Buka ya Bibele ya Bu 7—Baatuli

Muñoli: Samuele

Ko Ne I Ñolezwi: Isilaele

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 1100 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: c. 1450–c. 1120 B.C.E.

1. Ki mwa linzila mañi mo nako ya baatuli ne i lemuseha?

KI YE nako ya litaba ze ezahezi za Isilaele ili mo ku tezi likezo, ze fetauha mwahal’a kozi ya ku itateza mwa bulapeli bwa badimona ni ku lukulula ko ku sishemo kwa Jehova kwa batu ba hae ba ba bakile ka baatuli ba ba ketilwe ka bumulimu. Likezo ze makaza za bo Otiniele, Ehudi, Shamigari, ni baatuli ba bañwi ba ne ba latelezi ki ze tiisa tumelo. Sina ka mwa n’a bulelezi muñoli wa Maheberu: “Ni ka taelelwa ki nako ha ni ka bulela za Gidioni, ni Baraki, ni Samisoni, ni Jefita, . . . bao, ka tumelo, ba hapile mibuso, ba sebelelize niti, . . . ba folile kwa matuku, ba ezizwe lindume mwa ndwa, ba sabisize limpi za lila.” (Maheb. 11:32-34) Ku kwanisa palo ya baatuli b’a 12 ba ba sepahala ka nako yeo, ku na ni hape bo Tola, Jairi, Ibizani, Eloni, ni Abadoni. (Samuele kamita h’a balwangi ku ba yo muñwi wa baatuli.) Jehova n’a lwanezi baatuli lindwa za bona, mi ne ba tezi moya ha ne ba eza likezo za bona za bundume. Ne ba file tumbo ni kanya kaufela ku Mulimu wa bona.

2. Ki mwa nzila mañi mo libizo la Siheberu la buka ya Baatuli li swanehela?

² Mwa Septuagint yona buka ye i bizwa Kri·taiʹ, mi mwa Bibele ya Siheberu, i bizwa Sho·phetimʹ, ili ye tolokilwe ku ba “Baatuli.” Sho·phetimʹ i zwisizwe kwa linzwi la kezo la sha·phatʹ, ili le li talusa ku “atula, tumisa, ota, busa,” ili ze bonisa hande musebezi wa bona baketwani bao ba “Mulimu, Muatuli wa ze pila kamukana.” (Maheb. 12:23) Ne li batu ba ne ba tisizwe ki Jehova ka linako ze ñwi kuli ba lukulule batu ba hae mwa butanga bwa mwa linaha li sili.

3. Baatuli ne i ñozwi lili?

³ Baatuli ne i ñozwi lili? Lipulelo ze peli mwa buka yeo li lu tusa ku fumana kalabo. Ya pili ki ye li: “Kono Majebusi ne ba pila . . . mwa Jerusalema, ku fitela kacenu.” (Baat. 1:21) Bakeñisa kuli Mulena Davida n’a hapile “munzi wa Sione, o tiile, wa makwakwa” kwa Majebusi ka mwaha wa bu 8 wa puso ya hae, kamba ka 1070 B.C.E., Baatuli i lukela ku ba ye n’e ñozwi pili nako yeo i si ka fita kale. (2 Sam. 5:4-7) Pulelo ya bubeli i bonahala hane: “Mwa mazazi ani ne ku si na mulena mwa Isilaele.” (Baat. 17:6; 18:1; 19:1; 21:25) Kacwalo, litaba ne liñozwi ka nako ye ne ku na ni “mulena mwa Isilaele,” ili ku talusa kuli, hamulaho wa ku ba kwa Saule mulena wa pili ka 1117 B.C.E. Kacwalo ku lukela ku ba mwahal’a 1117 ni 1070 B.C.E.

4. Ki mañi ya n’a ñozi Baatuli?

⁴ Muñoli n’e li mañi? Ku si na ku kakanya, n’a li mutang’a Jehova ya tiile. Ki Samuele a nosi ya fumaneha ku ba yena muyemeli yo mutuna wa bulapeli bwa Jehova ka nako yeo ya ku fela kwa baatuli ni ku kala kwa malena, mi hape ki yena wa pili mwa mubamba wa bapolofita ba ba sepahala. Kacwalo, Samuele n’e ka ba yena ya swanela ku ñola litaba ze ezahezi za baatuli.

