:11–22:5). Pono ya bu 15 ye tabisa ya latelela. Bafu, ba batuna ni ba banyinyani, ba atulwa ba li fapil’a lubona lwa Mulimu lo lutuna ili lo lusweu. Lifu ni Libita za nepelwa mwa lisa la mulilo, lona “lifu la bubeli,” hamoho ni bote ba ba si ka ñolwa mwa buka ya bupilo. Jerusalema yo munca wa zwa kwahalimu, mi Mulimu u ba ni batu, ili ku takula miyoko kaufela kwa meto a bona. Ha ku sa na lifu, maswabi, ku lila, kamba ku utwa butuku! Ee, “linto kaufela [Mulimu u] li eza ze nca,” mi u tiisa sepiso ya hae, kuli: “Ñola; kakuli manzwi ao a sepahala, ki a niti.” Ba ba tula ba ka ca sanda sa lika zeo, kono mapyeha, ba ba sa lumeli, ni ba mikwa ye maswe kamba baloi kamba ba ba lapela milimu ba ka li yawa.—20:14; 21:1, 5.

26. (a) Jerusalema yo munca u taluswa cwañi? (b) Ku boniwañi ze pilisa mwa munzi, mi ki bomañi ba ba u boniseza?

²⁶ Mwa pono ya bu 16, yona ya mafelelezo, Joani u boniswa “musali wa Ngunyana,” ili Jerusalema yo munca, ni minyako ya yona ye 12 ni mitomo ye 12 ya yona ye ñozwi mabizo a baapositola ba 12. I na ni maneku a mane a’ likanelela, mi bunde bwa yona bu swanisezwa ka jaspe, gauda, ni lipelela ze ku yona. Jehova ni Ngunyana ki bona tempele ya munzi wo, mi hape ki bona liseli la ona. Ki ba ba ñozwi fela mwa buka ya bupilo ya Ngunyana ba ba kona ku i kena. (21:9) Nuka ya mezi a bupilo a kenile i zwa mwa lubona ili ku bubela mwa patelo ya munzi wo, mi kwa maneku a yona ku inzi likota za bupilo, ze buzwisa miselo ka kweli ni kweli mi ili ze na ni matali a folisa. Lubona lwa Mulimu ni lwa Ngunyana lu ka ba mwa munzi, mi batanga ba Mulimu ba ka bona pata ya Hae. “[Jehova, NW] Mulimu u ka ba boniseza; mi ba ka busa ku ya ile.”—22:5.

27. (a) Joani u fiwa tiisezo ifi ka za bupolofita? (b) Sinulo i fela ka memo ni temuso lifi ze butokwa?

²⁷ Mafelelezo (22:6-21). Ku tiiswa kuli: “Manzwi ao a sepahala, ki a niti.” Ee, ba na ni mbuyoti  bote ba ba mamela manzwi a bupolofita bo! Ha sa utwile ni ku iponela lika zeo, Joani u kubamela lingeloi, le li mu hupuza kuli a kubamele Mulimu a nosi. Manzwi a bupolofita a si ke a tiiswa ka liswayo, “kakuli nako i fakaufi.” Ba na ni mbuyoti ba ba kena mwa munzi, kakuli kwande ku inzi ba ba tampakani ni “ba ba lata lishano kaufela, ni ba ba li eza.” Jesu u bulela kuli yena ka sibili n’a lumile lingeloi ku y’o pakela zeo mwa liputeho, ni kuli ki yena “mubisi wa Davida ni lusika lwa hae, Naleli ye benya, ya kakusasa.” “Mi Moya ni munyaliwa ba li: Taha! Mi ni yena ya utwa a bulele, a li: Taha! Mi ya shwile linyolwa a tahe; ya lata, a nge fela kwa mezi a bupilo.” Mi mutu a si ke a ekeza kamba ku zwisa kwa manzwi a bupolofita bo, ha ka fosa cwalo siemba sa hae si ka zwiswa “kwa kota ya bupilo, ni mwa munzi o kenile.”—22:6, 10, 15-17, 19.

