Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 10—Bibele—Ki Ye Buniti

Nyakisiso ya Bibele ya ze ezahezi, miinelo ya sibaka, ni simuluho ya batu; ku nepahala kwa yona ku za sayansi, mikwa, ni lizo; buniti, ku lumelelana, ni busepahali bwa bañoli ba yona; ni bupolofita bwa yona.

1. (a) Bibele i ngiwa cwañi ka nañungelele? (b) Ki lifi libaka le li mutomo Bibele ha i zwile mubano?

BIBELE ka nañungelele i ngiwa ku ba buka ye zwile mubano ya litoko ze ipitezi kwa bunde ili peto ye komokisa ya be ne ba i ñozi. Kono i fita zeo fela. Bañoli ka sibili ne ba bulezi kuli ze ne ba ñola ne li zwa ku Jehova, yena Mulimu y’a M’ata Ote. Leo ki lona libaka le li mutomo Bibele ha i na ni lipulelo ze nde, mi sihulu, ha i li buka ye butokwa hahulu ye fa zibo ni butali ze pilisa. Jesu, Mwan’a Mulimu, n’a bulezi kuli manzwi a n’a bulela “ki moya ni bupilo,” mi n’a amile hañata kwa Mañolo a Siheberu a kale. Muapositola Paulusi n’a ize, “Liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu,” mi n’a bulezi kuli Mañolo a Siheberu ki “Manzwi a Mulimu.”—Joa. 6:63; 2 Tim. 3:16; Maro. 3:1, 2.

2, 3. Bañoli ba Bibele ne ba bonisize cwañi kuli i buyelezwi?

² Muapositola Pitrosi n’a bulezi kuli bapolofita ba Mulimu ne ba susumelizwe ki moya o kenile. Mulena Davida n’a ñozi kuli: “Moya wa [Jehova, NW] u bulela ka na, Linzwi la hae li fa lilimi la ka.”  (2 Sam. 23:2) Bapolofita ne ba talusize kuli ze ne ba bulela ne li zwa ku Jehova. Mushe n’a file mamela ya kuli ku si ke kwa ekezwa kamba ku zwiswa ni se si kana kwa manzwi a kenile ao Jehova n’a mu file. Pitrosi n’a nga kuli za n’a ñozi Paulusi ne li buyelezwi, mi ku bonahala kuli Juda n’a ama manzwi a Pitrosi ku ba a buyelezwi. Mi cwale, Joani, ya n’a ñozi Sinulo, n’a ñozi sina ka mwa n’a etelelwa ka moya wa Mulimu mi n’a lemusize kuli ufi ni ufi ya ekeza kamba ku zwisa se siñwi kwa sinulo ya bupolofita yeo u ka ikalabela, isiñi ku mutu, kono ku Mulimu.—1 Pit. 1:10-12; 2 Pit. 1:19-21; Deut. 4:2; 2 Pit. 3:15, 16; Juda 17, 18; Sin. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Batanga ba Mulimu ba ba ineezi bao kaufela ne ba bulezi kuli Bibele i buyelezwi mi ki ya niti. Ku na ni bupaki bo buñwi bo buñata bo bu bonisa buniti bwa Mañolo a Kenile, mi bo buñwi bwa bona bu ka buhisanwa ka litoho za taba ze 12 ze latelela.

4. Majuda kamita ne ba nga cwañi libuka za Mañolo a Siheberu?

⁴ (1) Ku Nepahala mwa ku Biha ze Ezahezi. Ku zwa lili k’o, Majuda b’a ngile libuka ze amuhelwa za Mañolo a Siheberu ku ba ze buyelezwi ili ze sepeha ka ku tala. Kacwalo, mwa miteñi ya Davida, likezahalo ze ñozwi ku zwa Genese ku isa 1 Samuele ne li ngiwa ka ku tala kuli ki zona ze ne ezahezi luli kwa sicaba ni mo Mulimu n’a sebelisanezi ni sona, mi seo si boniswa ki Samu 78, ye ama ku ze fitelela 35 za zona litaba zeo.

5. Bañoli ba kale ba buleziñi ka za Mushe ni Milao ya Majuda?

⁵ Bahanyezi ba Bibele ba nyazize hahulu libuka za Pentateuch, sihulu ka za buniti ni bañoli ba yona. Niteñi, kwand’a kuli Majuda ne ba amuhela Mushe ku ba yena muñoli wa Pentateuch, ni bañoli ba bañwi ba kale ba pakela seo, nihaike ba bañwi ba bona ne li lila za Majuda. Hecataeus wa kwa Abdera, Manetho muituti wa ze ezahezi wa kwa Egypt, Lysimachus wa kwa Alexandria, Eupolemus, Tacitus, ni Juvenal kaufela ba bulela kuli Mushe ki yena ya n’a tomile sishawa sa milao ye ne fapanya Majuda ni macaba a mañwi, mi buñata bwa bona ba li n’a ñozi milao ya hae. Numenius, muituti wa mihupulo ya butu ya Pythagoras, mane u bulela Janesi ni Jambresi ku ba bona baprisita ba Egepita ba ne ba hanyelize Mushe. (2 Tim. 3:8) Bañoli bao ne ba pila ku kala miteñi ya Alexandere (mwa lilimo za mwanda wa bune B.C.E.), f’o Magerike ne ba kalezi ku shwashwata ze ezahezi za Majuda, ku y’o fita miteñi ya Mulena Aurelian (mwa lilimo za mwanda wa bulalu C.E.). Bañoli ba bañata ba bañwi ba kale ba bulela kuli Mushe n’a li mueteleli, mubusi, kamba mufi wa milao. * Sina mo lu bonezi mwa tuto ye felile, ze pumbuzwi hañata li yemela ku nepahala kwa likezahalo ze bulezwi mwa Bibele f’o sicaba sa Mulimu ne si amezi macaba a mañwi.