5. Nako ya likezahalo ze mwa Baatuli i kona ku fumanwa cwañi?

 ⁵ Baatuli i ambola ka za nako ye kuma kai? Seo si kona ku zibahala ku zwelela kwa 1 Malena 6:1, ye bonisa kuli Salumoni n’a kalile ku yaha ndu ya Jehova mwa silimo sa bune sa puso ya hae, ili hape se ne si li silimo sa bu “480, bana ba Isilaele ba li ku zwela kwa Egepita.” (mwaha wa bu 480 u talusa kuli se ku felile lilimo ze tezi z’e 479.) Linako ze zibahala ze kopanyizwe mwa lilimo ze 479 ki lilimo ze 40 za ku zamaiswa ki Mushe mwa lihalaupa (Deut. 8:2), lilimo ze 40 za puso ya Saule (Lik. 13:21), lilimo ze 40 za puso ya Davida (2 Sam. 5:4, 5), ni lilimo ze talu za pili ze tezi za puso ya Salumoni. Ku tusa zona lilimo ze z’e 123 ku ze 479 ze kwa 1 Malena 6:1, ku siyala lilimo ze 356 za nako ye mwahal’a ku kena kwa Isilaele mwa Kanana ni ku kala kwa puso ya Saule. * Likezahalo ze ñozwi mwa buka ya Baatuli, ili ze ezahalile ka buñata ku zwa fa lifu la Joshua ku taha mwa nako ya Samuele, l’i nga lilimo ze bat’o ba 330 za nako yeo ya lilimo ze 356.

6. Buniti bwa Baatuli bu boniswa ki nto mañi?

⁶ Buniti bwa Baatuli ha bu koni ku kakanyiwa. Majuda kamita ba i’ ngile ku ba kalulo ya Bibele. Bañoli ba Mañolo a Siheberu hamohocwalo ni a Sigerike a Sikreste ba itusisize litaba za yona, inge kwa Samu 83:9-18; Isaya 9:4; 10:26; ni Maheberu 11:32-34. Ka ku ba ye buniti, ha ku na se i pata ka za bufokoli ni ku kutela kwamulaho kwa Isilaele, mi ka nako ye swana i bubanisa sishemo se si lilato sa Jehova. Ki Jehova, isi mutu-tu fela ya li muatuli, ya amuhela tumbo ka ku ba Mulukululi mwa Isilaele.

7. (a) Za bupumbuli li yemela cwañi litaba za Baatuli? (b) Ki kabakalañi Jehova ka ku luka ha n’a laezi ku yundiswa kwa balapeli ba Baale?

⁷ Ku zwa f’o, ze fumanwi za bupumbuli li yemela buniti bwa Baatuli. Ze nyangumuna luli ki ze ama mufuta wa bulapeli bwa Baale bwa Makanana. Kwand’a ze amilwe mwa Bibele, ze n’e zibahala ka za bulapeli bwa Baale ne li ze nyinyani konji muta munzi wa kale wa Ugarit wa mwa Kanana (ili o’ zibahala cwale ku ba Ras Shamra fa likamba la Syria buse bo buñwi mutulo-upa wa ngo ya sooli sa Cyprus) ne u pumbuzwi ku kala ka 1929. Teñi ko, bulapeli bwa Baale ne bu zibahalizwe ku ba bwa sifumu, buitati bwa ka sicaba bo bu fitelezi, ni bulapeli bwa tobali. Ka mo ku bonahalela, muleneñi ni muleneñi mwa Kanana ne u na ni sibaka sa ku lapelela teñi Baale hamohocwalo ni libaka za ku lapelela ze konwa ku shimbululwa ze n’e zibahala sina libaka ze lumbile. Mwa libaka za ku lapelela ze n’e konwa ku shimbululwa, ku kana ku bile ni maswaniso a Baale, mi bukaufi ni lialetare fande ne ku fumaneha misumo ya macwe—mwendi ili lisupo za bunna bwa Baale. Zona libaka za ku lapelela ze konwa ku shimbululwa ze ne li tambakani mali a matabelo a batu a’ nyenyisa. Maisilaele ha ne ba silafalizwe ki bulapeli bwa Baale, ni bona ne ba fanile bana ba bona ku ba matabelo. (Jer. 32:35) Ne ku na ni likota za makombelo ze n’e yemela mahe Baale, Ashera. Mulimu wa lupepo wa musali, Ashitaroti, ili musal’a Baale, n’a lapelwa ka lizo za buhule bo bu swabisa, banna ni basali ne ba bulukwa sina mahule ba tempele ba ba “neezwi.” Haki nto ye komokisa he, Jehova ha na laezi ku yundiswa kwa bulapeli bwa Baale ni ba ba na ni litakazo ze maswe ba ba kumalela ku bona. “Meto a hao a si ke a [ba] shwela makeke; mi u si ke wa sebeleza milimu ya [bona].”—Deut. 7:16. *

