Buka ya Bibele ya Bu 8—Ruti

Muñoli: Samuele

Ko Ne I Ñolezwi: Isilaele

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 1090 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: Lilimo ze 11 za puso ya baatuli

1. (a) Ki kabakalañi buka ya Ruti ha i li ye fita likande fela la za lilato? (b) Ruti u bulezwi cwañi ka ku ipitela mwa Bibele?

BUKA ya Ruti ki taba ye tabisa ili ye fita fa ku ba likande la lilato la Boazi ni Ruti. Niteñi, haki likande fela la lilato le li kondile. Ha i si ka lelelwa ku tabisa babali. Buka yeo i koñomeka mulelo wa Jehova wa ku tahisa muca-sanda sa Mubuso, mi i bonisa butuna bwa sishemo sa Hae se si lilato. (Ruti 1:8; 2:20; 3:10) Butuna bwa lilato la Jehova bu bonwa mwa ku keta kwa hae Mumoabi, ya n’a li mulapeli wa Kemoshi mulimu wa bahedeni, ya n’a fitile fa ku ba wa bulapeli bwa niti, kuli a be kukululu wa Jesu Kreste. Ruti ki yo muñwi wa basali ba bane ba ba bulezwi fa mabizo mwa mukoloko wa situhulu sa ku zwa ku Abrahama ku taha ku Jesu. (Mat. 1:3, 5, 16) Ruti, hamohocwalo ni Estere, ki yo muñwi wa basali ba babeli bao libuka ze ñwi za Bibele li bizwa ka mabizo a bona.

2. Likezahalo ze mwa Ruti ne li ezahezi lili, buka yeo ne i ñozwi lili, mi ne i ñozwi ki mañi?

² “Mwa linako za baatuli, . . .” Ka manzwi ao a makalelo, buka ya Ruti i kena mwa ngambolo ya yona ye nyangumuna. Ku ona manzwi ao kwa utwahala hande kuli buka yona ka sibili ne i ñozwi hasamulaho, mwa linako za malena ba Isilaele. Nihakulicwalo, likezahalo ze kandekilwe mwa buka yeo ne li ngile nako ye bat’o ba lilimo ze 11 mwa linako za baatuli. Nihaike libizo la muñoli ha li si ka bulelwa, ku kana kwa ba kuli ne li Samuele, y’o hape a bonahala kuli ki yena ya n’a ñozi Baatuli mi ili ya n’a li yena musepahali ya zwile mubano kwa makalelo a linako za malena. Bakeñisa kuli litimana za mafelelezo li bonisa kuli Davida n’a s’a tuma, seo si kona ku bonisa kuli ne i ñozwi ibat’o ba ka 1090 B.C.E. Samuele, y’o n’a ziba hande sepiso ya Jehova ka za “tau” ye zwa mwa lusika lwa Juda, ili ya n’a itusisizwe ki Jehova mwa ku toza Davida wa lusika l’o kuli a be mulena wa Isilaele, n’a ka cisehela hahulu ku ñola ka za situhulu se si t’o fita ku Davida.—Gen. 49:9, 10; 1 Sam. 16:1, 13; Ruti 1:1; 2:4; 4:13, 18-22.

3. Ki litaba lifi ze koñomeka kuli Ruti ki ya mañolo a kenile?

³ M’ata a ku ba kwa Ruti ye ñwi ya mañolo a buyelezwi ha si ka hanyezwa ni kamuta. Ku tiiswa kwa yona ko ku likani ne ku filwe muta Jehova n’a buyelezi ku kolokiswa kwa Ruti mwa situhulu sa Jesu kwa Mateu 1:5. Ruti se i’ ngilwe kamita ki Majuda kuli ki kalulo ya mañolo a buyelezwi a Siheberu. Kacwalo, ha ku komokisi kuli tuemba twa buka yeo se tu fumanwi mwahal’a libuka ze ñwi za mañolo ili ku ze ñozwi ze bizwa Dead Sea Scrolls ze ne fumanwi ku kala ka 1947. Fahalimu a seo, Ruti i lumelelana ka ku tala ni milelo ya Jehova ya za Mubuso hamohocwalo ni ze tokwiwa ki Mulao wa Mushe. Nihaike kuli ku kena mwa linyalo ni Makanana ni Mamoabi ba ba lapela maswaniso ne ku hanisizwe kwa Maisilaele, seo ne si sa ami kwa bazwahule ba ba cwale ka Ruti ba ne ba bile balapeli ba Jehova. Mwa buka ya Ruti, mulao wa ku liulula ni wa ku nyalwa kwa mbelwa ku mulamwae wa latelelwa ka ku tala.—Deut. 7:1-4; 23:3, 4; 25:5-10.