6. Ki bufi bupaki bo bu yemela kuli ze bulezwi mwa Mañolo a Siheberu ne li ezahezi luli?

⁶ Kono Mañolo a Sigerike a Sikreste bo? H’a pakeli fela buniti bwa litaba za Mañolo a Siheberu kono hape bupaki bu bonisa kuli a bulela ze ne ezahezi luli ili za niti mi ni kuli a buyelezwi sina Mañolo a Siheberu. Bañoli ba zona ba lu zibisa ze ne ba utwile ni ku bona, kakuli ne ba iponezi zona lika ze ne ba ñola mi hañata ne ba abana teñi. Ba ne ba pila mwa miteñi ya bona ne ba ba lumela. Bupaki bwa bona bu yemelwa hahulu ki bañoli ba kale ba ne ba amile ku bona, ba ba cwale ka Juvenal, Tacitus, Seneca, Suetonius, Pliny yo Munyinyani, Lucian, Celsus, ni Josephus muituti wa ze ezahezi wa Sijuda.

7. (a) S. A. Allibone u bulelañi ka za ze i bulela Bibele za kuli ki ya niti luli? (b) Ki lifi z’a bulela kuli li ezisa batu ba bañwi ku hana bupaki bo?

⁷ S. Austin Allibone n’a ñozi se mwa hatiso ye bizwa The Union Bible Companion: “Mutompehi Isaac Newton . . . hape n’a zibwa ku ba mutatubi wa ze ñozwi za kale, mi n’a tatubisisize Mañolo a Kenile. U liñi ka za ona? U li , ‘Ni bona kuli ku na ni bupaki tota bwa kuli Testamente ye Nca ki ya niti ku fita bwa ze ñozwi za silifasi.’ Dr. Johnson u li lu na ni bupaki bo buñata bwa kuli Jesu Kreste n’a shwezi fa Kota, ka mo li bulelela libuka za Evangeli, ku fita bo lu na ni bwa kuli Julius Sesare n’a shwezi mwa Ndu ya Milao. Mane ha ku feleli f’o. Mu buze mutu kaufela ya honona buniti bwa ze bulezwi mwa libuka za Evangeli libaka ha lumela kuli Sesare n’a shwezi mwa Ndu ya Milao, kamba kuli Papa Leo III. n’a ezize Charlemagne ku ba Mulena wa kwa Wiko ka silimo sa 800 . . . Mu ziba cwañi kuli Charles I. a kile a pila, mi n’a pumilwe toho, ni kuli Oliver Cromwell n’a mu yolile fa bulena? . . . Mutompehi Isaac Newton u bulelwa kuli ki yena wa pili ku lemuha m’ata a hohela lika fafasi . . . Lu lumela ze ipapatwa fela ka za batu bao; mi ki ka libaka fela la kuli lu na ni bupaki bo bu bonisa kuli ne ba li teñi. . . . Cwale haiba ba bañwi ba sa hana niha ba fiwa bupaki bo bu cwalo, lu ba nga kuli ki litoto ze ikezisa kamba litimbi ze cinezi. Cwale lu ka liñi ka za ba ba sa hana ku si na taba ni bupaki bo buñata-ñata bo bu li teñi cwale bo bu bonisa buniti bwa Mañolo a Kenile? . . . Kaniti lu ka li ki pilu ye sitani mi isiñi toho—ni kuli ha ba lati ku lumela ze lolomona buikuhumuso bwa bona, ili ze ka cinca mupilelo wa bona.” *

8. Shutano ya Bukreste bo bu tomile fa Bibele ni bulapeli bo buñwi i boniswa cwañi?

⁸ Ku ipitela kwa Bukreste ka ku ba bulapeli b’o balateleli ba bona ba lapela ka niti ku yemelwa ki George Rawlinson, ya n’a ñozi kuli: “Bukreste—bo  bu kopanyeleza bulapeli bo bu bulezwi mwa Testamente ya Kale, ona makalelo a bona—bu siyana hahulu ni bulapeli bo buñwi bwa lifasi kabakala mutomo kamba simuluho ye buniti ya bona. Bulapeli bwa Sigerike ni Siroma, bwa Siegepita, si-India, Siperesia, ni bwa kwa Upa ka nañungelele ne li bwa ku nuhelela fela, mi ne bu si na mutomo mwa litaba ze ezahezi. . . . Kono bulapeli bo bu bulelwa mwa Bibele ha bu cwalo. Niha lu ka tatubisisa Testamente ya Kale kamba ye Nca, milao ye ne filwe Majuda kamba Bakreste, lu ka fumana kuli bu luta lituto ze tomile fa litaba za niti; ze itingile ka ku tala ku zona; ze ne ka ba za mbwashula kambesi zona; ili lituto ze kana za ngiwa ku ba za niti luli haiba fela ku fiwa bupaki bwa kuli litaba ze li mutomo wa zona za lukela ku amuhelwa.” *