ZE MWA BAATULI

8. Ka ku utwahala, ki mwa likalulo mañi mo Baatuli i abanela?

⁸ Buka i abana ka ku utwahala mwa likalulo ze talu. Likauhanyo ze peli za pili li talusa muinelo o n’o li mwa Isilaele ka nako yeo. Likauhanyo za 3 ku isa mwa 16 li talusa ka za litukululo za baatuli b’a 12. Likauhanyo za 17 ku isa mwa 21 li talusa ka za likezahalo ze ñwi ze n’e ama mifilifili ya mwahal’a Isilaele.

9. Ki litaba mañi za pili ze fiwa ki likauhanyo ze peli za makalelo za Baatuli?

⁹ Miinelo mwa Isilaele mwa nako ya baatuli (1:1–2:23). Masika a Isilaele a taluswa h’a hasana ni ku yo yaha mwa likalulo z’a filwe. Nihakulicwalo, mwa sibaka sa ku lundula luli Makanana, ba telisa buñata bwa bona mutelo, ili ku ba lumeleza ku pila mwahal’a Maisilaele. Kacwalo lingeloi la Jehova li li, “Ba ka ba sina mikakani mwa linoka za mina, mi milimu ya bona i ka fetuha katwa ku mina.” (2:3) Kacwalo, ha ku hula bana ba ba si ka ziba Jehova kamba misebezi ya hae, ba mu fulalela ni ku sebeleza bo Baale ni milimu ye miñwi. Kakuli lizoho la Jehova la ba lwanisa, “ba ba mwa butata bo butuna.” Kabakala buñañeleli bwa bona ni ku hana ku utwa baatuli, Jehova ha lelekisi nihaiba a li muñwi kwa macaba a’ siile ili ku lika Isilaele. Zona litaba za pili ze li na ni tuso kwa ku utwisisa likezahalo ze latelela.—2:15.

10. Otiniele u atula ka m’ata mañi, mi ze zwa mwateñi ki lifi?

¹⁰ Muatuli Otiniele (3:1-11). Ha ba li mwa ziyezi kabakala ku hapiwa ki Makanana, bana ba Isilaele ba kala ku biza ku Jehova kuli a ba tuse. Pili u eza Otiniele ku ba muatuli. Kana Otiniele u atula ka m’ata ni butali za butu? Kutokwa, kakuli lu bala kuli: “Moya wa [Jehova, NW] wa ta ku yena” kuli a fenye  lila za Isilaele. “Mi naha ya pumula myaha ye mashumi a mane.”—3:10, 11.

11. Jehova u itusisa cwañi Ehudi mwa ku lukulula Isilaele?

¹¹ Muatuli Ehudi (3:12-30). Bana ba Isilaele ha se ba busizwe ki Egeloni mulena wa Moabi ka lilimo ze 18, Jehova hape u utwa ku itilelela kwa bona ka ku kupa tuso, mi u tahisa Ehudi ku ba Muatuli. Ka ku fumana sibaka sa ku ba ni mulena kwa mukunda, Ehudi wa nzohoto u comola mukwale mwatas’a siapalo sa hae ni ku bulaya Egeloni ya nunile hahulu ka ku mu taba mukwale mwa mba. Maisilaele kapili-pili ba yema ni Ehudi mwa ku lwanisa Moabi, mi naha hape i ikola pumulo ye zwa ku Mulimu ka myaha ye 80.

12. Ki sifi se si bonisa kuli ku tula kwa Shamigari ki kwa ka m’ata a Mulimu?

¹² Muatuli Shamigari (3:31). Shamigari u lamulela Isilaele ka ku bulaya Mafilisita b’a 600. Se si bonisa kuli u tula ka m’ata a Jehova ki silwaniso s’a itusisa—muwayo wa ku sotezisa likomu.