MABAKA HA I LI YE TUSA

28. Ki mitala ifi ye lu tusa ku utwisisa kuli Sinulo i feleleza litaba ze ne kalisizwe mwa kalulo ya pili ya Bibele?

²⁸ Buka ya Sinulo i kwala hande hakalo libuka ze 66 za Bibele ze buyelezwi! Ha ku na se si siilwe. Zote li bulezwi ka ku tala. Cwale lwa iponela hande mafelelezo ni makalelo a makaza. Kalulo ya mafelelezo ya Bibele i feleleza litaba ze ne kalisizwe mwa kalulo ya pili. Sina Genese 1:1 ha i talusa Mulimu inz’a bupa lihalimu ni lifasi tenyene, Sinulo 21:1-4 ni yona i talusa lihalimu ni lifasi le linca ni limbuyoti ze tuna ze ka fiwa batu, sina ha ku polofitilwe kwa Isaya 65:17, 18; 66:22; ni 2 Pitrosi 3:13. Sina mutu wa pili ha n’a bulelezwi kuli n’a ka shwa luli haiba a ipangula, Mulimu hape u sepisa kuli ku ba ba utwa, “lifu ha li sa na ku ba teñi.” (Gen. 2:17; Sin. 21:4) Noha ha ne i pumile mutu pili, Mulimu n’a polofitile kuli i ka pyatiwa toho, mi Sinulo i patulula mo noha ya kale, yena Diabulosi ni Satani, i yundiselezwa kwa nalulelule. (Gen. 3:1-5, 15; Sin. 20:10) Hailif’o baipanguli ne ba lelekilwe kwa kota ya bupilo ya mwa Edeni, likota za bupilo za swanisezo li t’o “folisa macaba” a batu ba ba utwa. (Gen. 3:22-24; Sin. 22:2) Sina nuka ye zwa mwa Edeni ha ne i kolobisa simu, nuka ya swanisezo, ye fa ni ku bukeleza bupilo, i boniswa inze i zwa mwa lubona lwa Mulimu. Seo si swana ni pono ye ne filwe Ezekiele, mi si hupulisa manzwi a Jesu ka za “liweluwelu la mezi a buba, ku isa kwa bupilo bo bu sa feli.” (Gen. 2:10; Sin. 22:1, 2; Ezek. 47:1-12; Joa. 4:13, 14) Ku fita ku lundulwa fapil’a Mulimu, sina munna ni musali ba pili, batuli ba ba sepahala ba ka bona pata ya hae. (Gen. 3:24; Sin. 22:4) Kwa tusa luli ku nyakisisa lipono ze tabisa ze za Sinulo!

29. (a) Sinulo i nungahanya cwañi bupolofita bwa za Babilona? (b) Ki miinelo ifi ye swana ya lipono ze ama Mubuso ni libatana ze mwa Daniele ni Sinulo?

²⁹ Mu lemuhe hape mo Sinulo i nungahanyeza bupolofita bwa za Babilona ya maswe. Isaya n’a bonezi cimo ku wa kwa Babilona luli lilimo ze ñata i si ka wa kale, mi n’a bulezi kuli: “U wile Babilona, u wile”! (Is. 21:9) Jeremia ni yena n’a polofitezi Babilona. (Jer. 51:6-12) Kono Sinulo i swaniseza za “Babilona yo mutuna, m’ahe mahule ni ze masila za lifasi.” Ni yena u lukela ku tululwa, mi Joani u bona seo mwa pono, kuli: “U wile, u wile, Babilona yo mutuna”! (Sin. 17:5; 18:2) Kana mwa hupula pono ya Daniele ya za mubuso o tomilwe ki Mulimu o ka tuba mibuso ye miñwi ni ku ina “kamita ni ku ya ku ile”? Mu bone mo i swalisanela ni manzwi a kwa lihalimu a ñozwi mwa Sinulo, a’ li: “Mubuso wa lifasi u fetuhile mubuso wa Mulen’a luna, ni wa Kreste wa hae; mi u ka busa ku ya ku ile.” (Dan. 2:44; Sin. 11:15) Mi sina pono ya Daniele ha i talusa ‘yo muñwi ya swana sina mwan’a mutu ya taha mwa malu a kwahalimu ku t’o fiwa bulena, kanya, ni mubuso wa kamita,’ Sinulo ni yona i talusa Jesu Kreste sina yena “Mulena wa malen’a lifasi” ili ya “taha ka malu,” ni kuli “meto kamukana a ka mu bona.” (Dan. 7:13, 14; Sin. 1:5, 7) Hape, libatana za n’a boni Daniele ni ze mwa Sinulo li na ni miinelo ye miñwi ye swana. (Dan. 7:1-8; Sin. 13:1-3; 17:12) Luli, Sinulo i lu konisa ku ituta lika ze ñata hahulu ze tiisa tumelo.