9. Mu taluse ku nepahala kwa Bibele ku za miinelo ya naha.

⁹ (2) Ku Nepahala ku za Miinelo ya Naha. Bañoli ba bañata ba se ba bulezi ka za ku nepahala kwa Bibele ko ku makaza ha i talusa Naha ya Sepiso ni libaka ze li mabapa ni yona. Ka mutala, Dr. A. P. Stanley, muzamai wa kwa Bucabela, n’a bulezi se ka za ku yembana kwa Maisilaele mwa lihalaupa: “Nzila ya bona niha ne i si ke ya zibwa, miinelo ye ikemezi ya naha i swana hahulu kuli mane taba yeo ne i ka pakelwa mo kuñata-ñata. . . . Maweluwelu, masima, ni milapo ze b’anga teñi ka linako ze ñwi za swana ni ‘mezi’ a mwa Mara; ‘maweluwelu’ a . . . Elime; ‘kanuka’ ka Horebe; ‘lisima’ la bana ba Jetero, le li na ni ‘sikungo’ kamba tutambi twa mezi, mwa Midiani. Limela li sa swana ni ze lu bala mwa litaba za Mushe.” * I nepahezi ha i talusa mo ne i inezi naha ya Egepita ka nañungelele—masimu a yona a buloto, nuka ya Nile ye na ni mataka kwatuko a likamba (Gen. 41:47-49; Ex. 2:3), mezi a yona a simuluha kwa ‘linuka, maabwa, masa, ni milapo’ (Ex. 7:19), ‘makuku, barley, buloto, ni mabele’ a yona (Ex. 9:31, 32). Mi hape i nepahezi ha i talusa mabizo ni lisa za minzi ya yona.

10. Ba za sayansi ba miteñi ye ba tusizwe cwañi ki ku itusisa litaba za Bibele?

¹⁰ Ba za sayansi ba bañwi mwa miteñi ye ba sepile hahulu mutalusezo wa Bibele wa linaha kuli mane ba itusisize yona mi i ba tusize hahulu. Lilimo li sikai kwamulaho, caziba wa za macwe ya zibahala, Dr. Ben Tor, n’a batisisize ze li bulela liñolo le li li: “Kakuli [Jehova, NW] Mulimu wa hao u y’o ku kenya mwa naha ye nde, . . . naha yeo, macwe a yona ki lisipi.” (Deut. 8:7, 9) Libimanyana ku zwa kwa Beeresheba, n’a fumani mañope a matuna a’ kusi butale bwa mubala wa bufubelu bo bunsu. Butale bwa sipi bo bu si ka shengununwa b’o ne bu bat’o eza li-ton ze bolule ba 15. Hasamulaho, bomanjinela ba fumana butale bo bunde hahulu bo bu fahalimw’a mubu fa sibaka se si eza likilomita ze 1.5, bo ne bu na ni pesenti ye mwahal’a 60 ni 65 ya sipi tenyene. Dr. Joseph Weitz, caziba wa kwa Israel wa za ku calulula mishitu, n’a ize: “Kota ya pili yeo Abrahama n’a cezi mwa mubu wa Beeresheba ne li tamarisike.” “Lilimo z’e ne kwamulaho lwa mu likanyisa ka ku cala likota ze eza bolule ba babeli mwa sibaka se si swana. Abrahama n’a kumbile. Tamarisike ki ye ñwi ya likota li sikai ze lu boni ze lumela kwa mboela k’o pula i wa ka bunyinyani hahulu.” * Buka ya n’a ñozi Nogah Hareuveni, ye bizwa Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, i ekeza kuli: “Ku bonahala kuli Mupatriareka Abrahama n’a si ka icalela fela kota ifi kamba ifi h’a fita mwa Beeresheba. . . . N’a ketile kota ya muluti o fita wa likota ze ñwi kwa ku bata. Hape, [tamarisike] ya kona ku isileleza kwa kalengelenge ni linanga le li telele ka ku tibisa mibisi ya yona kuli i ipumanele mezi a mwa mubu. Ha ku komokisi kuli [tamarisike] isali teñi ni la kacenu le mwa silalanda sa Beeresheba.” *—Gen. 21:33.