13. Ki likezahalo mañi ze fitiswa fa makateñi ki pina ya tulo ya bo Baraki ni Debora?

¹³ Muatuli Baraki (4:1–5:31). Ku zwa f’o Isilaele u busiwa ki Jabini mulena wa Kanana ni muzamaisi wa mpi ya hae, Sisera, ya ikuhumusa ka ku ba ni makoloi a sipi a’ 900. Isilaele hape ha kala ku itilelela ku Jehova, U tahisa Baraki ku ba Muatuli, ili ya tusiwa ki mupolofita wa musali, Debora. Kuli Baraki ni mpi ya hae ba tokwe fa ku ikuhumuseza, Debora u zibahaza kuli ndwa i ka zamaiswa ki Jehova, mi u polofita kuli: “[Jehova, NW] u ka fa Sisera mwa mazoho a musali.” (4:9) Baraki u bizeza banna ba kwa Nafetali ni ba kwa Zebuloni kwa lilundu la Tabore. Mpi ya hae ya banna ba ba eza 10,000 cwale i shetumukela kwa ndwa. Tumelo ye tiile ya sebeza. ‘[Jehova, NW] u fa Baraki ku tula Sisera ni makoloi a hae kaufela, ni ba mpi ya hae kaufela, ka buhali bwa lilumo,’ ku ba tibisa ka munda wa ka sipundumukela mwa libala la Kishoni. “Ku si na mutu ya banda, niheba a li muñwi.” (4:15, 16) Jaele, musali wa Hebere, wa mushobo wa Makeni, y’a li muñ’a tende ko Sisera a sabela, u fitisa pulao fa makateñi ka ku kokotela toho ya Sisera mwa mubu ka mapo ya tende. “Mulimu a kokobeza Jabini mulena wa Kanana.” (4:23) Debora ni Baraki ba kala ku opela, ili ku lumbaeta m’ata a Jehova a’ sa konwi ku tulwa, ya ezisize mane ni linaleli ku to lwanisa Sisera. Kaniti luli, ki nako ya ku ‘lumbeka Jehova’! (5:2) Ku latelela myaha ye 40 ya kozo.

14, 15. Ki sisupo mañi sa ku yemelwa ki Jehova seo Gidioni a amuhela, mi kona ku yemelwa ko ku koñomekiwa cwañi hape mwa ku tulwa kwa mafelelezo kwa Mamidiani?

¹⁴ Muatuli Gidioni (6:1–9:57). Bana ba Isilaele ba kutela ku eza ze maswe, mi naha i to sinyiwa ki Mamidiani. Jehova, ka lingeloi la hae, u keta Gidioni ku ba muatuli, mi Jehova yena ka sibili u ekeza manzwi a tiisezo a’ li , “Luli ni ka ba ni wena.” (6:16) Nto ya pili ya bundume ya eza Gidioni ki ku tuba aletare ya Baale mwa munzi wahabo. Limpi ze kopanyizwe za lila cwale li kena mwa Jizireele, mi ‘Moya wa [Jehova, NW] u taha ku Gidioni’ h’a bizeza Isilaele kwa ndwa. (6:34) Ka tiko ya ku yala fa sihoto mukata wa ngu, ni boya bwa ona mwahalimu, Gidioni u amuhela lisupo ze peli za ku bonisa kuli Mulimu u inzi ni yena.

¹⁵ Jehova u bulelela Gidioni kuli mpi ya hae ya batu b’a 32,000 ki ye tuna hahulu kuli i kaswana ya ezisa Isilaele ku itumba ka za tulo. Pili ba ba saba ba lumelwa kwa hae, ku siya fela b’a 10,000. (Baat. 7:3; Deut. 20:8) Mi ka tatubo ya ku nwa mezi, kwand’a b’a 300 ba ba tona ni ku ba ni tibelelo, ba bañwi kaufela ba zwiswa. Gidioni u twela mafulo a Mamidiani busihu mi u kolwiswa hape h’a utwa mutu ya talusa tolo kuli “tolo yeo ha i buleli [nto] i sili, konji lilumo la Gidioni . . . Mulimu u mu file Mamidiani, ni mafulo kaufela, mwa mazoho a hae.” (Baat. 7:14) Gidioni u lapela Mulimu mi cwale u kauhanyeza banna ba hae mwa litopa ze talu ku potoloha mafulo a Midiani. Ku kuza kwa mwa busihu hañihañi ku filikanywa ki ku lizwa kwa litolombita, ku tuba kwa lipiza, ku monyeha kwa mamonyi, ni ku huwa kwa banna b’a 300 ba Gidioni kuli “Lilumo la [Jehova, NW] ni la Gidioni!” (7:20) Mwa mafulo a lila ku kena ñumbili ye tuna. Mutu ni mutu u taba wahabo ka mukwale wa hae mi ba baleha. Isilaele wa ba matisa, ku ba bulaya mane ni ku bulaya malen’a bona. Batu ba Isilaele cwale ba kupa Gidioni ku ba busa, kono wa hana, mi u bulela kuli, “[Jehova, NW] ki Yena ya ka mi busa.” (8:23) Nihakulicwalo, u panga efoda fa masale a kwa lizebe a’ hapilwe, ili yeo hamulaho i to kutekiwa ka ku fiteleza kuli i ba katwa ku Gidioni ni ba lusika lwa hae. Naha ya pumula myaha ye 40 mwa nako ya buatuli bwa Gidioni.