ZE MWA RUTI

4. Ki katulo mañi yeo Ruti a talimani ni yona, mi keto ya hae i bonisañi ka za bulapeli bwa hae?

⁴ Katulo ya Ruti ya ku kumalela Naomi (1:1-22). Taba i kala ka nako ya lukupwe mwa Isilaele. Munna wa mwa Betelehema, Elimeleki, u sila Jordani ni musal’a hae, Naomi, ni bana ba babeli ba bashimani, bo Mahaloni ni Kilyoni, kuli ba y’o nyunyumana mwa naha ya Moabi. Teñi k’o bana ba nyala basali ba Mamoabi, bo Olipa ni Ruti. Lubasi lu welwa ki likayamana, pili ka ku timela kwa ndat’a bona, mi hamulaho ka ku timela kwa bana ba babeli bao. Ku siyala basali ba balalu, ili limbelwa ze si na bana, ku si na peu ya Elimeleki. Ka ku utwa kuli Jehova hape u potezi sicaba sa hae sa Isilaele mi u si file lico, Naomi u ikatulela ku kutela habo kwa Juda. Makwenyan’a hae ba funduka ni yena. Naomi u ba kupa kuli ba kutele kwa Moabi, ili ku kupa Jehova kuli ka sishemo sa hae sa ka lilato a ba fumanele banna mwahal’a sicaba sa habo bona. Kwa nalulelule Olipa ‘u kutela kwa sicaba sa habo, ni kwa milimu ya habo,’ kono Ruti, ka busepahali ni ku tiya kwa bulapeli bwa hae ku Jehova, u kumalela Naomi. Katulo ya hae i taluswa hande hahulu ka manzwi a: “Ni ka ya k’o ka ya, ni ine m’o ka ina; sicaba sa hao ikaba sicaba sa ka, mi Mulimu wa hao ibe Yena Mulimu wa ka; Ni ka y’o shwela m’o ka y’o shwela, ni ku yepelwa mwateñi. [Jehova, NW] a ni eze cwañi ni cwañi, ha ni na ku kauhana ni wena, konji ka lifu.” (1:15-17) Niteñi, Naomi ya li mbelwa ya si na mwana, ili y’o libizo la hae li talusa “Ya Ni Tabisa,”  u itakaleza ku bizwa ka libizo la Mara, le li talusa “Ku Baba.”

5. Ruti u bonisa tulemeno tufi to tunde, mi Boazi u mu susueza cwañi?

⁵ Ruti u bubula mwa simu ya Boazi (2:1-23). Ha fitile mwa Betelehema, Ruti u kupa sibaka ku Naomi kuli a y’o bubula kwa kutulo ya mabele. Boazi, muñ’a simu, Mujuda ya s’a hulile mi ili wahabo Elimeleki, mukwenyan’a Ruti, u lemuha musali yo. Nihaike kuli mulao wa Mulimu u mu fa litukelo za ku bubula, Ruti u bonisa buishuwo ka ku kupa kuli a sebeze mwa simu. (Liv. 19:9, 10) Wa lumelezwa ku si na butata, mi Boazi u mu bulelela kuli a bubule fela mwa simu ya hae hamoho ni basizana ba Boazi. Mwa ku bulela kuli u utwile ka za mw’a sepahalezi ku Naomi, Boazi u susueza Ruti ka manzwi a: “[Jehova, NW] a ku fe mupuzo kwa musebezi wa hao, mi ibe mupuzo o tezi o’ ka fiwa ki [Jehova, NW] Mulimu wa Isilaele, Y’o til’o sabela mwatas’a mafufa a hae.” (Ruti 2:12) Manzibwana ao Ruti u abana ni Naomi z’a sebelelize mi u talusa kuli ku kondisa kwa hae mwa ku bubula ku tile kabakala ku tusiwa ki Boazi. Naomi u bona kezo ya Jehova ku seo, mi u li: “A fuyolwe ki [Jehova, NW], Yena ya s’a liseli ku eza ka musa ba ba pila ni ba ba shwile! . . . Munna yo ki wa lusika lwa hesu, ki yo muñwi wa bahabo luna.” (2:20) Ee, Boazi ki wahabo hahulu, ili ya kona ku tahiseza Naomi lusika ka libizo la nyandi Elimeleki. Ruti u zwelapili ku bubula mwa masimu a Boazi ku fitela kutulo ya mabele ni buloto i fela.