11. Caziba Wilson u pakela cwañi ku nepahala kwa Bibele?

¹¹ Haili ka za litaba ze cwale ka za linako ni miinelo ya naha ze i tolongosha Bibele, Caziba R. D. Wilson u ñola cwana mwa hatiso ye bizwa A Scientific Investigation of the Old Testament, fa makepe 213-14: “Litaba ka za linako ni miinelo ya naha li nepahezi mi za sepeha hahulu ku fita lifi ni lifi ze taluswa ki ze ñwi ze ne ñozwi kale; mi litaba ka za batu ni likezahalo ze ñwi li lumelelana hahulu ni bupaki bo bu fiwa ki ze ñozwi ze ñwi za silifasi.”

12. Miinelo tota i lumelelana cwañi ni taba ya Bibele ya za simuluho ya batu?

¹² (3) Mishobo ni Lipuo za Batu. Byron C. Nelson u bulela se mwa buka ya hae ye bizwa After Its Kind: “Ki mutu ya n’a bupilwe, isiñi mutu yo munsu, Muchaina, Mukuwa. Batu ba babeli bao Bibele i biza Adama ni Eva ki bona ba ne ba bupilwe, mi ba pepile mishobo kaufela ya batu ba ba fa lifasi. Batu kaufela, ku si na taba ni mubala kamba fo ba kuma, ki mufuta u li muñwi. Bote ba swana mo ba nahanela, mo ba ikutwela, mo ba bupehezi, mi ba nyalananga, mi ba kona ku pepa ba bañwi ba ba swana ni bona. Mishobo kaufela i simuluhile kwa bashemi ba babeli bao Mubupi n’a bupile inze ba hulile.” * Seo ki sona se i bulela Genese 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Likezo 17:26; ni Maroma 5:12.

13. Caziba yo muñwi wa mupumbuli n’a izeñi ka za sibaka fo ne li simuluhezi lipuo za kale?

¹³ Ka za taba ya Bibele ye bulela sibaka fo ne li kalezi ku hasana lipuo za kale, caziba wa mupumbuli  Henry Rawlinson n’a ize “ha ne lu ka latelela fela miinelo ye swana ya lipuo, lu sa itusisi litaba za mañolo, lu sa na ni ku ciñekela fa mabala a Shinari, sina fona fo ne li kalezi ku hasana lipuo kaufela.” *—Gen. 11:1-9.

14. (a) Ki ifi nto inosi ye ne ka bonisa kuli Bibele i buyelezwi ki Mulimu? (b) Ki nto mañi ye utwahala ye bulelwa fela mwa Bibele, mi ku tusa kwa yona ku ama cwañi miinelo kaufela ya mupilelo wa kamita?

¹⁴ (4) Ku Tusa kwa Yona. Kambe ne ku si na bupaki bo buñwi bwa kuli Bibele ki ya niti, likuka ze lukile ni lipimo za yona za muzamao ne li ka bonisa kuli i simuluhile ku Mulimu. Hape, ku tusa kwa yona ku ama miinelo kaufela ya mupilelo wa kamita. Ki yona buka inosi ye talusa hande simuluho ya lika kamukana, hamoho ni ya batu, mi ni seo Mubupi a lelezi lifasi-mubu ni batu. (Gen., kauha. 1; Is. 45:18) Bibele i lu bulelela libaka batu ha ba shwa ni ha ku na ni bumaswe. (Gen., kauha. 3; Maro. 5:12; Jobo, likauha. 1, 2; Ex. 9:16) I talusa sipimo se situna ka ku fitisisa sa katulo ye lukile. (Ex. 23:1, 2, 6, 7; Deut. 19:15-21) I fa kelezo ye lukile ka za lipisinisi (Liv. 19:35, 36; Liprov. 20:10; 22:22, 23; Mat. 7:12); muzamao o munde (Liv. 20:10-16; Magal. 5:19-23; Maheb. 13:4); mwa ku ezeza ba bañwi (Liv. 19:18; Liprov. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Mat. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); linyalo (Gen. 2:22-24; Mat. 19:4, 5, 9; 1 Makor. 7:2, 9, 10, 39); liswalisano za lubasi ni buikalabelo bwa munna, musali, ni bana (Deut. 6:4-9; Liprov. 13:24; Maef. 5:21-33; 6:1-4; Makolo. 3:18-21; 1 Pit. 3:1-6); mubonelo o lukile kwa babusi (Maro. 13:1-10; Tite 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Pit. 2:13, 14); ku sepahala fa musebezi ni mo ba swanela ku sebelisanela malena ni batanga mi ni babelekisi ni babeleki (Maef. 4:28; Makolo. 3:22-24; 4:1; 1 Pit. 2:18-21); balikani ba bande (Liprov. 1:10-16; 5:3-11; 1 Makor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Maheb. 10:24, 25); ku felisa mikwangalakanyi (Mat. 18:15-17; Maef. 4:26); ni lika ze ñwi ze ñata ze ama hahulu mupilelo wa luna wa kamita.