16. Ki ziyezi mañi ye wela Abimeleki ya ikwamekile bulena?

¹⁶ Abimeleki, yo muñwi wa bana ba Gidioni wa ku pepa ni siendi, u ikwameka puso hamulaho wa lifu la Gidioni, mi u bulaya banabahabo b’a 70. Jotami, mwan’a Gidioni yo munyinyani ka ku fitisisa, ki yena a nosi ya banduka, mi u zibahaleza za ku yundiswa kwa Abimeleki fa ngo ya lilundu la Gerizimi. Mwa nguli ye ya likota, u swaniseza “bulena” bwa Abimeleki ku ba bwa mukakani o’ ikokobezi. Kwa nalulelule Abimeleki u ipumana mwa mufilifili mwa Sikemi mi u shwa ka maswabisa, ili ku bulawa ki musali ya mu lenga licwe la ku belisa l’a posa ku zwa fa tawala ya Tebezi, ku mu tuba katendele.—Baat. 9:53; 2 Sam. 11:21.

17. Litaba li talusañi ka za Baatuli bo Tola ni Jairi?

¹⁷ Bo Muatuli Tola ni Jairi (10:1-5). Ba ki bona ba ba latelela kwa ku eza litukululo ka m’ata a Jehova, ili ku atula ka myaha ye 23 ni ye 24 ka ku latelelana.

18. (a) Ki tukuluho mañi yeo Jafeta a tisa? (b) Ki buitamo mañi bo Jafeta a taleleza ku Jehova ka busepahali? Ka mukwa ufi?

¹⁸ Muatuli Jafeta (10:6–12:7). Isilaele h’a tundamena  mwa ku lapela maswaniso, buhali bwa Jehova hape bu tukela sicaba. Batu cwale ba hatelelwa ki bana ba Amoni ni Mafilisita. Jafeta ya n’a lunduzwi wa bizwa kuli a to etelela Isilaele mwa ndwa. Kono muatuli tenyene mwa kañi ye ki mañi? Manzwi a Jafeta tota a fa kalabo: “[Jehova, NW] ibe Yena Muatuli ya ka atula mwahal’a bana ba Isilaele ni bana ba Amoni kacenu.” (11:27) Moya wa Jehova cwale ha u mu ambeka, u sepisa kuli h’a kuta kwa Amoni ka kozo, yena ya ka zwa pili mwa ndu ya hae ku to mu amuhela u ka mu fa ku Jehova. Jafeta u tula Amoni ka pulao ye tuna. H’a kutela habo kwa Mizipa, ki mwan’a hae wa musizana ya to mu katanyeza ka tabo ya tulo ya Jehova. Jafeta u taleleza sepiso ya hae—isi ka matabelo a buhedeni a batu ka ku ya ka lizo za Baale, kono ili ka ku fa ka ku tala yena mwana wa libanda wa musizana yo kwa sebelezo ya mwa ndu ya Jehova ili ku tiseza Jehova tumbo.

19. Ki likezahalo mañi ze libisa kwa tiko ya “Shiboleti”?

¹⁹ Bana ba Efraimi cwale ba bilaela kuli ne ba si ka bizezwa kwa ku to lwanisa Amoni, mi ba fumbela Jafeta, ili ya hapelezwa ku ba leleka. Maefraimi b’a 42,000 ba bulawa, buñata bwa bona fa mipao ya Jordani, ili k’o ba zibahalela ka ku palelwa kwa bona ku bulela ka ku nepahala linzwi la “Shiboleti.” Jafeta u zwelapili ku atula Isilaele ka myaha ye 6.—12:6.

20. Ki baatuli ba balalu bafi ba ba latelela kwa ku bulelwa ka za bona?

²⁰ Bo Muatuli Ibizani, Eloni, ni Abadoni (12:8-15). Nihaike kuli ha ku na ze ñata ze bonisizwe ka za bona ba, linako za ku atula kwa bona li bonisizwe ku ba myaha ye 7, 10 ni 8 ka ku latelelana.