30. (a) Sinulo i bonisañi ka ku tala za ku bonisa bukeni bwa libizo la Jehova ka Mubuso? (b) Ku koñomekilweñi ka za bukeni, mi ki bomañi ba ba bulelelwa seo?

³⁰ Ki pono kwa bunde, ili ya miinelo ye miñata yeo Sinulo i fa ka za Mubuso wa Mulimu! I koñomeka zeo bapolofita ba kale ni Jesu ni balutiwa ba hae ne ba bulezi ka za Mubuso. Fa lwa iponela ka ku tala bukeni bwa libizo la Jehova ha bu boniswa ka Mubuso, kuli: “Ki Ya Kenile, ki Ya Kenile, ki Ya Kenile [Jehova, NW] Mulimu, Ya-Mata-Kaufela.” Wa lukela “ku fiwa kanya, ni likute, ni mata.” Ee, ki yena ya ‘ngile mata a hae a matuna, mi wa busa’ ka Kreste. Mwana wa silena yo, ili “Mulena wa malena, ni Mubusisi wa babusisi,” u boniswa ku ba wa tukufalelo hakalo ha nata macaba ni ku hatikela “mwa silubelo sa veine ya buhali bwa mabifi a Mulimu Ya-Mata-Kaufela”! Taba ye tuna ya Bibele ya ku bubaza Jehova ha inze i putakela kwa masetela a yona, ku koñomekwa kuli batu kaufela ni lika kaufela ze abana mwa milelo ya Mubuso wa hae ba lukela ku kena. Ngunyana, yena Jesu Kreste, ya “na ni sinotolo sa Davida,” u bulelwa kuli u kenile, mi ni mangeloi a lihalimu ni ona a kenile. Ba zuho ya pili ba bulelwa kuli “ba na ni mbuyoti, mi ki ba ba ba kenile,” mi ku koñomekwa kuli ‘ha ku na nto  ye masila nihaiba ya eza bumaswe’ ya ka kena mwa “munzi o kenile, Jerusalema.” Ba ba liuluzwi ka mali a Ngunyana kuli ba ‘be malena ni baprisita ku Mulimu’ kacwalo ba susuezwa hahulu ku kena fapil’a Jehova. “Buñata bo butuna” ni bona ba lukela ku ‘tapisa liapalo za bona, ba li sweufaze mwa mali a Ngunyana’ ilikuli ba mu fe sebelezo ye kenile.—Sin. 4:8, 11; 11:17; 19:15, 16; 3:7; 14:10; 20:6; 21:2, 10, 27; 22:19; 5:9, 10; 7:9, 14, 15.

31. Ki lifi za Mubuso ze lu talusezwa fela mwa buka ya Sinulo?

³¹ Pono ya Mubuso wa Mulimu o mutuna ili o kenile i ba bunolo ku i hupula ha lu bona lika ze ñwi ze lu talusezwa fela mwa buka ya Sinulo. Fa lu na ni pono ye tezi ya bacalifa ba Mubuso ba ba yemi fa lilundu la Sione hamoho ni Ngunyana, inze ba opela pina ye nca ye zibwa fela ki bona. Ki Sinulo fela ye lu bulelela palo ya ba ba liuluzwi mwa lifasi kuli ba kene mwa Mubuso—ili 144,000—ni kuli palo yeo i swailwe mwa masika a swanisezo a 12 a Isilaele wa kwa moya. Ki Sinulo fela ye bonisa kuli ‘baprisita ni malena’ bao, ba ba kopanela zuho ya pili ni Kreste, ba ka busa ni yena “myaha ye 1,000.” Ki Sinulo fela ye lu taluseza ka ku tala “munzi o kenile, Jerusalema yo munca,” ili ku bonisa kanya ya ona ye tuna, Jehova ni Ngunyana sina tempele ya ona, minyako ni mitomo ya ona ye 12, ni malena a busa ku ona ku ya ku ile ka liseli la kamita-ni-mita leo Jehova a ba benyiseza.—14:1, 3; 7:4-8; 20:6; 21:2, 10-14, 22; 22:5.