15. Ki ifi kelezo ya Bibele ka za buikangulo bwa mubili ni munahano ye bonisizwe kuli ya tusa?

¹⁵ Bibele hape i fa liakalezo ze tusa ka za buikangulo bwa kwa mubili ni mwa munahano. (Liprov. 15:17; 17:22) Mwa lilimo za cwanoñu fa, lipatisiso za bualafi li bonisize kuli buikangulo bwa mutu bwa kwa mubili bwa amiwa ki muinelo wa munahano wa hae. Ka mutala, lituto li bonisize kuli batu ba kabyacima hañata ki bona ba ba kulanga butuku bwa pilu. Ba bañwi ne ba bihile kuli bunyemi ne bu ba lukumisize pilu, ku ba kulisa toho, ku ba lotisa miokola, ku ba zingulukisa, kamba ku ba paleliswa ku bulela. Kono Bibele kale-kale k’o ne i bulezi kuli: “Pilu ye sweu i pilisa mubili.”—Liprov. 14:30; mu bapanye Mateu 5:9.

16. Bibele i bulelañi ze ne li teñi ni kale pili ba sayansi ba si ka li ziba kale?

¹⁶ (5) Ku Nepahala ku za Sayansi. Nihaike Bibele haki buka ya sayansi, ze i bulela za sayansi li fumanwi ku ba ze nepahezi ili ze lumelelana ni ze fumanwi ni ze zibilwe za niti za sayansi. Litaba za yona ka za mutatamanelo wa pupo, hamoho ni lifolofolo (Gen., kauha. 1); ku cica kwa lifasi-mubu (Is. 40:22); ni kuli lifasi li nyendaela “fahalimu a nto ye siyo” ne li li teñi ni kale pili ba sayansi ba si ka lumela buniti b’o. (Jobo 26:7) Bocaziba ba ze pila ba pakezi buniti bwa liñolo le li li “nama kaufela hasi nama i liñwi,” kakuli mubupehelo wa liselusi za mubili wa mufuta o muñwi wa fapana ni wa u sili, ni kuli mutu u na ni “nama” ya hae ye ipitezi. (1 Makor. 15:39) * Haili ka za lifolofolo, Livitike 11:6 i bulela kuli shakame ki ye ñwi ya lifolofolo ze weya lico. Seo ne si sheununwa sapili, kono ba sayansi cwale ba fumani kuli shakame ya weyanga ze i ca. *

17. Bibele i bulelañi ze nepahezi ka za bualafi?

¹⁷ Pulelo ya kuli “bupilo bwa nama bu mwa mali” cwale se i ngiwa ku ba ya niti ki ba sayansi ya za bualafi. (Liv. 17:11-14) Mulao wa Mushe ne u talusize lifolofolo, linyunywani, ni litapi ze ne “kenile” ku li ca, mi ne u hanisa lico ze lubeta. (Liv., kauha. 11) Mulao ne u bulela kuli kwa mafulo a masole, ze maswe za batu li pumbekwe, mi seo ne si ba sileleza hahulu kwa matuku a yambukela a tiswa ki tukokwani, a’ cwale ka musululo ni typhoid fever. (Deut. 23:9-14) Niheba kacenu, matuku a kenezi linaha ze ñwi kabakala ku sa pata hande ze maswe za batu. Batu mwa linaha ze cwalo ne ba ka ikangula hande ha ne ba ka latelela kelezo ya Bibele ya za makete.

18. Ku filwe mutala ufi o muñwi wa ku nepahala kwa Bibele ku za sayansi?

¹⁸ Bibele i babaza ku nwanga hanyinyani veine “kabakala mba ya hao ni ku kuma-kuma kwa hao.” (1 Tim. 5:23) Dr. Salvatore P. Lucia, muluti wa za milyani kwa University of California School of Medicine, n’a ñozi kuli: “Veine ki sona sino sa kale ka ku fitisisa ili mulyani o butokwa ka ku fitisisa o s’o itusisizwe mwa miteñi kaufela ya batu.” *