21, 22. (a) Ki likezo mañi ze m’ata zeo Samisoni a eza, mi ki ka m’ata afi? (b) Samisoni u komiwa cwañi ki Mafilisita? (c) Ki likezahalo mañi ze tahisa kezo ya Samisoni ye tuna ka ku fitisisa, mi ki mañi ya mu hupula ka yona nako yeo?

²¹ Muatuli Samisoni (13:1–16:31). Isilaele hape u hapiwa ki Mafilisita. Nako ye Jehova u tahisa Samisoni ku ba yena muatuli. Bashemi ba hae ba mu fana ku ba Munazareni ku zwa fa ku pepwa kwa hae, mi se si tokwa kuli a si ke a beulwa ka mbeli. H’a nze a hula, Jehova wa mu fuyola, mi “moya wa [Jehova, NW] wa kala ku mu nyanganyisa.” (13:25) Kunutu ya t’ata ya hae i inzi mwa m’ata a’ zwelela ku Jehova, isiñi mwa misifa ya butu. Ki muta ‘moya wa Jehova u kala ku sebeleza ku yena’ fo a bela ni m’ata a ku bulaya tau ka mazoho a hae fela mi hamulaho ni ku lifisa misuha ya Mafilisita ka ku bulaya b’a 30 ku bona. (14:6, 19) Mafilisita ha ba nze ba zwelapili mwa bubeteki bwa bona ka za ku beeleza kwa Samisoni musizana wa Mufilisita, Samisoni u’ nga mawawa a’ 300, ku a tama ka sibeli, ka sibeli, u’ nga mamonyi mi u a tama kwa mihata ya ona mi wa lukulula mawawa kuli a yo cisa masimu kaufela a buloto, likota za veine, ni za liolive za Mafilisita. Mi cwale u peta pulao ye tuna ya Mafilisita, ka ku “lobaka lilupi ni mateka.” (15:8) Mafilisita ba hapeleza Maisilaele ka yena, ba ba li Majuda, kuli ba tame Samisoni ni ku mu tisa ku bona, kono hape ‘moya wa Jehova wa mu tahela ka m’ata,’ mi sina ka mo ku bonahalela, lintambo za hae za shengunuka kwa mazoho a hae. Samisoni u bulaya Mafilisita ba ba eza mianda ye lishumi—“kuba, mane ze peli”! (15:14-16) Siitusiso sa hae sa sinyeho ki sifi? Mutahali o munca wa mbongolo. Jehova u wetulusa mutang’a hae ya katezi ka ku tahisa mezi ka makazo kwa sibaka ko ku lwanelwa ndwa.

²² Ku zwa f’o Samisoni u yo lobala busihu mwa ndu ya musali wa lihule kwa Gaza, ili ko Mafilisita ka ku kuza ba to mu potoloha. Nihakulicwalo, moya wa Jehova hape u ba ni yena h’a zuha fahal’a busihu, ku kumula likwalo za munyako wa munzi ni misumo ya yona, ni ku li shimba ku li isa kwa ngo ya lilundu le li talimani ni Hebroni. Hamulaho wa zeo u lata musali wa mubeteki ya bizwa Delila. Ka ku tabela ku ba sisebeliso sa Mafilisita, u zwelapili ku mu tongokela ku fitela a mu bulelela kuli buineelo bwa hae bwa Bunazareni ku Jehova, sina ha bu boniswa ki butelele bwa milili ya hae, ki bona simbule luli sa m’ata a hae a matuna. H’a lobezi, Delila u ezisa kuli milili ya hae i kutiwe. Ka nako yeo, ku zuha kwa hae kuli a lwane ha ku na tuso, kakuli “[Jehova, NW] u mu tuhezi.” (16:20) Mafilisita ba mu swala, ba mu punya meto, mi ba mu ezisa ku ba mutanga ya bela mabele mwa tolongo ya bona. Ha ku taha nako ya ku ezeza Dagoni mulimu wa bona mukiti o mutuna, Mafilisita ba tisa Samisoni kuli a to bapalela fapil’a bona. Ka ku palelwa ku lemuha kuli milili ya hae hape i sweli ya hula luli, ba mu lumeleza ku yema mwahal’a misumo ye mibeli ye mituna ya ndu ye ba lapelela teñi Dagoni. Samisoni u biza ku Jehova u li: “Mulena [Jehova, NW], na ku lapela, u ni hupule, mi u ni fe mata! Mulimu, ni kupa nako yona ye fela.” Jehova wa mu hupula. Samisoni u itiiseza kwa misumo mi u ‘inamela ka m’ata a hae kaufela’—m’ata a Jehova—‘mi ndu y’a wa, kuli ba ba bulaelwa fa lifu la hae ba ba ba bañata ku fita ba n’a bulaile ha n’a sa pila.’—16:28-30.