6. Ruti u kupa cwañi linyalo la tiululo, mi Boazi u alaba cwañi?

⁶ Boazi, ka ku ba muliululi, u nyala Ruti (3:1–4:22). Ka ku ba ya n’a sa supezi hahulu kuli ha koni ku pepa bana, Naomi cwale u laela Ruti kuli a’ nge sibaka sa hae mwa linyalo la tiululo. Ka nako ya butokwa cwalo, sizo ne li kuli muñ’a simu a zamaise ku uluswa kwa bubeke, ili ko ne ku eziwanga manzibwana kuli ba itusise moya o ne u fuka hamulaho wa lizazi le li cisa. Boazi n’a ka be a lobezi kwa sihoto, mi Ruti u mu fumana teñi k’o. Ruti u taha ku yena ka ku nanabeza, u apula mautu a Boazi, mi wa lobala. Boazi ha zuha fahal’a busihu, Ruti wa italusa mi, ka ku latelela muezezo wa basali wa ka sizo ha ba bata tukelo ya ku nyalwa ku wahabo nyandi, u kupa kuli a mu apese kwa siapalo sa hae. * Boazi u zibahaza kuli: “U fuyolwe ki [Jehova, NW] mwan’aka,” mi wa mu babaza kabakala ku sa hanelela batangana ka takazo ya tobali kamba mukwañuli. Ka ku sa ba mutu ya kona ku bata swalisano ye si ka kena, Ruti u ba ni libubo la ku ba “musali ya na ni mikwa ye minde.” (3:10, 11) Niteñi, sina Boazi mwa bulelela Ruti cwale, ku na ni muliululi yo muñwi ya li wahabo bona ku fita Boazi; u ka ambolisana ni yena kakusasa. Ruti u zwelapili ku lobala kwa mautu a Boazi ku fitela kakusasa hahulu. Cwale Boazi u mu fa mpo ya bubeke, mi u kutela ku Naomi, ya tukufalelwa ku buza ka za mo li zamaezi lika.

7. Boazi u ambola cwañi ka za linyalo, mi ku ba ni mbuyoti mañi?

⁷ Boazi u pakelela kwa munyako wa munzi ku y’o bata muliululi y’o. Ka ku ya ni banna bahulu ba ba mwa munzi b’a lishumi kuli ba be lipaki, u fa yena wahabo y’o kolo ya pili ya ku liulula ze ne li za Elimeleki kamukana. Kana u ka eza cwalo? Kalabo ya hae ya kapili ki ee ha ku bonahala kuli u kona ku ekeza kwa tutu ya hae. Niteñi, ha ziba tokwahalo ya kuli a nyale Ruti, u saba ku sinyehelwa ki sanda sa hae tota mi cwale u bonisa ku hana kwa hae ka mulao ili ka ku tubula sikatulo sa hae. Mwa taba ya Bibele ha si ka bulelwa libizo, u bulezwi fela ka kashwau kuli ki “Ngete.” Fapil’a bona lipaki bao, Boazi cwale u liulula Ruti ku ba musal’a hae. Kana seo ki ka buitati? Kutokwa, kono ilikuli “libizo la mutalahali li si ke la zwiswa.” (4:1, 10) Bashalimeli kaufela ba kupela mbuyoti ya Jehova fa tukiso ye lilato yeo, mi mbuyoti yeo i ba ye makaza hakalo! Ruti u pepela Boazi mwana mwa bucembele bwa Boazi, mi Naomi u ba muuti wa mwana y’o. U bizwa: ‘Mwan’a Naomi wa mushimani’ mi u beiwa libizo la Obedi.—4:17.