19. Ku nepahala kwa za n’a ñozi Luka ku kona ku taluswa cwañi?

¹⁹ (6) Mikwa ni Lizo. A. Rendle Short n’a ñozi cwana ka za buka ya Likezo mwa hatiso ye li Modern Discovery and the Bible: “Maroma ne ba na ni mukwa wa ku busa likalulo za mubuso ze kwahule ka mo ne ku konahalela ka tamaiso ya fa sibaka, mi kacwalo babusi mwa lilalo ze fitana-fitana ne ba itusisa malumbatina a mañata a fitana-fitana. Ha ku  na ni yo mukana ya n’a ka kona ku biza babusisi bao kaufela ka malumbatina a ne ba itusisa, kwand’a muzamai y’a sa shuti se siñwi kamba muituti yo mutuna wa litaba. Se siñwi sa lisupo ze bonisa kuli Luka u bulezi lika ze ezahezi luli kikuli kamita ha bushi ni hanyinyani. Hañata ki bupaki fela bwa sheleñi, kamba ze ñozwi, ze lu file litaba ze tokwahala kuli lu bone buniti bwa litaba za hae; baituti ba ze ezahezi ba Siroma ba ba zibahala ha ba ipulaisi ku batisisa lika ka nzila ye t’ata cwalo. Kacwalo Luka u biza Heroda ni Lisanyasi kuli ki babusisi ba silalo; ni Josephus u ba biza cwalo. Heroda Agripa, ya n’a bulaile Jakobo ka mukwale ni ku lenga Pitrosi mwa tolongo, u bizwa mulena; Josephus u lu bulelela mo yena y’o n’a bezi mulikan’a Sesare Gayusi (Caligula) kwa Roma ni mwa n’a fezwi lilumbatina la silena Caligula ha n’a kalile ku busa. Sergiusi Paulusi, ya n’a busa Sipera, u bizwa mubusisi. . . . Nakonyana kwamulaho, Sipera ne li kalulo ye mwatas’a mulena y’a ku sili, ili ye busiwa ki ndumeleti kamba numwana, kono mwa miteñi ya Paulusi, lilumbatina le ne li itusiswa ki mubusisi, sina mo a boniseza masheleñi a kwa Sipera, a mwa Sigerike ni si-Latin. Ze ñozwi mwa Sigerike ze ne fumanwi kwa Soloi fa likamba la kwa mutulo wa Sipera li bulela kuli ne liñozwi ‘mwa miteñi ya bubusisi bwa Paulusi’ . . . Kwa Tesalonika ba m’ata mwa munzi ba ikwameka lilumbatina le li sienyi la politarch [babusisi ba munzi, Likezo 17:6], ili libizo le li siyo mwa libuka za miteñi yeo. Haisi kuli Luka u itusisize lona, ne lu si ke lwa ziba se li talusa, kambesi la ñolwa ko kuñwi. . . . Kalulo ya Akaya mwatas’a Augusto ne li likolo, ka nako ya Tibere ne i busiwa ki mulena tenyene, kono mwatas’a Klaude, ka mw’a lu bulelela Tacitus, ya kutela ku ba likolo hape, mi kacwalo lilumbatina la Galio le li swanela ki mubusisi [Likezo 18:12]. . . . Luka u nepile ha bulela za libaka ni za n’a fumana mwa misipili ya hae.” *

20. Za n’a ñozi Paulusi li bonisa hande cwañi miinelo ya mwa miteñi ya n’a pila ku yona ni ku ñolela teñi?

²⁰ Mañolo a Paulusi a bonisa hande mo ne li inezi lika mwa miteñi ya hae mi a bonisa kuli n’a iponezi lika ze ne ñozwi. Ka mutala, Filipi ne li koloni ye ne busiwa ki masole yeo bayahi ba yona ne ba ikumuseza ku ba Maroma. Paulusi n’a elelize Bakreste teñi k’o kuli munzi wa bona u kwa lihalimu. (Lik. 16:12, 21, 37; Mafil. 3:20) Efese ne li munzi o ne u ile nkuwa ka mabibo ni likezo za sidimona. Paulusi n’a laezi Bakreste teñi k’o ka za mwa ku isileleza kwa badimona, mi ka nako ye swana, n’a talusize hande liapalo za ndwa za lisole wa Siroma. (Lik. 19:19; Maef. 6:13-17) Mukwa wa batuli ba Siroma hamulaho wa tulo wa ku caula ni munyololo wa bahapwa, ba bañwi ba bona inze ba li mapunu, u itusisizwe ka swanisezo. (2 Makor. 2:14, NW; Makolo. 2:15, NW) Liñolo la 1 Makorinte 1:22 li fa mibonelo ye shutana ya Majuda ni Magerike. Mwa litaba ze cwalo bañoli ba Bakreste ba bonisa ku nepa ko ku swana ni kwa Mushe, ya n’a ñozi Pentateuch, k’o George Rawlinson a bulela ka za kona kuli: “Ku nepahala kwa Pentateuch ku za mikwa ya ba kwa Bucabela ha ku si ka hononwa kale ka nañungelele.” *

21. (a) Mu fe mitala ya buniti bwa bañoli ba Bibele. (b) Seo si tiisa cwañi tumelo ya kuli Bibele ki ya niti?

²¹ (7) Busepahali bwa Bañoli ba Bibele. Mwa Bibele mutumbi, busepahali bo bu tezi bwa bañoli ba yona bu paka hande kuli ya sepeha. Ka mutala, Mushe ha pati sibi sa hae tota ni katulo ya Mulimu ya kuli yena ni muhulwan’a hae, Aruni, ha ba na ku kena mwa Naha ya Sepiso. (Num. 20:7-13; Deut. 3:23-27) Libi ze peli za Davida ni bukwenuheli bwa mwan’a hae Salumoni li bulezwi patalaza. (2 Sam., likauha. 11, 12, 24; 1 Mal. 11:1-13) Jonasi u ñola ka za mahañi a hae ni za n’a tisize. Sicaba mutumbi sa Isilaele ne si nyazizwe ibat’o ba ki bañoli kaufela ba Mañolo a Siheberu, bao kaufela ne ba li Majuda. Ne ba ba nyazelize ku sa ipeya ku utwa Mulimu kwa bona, mi Majuda ne ba lata hahulu litaba ze ne ñozwi zeo mi ne ba li nga ku ba manzwi a Mulimu ili zona litaba tota ze ne ezahezi za sicaba sa bona. Ni bañoli ba Bakreste ne ba si ka pata-pata lika. Bañoli ba evangeli ba bane kaufela ba ñola kuli Pitrosi n’a latuzi Kreste. Hape Paulusi n’a lemusize Pitrosi za bufosi bwa hae bo butuna ka za tumelo ha n’a ketuluzi Majuda ni Balicaba mwa puteho ya Sikreste kwa Antioke. Tumelo ya luna mwa buniti bwa Bibele ya tiiswa ha lu lemuha kuli bañoli ba yona ne ba si ka pata-pata bufokoli bwa ba bañwi, niheba bwa bona, ilikuli ba ñole litaba za niti.—Mat. 26:69-75; Mare. 14:66-72; Lu. 22:54-62; Joa. 18:15-27; Magal. 2:11-14; Joa. 17:17.