23. Ki likezahalo mañi ze taluswa mwa likauhanyo za 17 ku isa mwa 21, mi ne li ezahezi lili?

²³ Cwale lu taha mwa likauhanyo za 17 ku isa mwa 21, ili ze talusa ka za mifilifili ka bumai ye kena mwahal’a Isilaele ka yona nako ye. Zona lika ze li ezahala kwa makalelo-kalelo a linako za baatuli, sina mo ku bonisezwa ki ku bulelwa kwa Jonatani ni Finihasi, baikulu ba Mushe ni Aruni, ku ba ba ba sa pila.

24. Madani ba bañwi ba eza cwañi bulapeli bwa buipanguli?

²⁴ Mika ni ba Lusika lwa Dani (17:1–18:31). Mika, munna wa Efraimi u ikezeza bulapeli bwa hae bwa buipanguli, “ndu ya milimu” ya maswaniso, ili mo ku na ni siswaniso sa ku beta ni muprisita wa Mulivi. (17:5) Ba lusika lwa Dani b’a fita ha ba li mwa nzila ya ku ya kwa mutulo ku yo bata fo ba ka  yaha. Ba amuha Mika muprisita ni tubongo-bongo twa bulapeli bwa hae, mi ba zwelapili ku ya mwa buhule bwa mutulo ni ku yo sinya muleneñi wa Laishi o ne u patisizwe. Mwa sibaka sa ona, ba yaha wa bona muleneñi wa Dani ni ku beya teñi siswaniso sa Mika se si betilwe. Kacwalo ba latelela bulapeli bwa bona bwa ku iketela mwa mazazi ao kaufela ndu ya bulapeli bwa Jehova bwa niti i zwelapili mwa Shilo.

25. Mifilifili ya mwahal’a Isilaele i fitiswa cwañi fa mafelelezo kwa Gibea?

²⁵ Sibi sa Benjamine kwa Gibea (19:1–21:25). Kezahalo ye tatama ye ñozwi i tahisa manzwi a Hosea a hamulaho a’ li: “Mawe wena Isilaele, ku zwa kwa linako zani za kwa Gibea u ezize sibi!” (Hosea 10:9) H’a kutela habo ni siendi sa hae, Mulivi wa kwa Efraimi u lobala busihu mwa ndu ya munna ya supezi mwa Gibea, munzi wa Benjamine. Banna ba mwa munzi, batu ba Beliali ba beya ndu mwahali, ba bata Mulivi kuli ba mu zibe. Nihakulicwalo, ba lumela siendi sa hae mi ba si sinya busihu kaufela. Kakusasana si fumanwa si shwile fa munyako. Mulivi u isa situpu sa hae kwa hae, wa si pumaka ku si eza litunula ze 12, mi u li lumela mwa naha kaufela ya Isilaele. Masika a’ 12 ao kacwalo a likiwa. Kana ba ka fa Gibea koto mi kacwalo ni ku zwisa muinelo o si ka luka mwa Isilaele? Benjamine u yemela bona bufosi bo butuna bo. Masika a mañwi ba kopanela ku Jehova kwa Mizipa, ili ko ba lumelelana ku lwanisa Benjamine kwa Gibea ka ku laula ka loto. Hamulaho wa ku komiwa ka pulao ye tuna habeli, masika a mañwi ba tula ka ku lalela mi ba yundisa lusika lwa Benjamine, kwand’a banna b’a 600 ba ba balehela kwa licwe la Rimoni. Hamulaho, Isilaele u inyaza kuli lusika lo luñwi lu tokwahezi. Sibaka sa fumanwa sa ku fa Mabenjamine ba ba li teñi basali ku zwa kwa bana ba basizana ba Jabeshi-Giliadi ni Shilo. Ye ki yona kezahalo ya mafelelezo ya mifilifili mwa Isilaele. Sina manzwi a mafelelezo a Baatuli h’a kutela ku bulela, “Mwa linako zani, ne ku si na mulena mwa Isilaele; mutu ni mutu n’a eza mw’a n’a bonela ili yena kuli ku lukile.”—Baat. 21:25.