8. Ki sifi se si bonisa hape kuli Peu i taha ka tukiso ya Jehova?

⁸ Litimana za mafelelezo za Ruti li fa situhulu ku zwa ku Perezi, ku taha ku Boazi, ku isa ku Davida. Bahanyezi ba bañwi ba kanana kuli haki batu kaufela ba ba kolokisizwe, kakuli nako ye amilwe ki ye telele hahulu kuli ku tatamane batu ba banyinyani cwalo. Kana yeo ki niti? Kamba kana yo muñwi ni yo muñwi wa bona n’a pilile nako ye telele hahulu mi a pepa mwana mwa bucembele? Kutwisiso yeo ya bubeli i kona ku ba ye nepahezi, ili ku koñomeka kuli ku tahiswa kwa Peu ye sepisizwe ki ka tukiso ni sishemo se si si ka libelelwa sa Jehova, mi isiñi ka m’ata a mutu a ka sipepo. Ka linako ze ñwi Jehova n’a itusisize m’ata a hae ka nzila ye swana, inge cwalo fa ku pepwa kwa Isaka, Samuele, ni Joani Mukolobezi.—Gen. 21:1-5; 1 Sam. 1:1-20; Lu. 1:5-24, 57-66.

MABAKA HA I LI YE TUSA

9. Batu ba ba li mutomo wa taba ya Ruti ki mitala ye minde cwañi ku luna kacenu?

⁹ Ka buniti fela yona taba ye tabisa yeo ki ye tusa, ye tusa ba ba lata ze lukile kuli ba be ni tumelo ye tiile. Batu kaufela ba ba li mutomo wa taba ye tabisa ye ne ba bonisize tumelo ye zwile mubano ku Jehova, mi ne ba “pakilwe hande ka za tumelo ya bona.” (Maheb. 11:39) Ba bile mitala ye minde ku luna kacenu. Naomi n’a bonisize buikolwiso bo bu tungile mwa sishemo sa Jehova se si lilato. (Ruti 1:8; 2:20) Ruti n’a itatezi ku siya naha ya habo ni ku ndongwama bulapeli bwa Jehova; n’a iponahalize ku ba ya sepahala ili ya ipeya kwatasi, mi ili wa miswalo.  Ne li ku itebuha hahulu mulao wa Jehova kwa Boazi ni buikokobezo bwa hae mwa ku lumela ku eza tato ya Jehova, hamohocwalo ni ku lata kwa hae Naomi ya sepahala ni Ruti wa miswalo, ze ne mu isize kwa ku eza tohonolo ya hae ya linyalo la tiululo.

10. Ki kabakalañi taba ya Ruti ha i swanela ku tiisa buikolwiso bwa luna mwa lisepiso za Mubuso?

¹⁰ Tukiso ya Jehova ya linyalo, mi mwa taba ye, ili linyalo la tiululo, ne i itusisizwe ka ku mu tompa. Jehova ne li yena Mulukisi wa linyalo la Boazi ni Ruti, mi n’a li fuyauzi ka ku ya ka lilato la hae le li sishemo; n’a itusisize lona sina nzila ya ku bukeleza situhulu sa Juda sa bulena se si isa ku Davida mi kwa mafelelezo ku Davida yo Mutuna, yena Jesu Kreste. Pabalelo ya Jehova ya bulibeleli mwa ku tahisa Muci wa sanda sa Mubuso ka tukiso ya hae ya ka mulao i swanela ku tiisa buikolwiso bwa luna ni ku lu tahiseza ku libelela ka sepo talelezo ya lisepiso kaufela za Mubuso. I swanela ku lu nyangumuna ku pateha mwa musebezi wa kutulo ya mwa lizazi la cwale, lu nze lu ikolwisize ka za mupuzo o tezi o zwa ku Jehova, Mulimu wa Isilaele wa kwa moya, y’o lu “til’o sabela mwatas’a mafufa a hae” mi ili y’o milelo ya hae ya za Mubuso i sweli ku liba hande hahulu kwa talelezo ye tezi. (2:12) Buka ya Ruti ki ye ñwi ye fa ketelelo ya butokwa mwa taba ye isa kwa Mubuso w’o!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]