22. Ki lika mañi ze ñwi ze bonisa kuli Bibele kaniti ki Linzwi la Mulimu, mi ne i ñolezwiñi?

²² (8) Ku Lumelelana kwa Bañoli. Bibele ne i felizwe ku ñolwa ki batu b’a 40 hamulaho wa lilimo ze fitelela 1,600, i sa lwanisani. Se i hasanyizwe hahulu luli ku si na taba ni twaniso ya meto-mafubelu ka ku fitisisa ni buikatazo bo butuna bwa ku i sinya. Seo si bonisa kuli ki Linzwi la Mulimu ya M’ata Ote, sina mo i ipapatela, ni kuli luli i “na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka.”—2 Tim. 3:16. *

23. Ki ifi taba ye i kanatela Bibele ye bonisa kuli i buyelezwi? Mu fe mutala.

²³ Ku kanatela kwa yona taba ya ku bonisa bukeni bwa libizo la Jehova ka Mubuso wa Kreste ku bonisa kuli i buyelezwi. Ki ze litimana li sikai ze zwile mubano ku seo:

 Gen. 3:15 Sepiso ya Peu ye ka

bulaya Noha

Gen. 22:15-18 Macaba kamukana a ka fuyolwa

ka peu ya Abrahama

Ex. 3:15; 6:3, NW Mulimu u koñomeka libizo la hae la, kupuzo

la Jehova

Ex. 9:16; Maro. 9:17 Mulimu u bulela mulelo wa kuli

libizo la hae li zibahazwe

Ex. 18:11; Jehova u fita milimu

Isa. 36:18-20; 37:20, 36-38; kaufela

Jer. 10:10, 11

Ex. 20:3-7 Mulimu wa lata libizo, u tokwa

buipeyo bo bu tezi

Jobo, likauha. 1, 2 Tukelo ya Jehova ya ku busa ni

mubonelo ni busepahali bwa

batu ku lona

Jobo 32:2; 35:2; 36:24; 40:8 Mulimu wa bubazwa

bubazwa

Isa. 9:7 Mulimu u yemela Mubuso wa

kamita wa Mwan’a hae ka tukufalelo

Dan. 2:44; 4:17, 34; Butokwa bwa Mubuso wa

Dan 7:13, 14 ka “mwan’a mutu”

Ezek. 6:10; 38:23 Batu “ba ka ziba kuli ki Na

[Jehova, NW].” Pulelo yeo

i kuta-kutezwi ku fitelela ha

60 mwa bupolofita bwa Ezekiele

Mal. 1:11 Libizo la Mulimu li ka ba

le lituna mwahal’a macaba

Mat. 6:9, 10, 33 Ku bonisa ku kena kwa libiz

la Mulimu ka Mubuso wa hae ku butokwa hahulu

Joa 17:6, 26 Jesu n’a shaezi libizo la Mulimu

Lik. 2:21; Maro. 10:13 Ku biza libizo la Jehova kwa

tokwahala kuli mutu a puluswe

Maro. 3:4 Mulimu a bonahale ku ba ya buniti, mutu kaufela niha ka

bonahala ku ba lihata

1 Makor. 15:24-28 Mubuso u ka kutiswa ku Mulimu;

Mulimu u ka ba linto kaufela ku mañi ni mañi

Maheb. 13:15 Bakreste ba lukela ku shaela

libizo la Jehova

Sin. 15:4 Macaba kamukana a ka lumbeka

libizo la Jehova

Sin. 19:6 Libizo la Jehova la lumbekwa

hamulaho wa sinyeho ya

Babilona yo Mutuna

24. (a) Busepahali bwa Bakreste ba kwa makalelo bu bonisa cwañi kuli “Taba ya Sikreste” ki ya niti? (b) Ki bufi bupaki bo buñwi bo bu bonisa kuli bañoli ba Bibele ne ba ñola litaba za niti, isiñi matangu?