32. (a) Pono ya “lihalimu le linca” ni “munzi o kenile, Jerusalema yo munca,” i kusufaza cwañi zote ze ne polofitilwe ka za Peu ya Mubuso? (b) Mubuso u ka tahisa limbuyoti lifi kwa batu fa lifasi?

³² Kwa konwa ku bulelwa luli kuli pono ye ya “lihalimu le linca” ni “munzi o kenile, Jerusalema yo munca,” i kusufaza zote ze ne a polofitile kale Mañolo ka za Peu ya Mubuso. Abrahama n’a bata hahulu ku bona peu yeo ‘macaba kamukana a lifasi n’a ka fiwa mbuyoti’ ka yona ni “munzi o na ni mitomo ya niti, o Mulali ni Muyahi wa ona ki Mulimu.” Mwa pono ya Sinulo, lu talusezwa hande kuli munzi wo wa limbuyoti ki “lihalimu le linca”—mulonga o munca, ili Mubuso wa Mulimu, o eziwa ki Jerusalema yo munca (munyaliwa wa Kreste) ni Munyali. Hamoho ba ka zamaisa mulonga o lukile o ka busa lifasi kaufela. Jehova u sepisa batu ba ba sepahala kuli ba kona ku ba “macaba” a hae a tabile, a si na sibi, ili a sa shwi sina mo ne ba inezi batu pili mwa Edeni ba si ka ipangula kale. Mi kwa neku la ku koñomeka, Sinulo i lu bulelela habeli kuli Mulimu u ka “takula miyoko kaufela kwa meto a bona.”—Gen. 12:3; 22:15-18; Maheb. 11:10; Sin. 7:17; 21:1-4.

33. (a) Sinulo i fa pono ifi ya ka nañungelele ye makaza ya milelo ya Mulimu ye talelelizwe? (b) “Liñolo kamukana” li pakilwe cwañi kuli “li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso,” mi ki kabakalañi ye ha i li nako ya ku ituta ni ku utwa Linzwi la Mulimu?

³³ Ee, Mañolo a buyelezwi a fela ka ku makaza luli! “Litaba ze swanezi ku taha kapili” ze za tabisa luli! (Sin. 1:1) Bukeni bwa libizo la Jehova, “Mulimu wa mioya ya bapolofita,” bwa boniswa. (22:6) Talelezo ya mañolo a bupolofita a n’a ñozwi mwahal’a lilimo ze mianda ye 16 ya boniswa, mi ba ba bonisize tumelo mwahal’a lilimo ze likiti-kiti ba fiwa mupuzo! “Noha ya kale” u shwile, limpi za hae li tutubalizwe, mi bumaswe bu yundile. (12:9) Mubuso wa Mulimu u busa sina “lihalimu le linca” ka ku mu tahiseza tumbo. Limbuyoti za lifasi le li uncafalizwe, le li tezi ili le li busiwa ka ku ya ka mulelo wa Jehova o bulezwi mwa kauhanyo ya pili ya Bibele, li fiwa batu ku ya ku ile. (Gen. 1:28) Liñolo kamukana li paka kuli luli li “tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka.” Jehova u itusisize lona mwa ku etelela kwa lizazi le lituna le balumeli ba ba petehile, ili ba ba talifile. Kabakaleo, ye ki yona nako ya ku ituta Mañolo a kuli mu tiise tumelo ya mina. Mu mamele litaelo za ona kuli mu fuyolwe ki Mulimu. Mu a latelele mwa nzila ye namile ye isa kwa bupilo bo bu sa feli. Kacwalo, sina buka ya mafelelezo ya Bibele ha i fela ka ku kolwisa, ni mina mwa kona ku bulela kuli: “Amen; taha Mulena Jesu!”—2 Tim. 3:16; Sin. 22:20.

34. Lu kona cwañi ku taba hahulu cwale, mi ki kabakalañi?

³⁴ Lu kona ku taba hahulu hakalo cwale ka ku shaela “mubuso wa Mulen’a luna, ni wa Kreste wa hae,” yena Peu, kakuli seo si bonisa kamita-ni-mita bukeni bwa libizo le lituna ka ku fitisisa la “[Jehova, NW] Mulimu, Ya-Mata-Kaufela”!—Sin. 11:15, 17.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]