MABAKA HA I LI YE TUSA

26. Ki litemuso mañi ze mwa Baatuli ze sebeza hape ni mwa lizazi la cwale?

²⁶ Ka ku sa ba fela litaba za mifilifili ni ku sulula kwa mali, buka ya Baatuli i tunafaza Jehova sina Mulukululi yo mutuna wa batu ba hae. I bonisa ka mo sishemo ni pilu-telele ya hae ye sa konwi ku likanyezwa li bonisezwa kwa batu ba libizo la hae ha ba taha ku yena ka lipilu ze bakile. Baatuli i na ni tuso ye tuna ni ku fita mwa ku tiya kwa yona kwa ku yemela bulapeli bwa Jehova ni litemuso za yona ze tiile ka za bumaswe bwa bulapeli bwa badimona, tumelo ya mazwake, ni liswalisano ze si ka luka. Ku nyaza ko ku tiile kwa Jehova kwa bulapeli bwa Baale ku swanela ku lu susumeza ku ikambusa kwa lika ze swana ni zona kacenu ze cwale ka lilato la ku lata sifumu, lilato ni ku itumba ka naha ya habo mutu, ni buhule.—2:11-18.

27. Lu kona cwañi ku fumana tuso kacenu ku zwelela kwa mitala ye minde ya baatuli?

²⁷ Nyakisiso ya tumelo ye n’e si na sabo ni ye bundume ya Baatuli i lukela ku ezisa lipilu za luna ku ba ni tumelo ye cwalo. Ha ku komokisi ha ba bulelwa ka tumelezo ye tuna kwa Maheberu 11:32-34! Ne li balwaneli ba ku keniswa kwa libizo la Jehova, kono isi ka m’ata a bona. Ne ba ziba simbule sa m’ata a bona, ili moya wa Jehova, mi ka ku ishuwa ne ba u lemuha. Ka nzila ye swana, ni luna kacenu lwa kona k’u nga “lilumo la Moya,” lona Linzwi la Mulimu, ni ku ikolwisa kuli Mulimu u ka lu fa m’ata sina mwa n’a ezelize ku Baraki, Gidioni, Jafeta, Samisoni, ni ba bañwi. Ee, mwa ku tula mikwalelo ye mituna, ka tuso ya moya wa Jehova, lu kona ku tiya kwa moya sina mwa n’a tiyezi Samisoni kwa mubili haiba lu lapela fela ku Jehova ni ku itinga ku yena.—Maef. 6:17, 18; Baat. 16:28.

28. Buka ya Baatuli i supa cwañi kwa ku keniswa kwa libizo la Jehova ka Peu ya Mubuso?

²⁸ Mupolofita Isaya u ama kwa Baatuli habeli ili ku bonisa ka mo Jehova, ka ku sa palelwa, a ka lobakela coko yeo lila za Hae li beya fa batu ba hae, sina mwa n’a ezelize mwa mazazi a Midiani. (Is. 9:4; 10:26) Seo hape si lu hupulisa pina ya Debora ni Baraki, ili ye fela ka tapelo ye tezi maikuto ye li: “A ku yunde cwalo lila za hao kaufela [Jehova, NW]! Kono ba ba ku lata kabe ba ka swana sina lizazi ha li pazula, inze li lila ka mata.” (Baat. 5:31) Mi bona ba ba mu lata ba ki bomañi? Ka ku ba bonisa kuli ki bacalifa ba Mubuso, Jesu Kreste ka sibili n’a itusisize pulelo ye swana kwa Mateu 13:43: “Ka nako yeo, ba ba lukile ba ka benya sina lizazi mwa mubuso wa Ndat’a bona.” Kacwalo, buka ya Baatuli i supa kwa nako yeo Muatuli ya lukile ni Peu ya Mubuso, yena Jesu, a ka ba ni m’ata. Ka yena, Jehova u ka tisa kanya ni ku keniswa kwa libizo la Hae, ili ka ku lumelelana ni tapelo ya walisamu ka za lila za Mulimu: “Kabe u ba eza m’o kile wa ezeza Mamidiani; M’o kile wa ezeza Sisera ni Jabini, kwa nukana ya Kishoni; Ba zibe batu, kuli ki Wena u nosi wa Libizo la [Jehova, NW], Ki Wena Muambakani-ya-Pahami, wa lifasi kaufela.”—Samu 83:9, 18; Baat. 5:20, 21.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]