²⁴ (9) Busepahali bwa Lipaki. Ka za ze ñwi ze kona ku ekezwa kwa bupaki bwa Bakreste ba kwa makalelo—ili bañoli ba Mañolo a Sikreste ni ba bañwi—George Rawlinson u li: “Ba ne ba ba Bakreste kwa makalelo ne ba ziba kuli ne ba kana ba bulaelwa bulapeli bwa bona. . . . Bañoli bote ba kwa makalelo ba ne ba yemela Bukreste, ne ba itoisa cwalo ba m’ata a tamaiso, mi ni bona ne ba kona ku bulaelwa seo. Tumelo ye ñwi ha i kona ku tisa lifu, batu ha ba matukeli ku swalisana ni bulapeli bo bu ba tabisa; mi ha ba itwaezi patalaza sikwata se si nyandiswa, konji ha se ba tatubisisize lituto za bulapeli bwa sona, mi ba ikolwisisize kuli ki za niti. Kwa iponelwa hande kuli basikuluhi ba kwa makalelo ne ba kona ku ikolwisisa hande za buniti bwa litaba za Sikreste ku fita luna; ne ba kona ku buzisisa lipaki—ka ku bapanya litaba za bona kaufela—ni ku batisisa mo litaba za bona ne li ngelwa ki lila za bona—ka ku tatubisisa litaba za Sihedeni za miteñi yeo—ni ku fatungula bupaki bwa bona ka ku tala. . . . Zeo kaufela—mi ku lukelwa ku hupulwa kuli bupaki bwa ekezeha—ki bupaki bo bu tezi mi ki ka siwela ku fumanwa bupaki bo bu cwalo ka za likezahalo ze ñwi za kale; mi li bonisa hahulu buniti bwa Taba ya Sikreste. Taba yeo ha i na matangu . . . ni hanyinyani. Ki taba i liñwi, ye sa cinca-cinci, hailif’o matangu a cinca-cinca mi a shutana; i lumelelana hande ni ze ne ezahezi za batu ba miteñi yeo, ze i bulela i sa bushi ni hanyinyani, hailif’o matangu a kopamisa kamba a yola lika ze ne ezahezi; i talusa hande lika, zeo matangu a lika ka t’ata ku pata; i tezi litaelo ze tusa ze utwahala ili ze bunolo ka ku fitisisa, hailif’o matangu a luta ze sa swalehi hande. . . . Buniti, busepahali, ku nepahala hahulu, lilato la niti, ki tona tulemeno to tu ipitezi hahulu twa bañoli ba Testamente ye Nca, bao ka bupaki ba ñola lika za niti, isiñi matangu . . . Ba ñolela ‘kuli lu kone ku ziba niti ya lika zeo ku si na kakanyo ne li lumelwa’ mwa miteñi ye ne liñolwa.” *—Mu bapanye Luka 1:1, 4.

25. Ki nto mañi sihulu ye bonisa kuli Bibele ki ya niti?

²⁵ Bupolofita bwa bumulimu ki yona kalulo ya Bibele ye mbwetukisa hahulu. Buniti bwa Bibele sihulu bu yemezwi ki talelezo ya bupolofita bo buñata-ñata, b’o kaufela bu bonisa ku bonela hule za kwapili ko ku makaza kwa Jehova. Linzwi leo la bupolofita kaniti ki “lambi ye lu bonisa mwa sibaka se si lififi,” mi ku li utwa ku ka tiisa tumelo ya  ba ba lakaza ku pila ku fitela bupolofita bwa za Mubuso kaufela bu talelezwa mwa lifasi la Mulimu la ku luka le linca ili la kamita. Mikoloko ye milalu ye tatama i ekeza kwa bupaki bwa kuli Bibele ki ya niti ka ku bonisa buñata bwa litalelezo za bupolofita bo, hamoho ni ku lumelelana kwa Mañolo kaufela a Siheberu ni a Sigerike. Nako ha i nze i cibilika, Bibele i zwelapili ku iponahaza hande kuli luli ‘i tahile ka Moya wa Mulimu, mi i na ni tuso.’—2 Pit. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Chati fa likepe 343, 344]

(10) BUPOLOFITA BO BU ZWILE MUBANO KA ZA JESU NI TALELEZO YA BONA

Bupolofita Kezahalo Talelezo

Gen. 49:10 U pepelwa mwa lusika Mat. 1:2-16;

lwa Juda Lu. 3:23-33;

Maheb. 7:14

Samu 132:11; U zwa mwa lusika Mat. 1:1, 6-16; 

Is. 9:7; lwa Davida mwan’a Jese Mat. 9:27; 15:22; 

Is. 11:1, 10 Mt 20:30, 31;

Mt 21:9, 15; 22:42;

Mare. 10:47, 48;

Lu. 1:32; 2:4;

Lu 3:23-32;

Lu 18:38, 39;

Lik. 2:29-31;

Lik. 13:22, 23;

Maro. 1:3; 15:8, 12

Mi. 5:2 U pepelwa mwa Betelehema Lu. 2:4-11; Joa. 7:42

Is. 7:14 U pepwa ki mwalyanjo Mat. 1:18-23;

Lu. 1:30-35

Jer. 31:15 Limbututu za bulawa Mat. 2:16-18

ha s’a pepilwe

Hos. 11:1 Wa bizwa ku zwa mwa Egepita Mat. 2:15

Mala. 3:1; 4:5; Nzila ya lukiswa cimo Mat. 3:1-3; 11:10-14;

Mat. 17:10-13; Is. 40:3

Mare. 1:2-4; Lu. 1:17,

Mare. 76; 3:3-6; 7:27;

Joa. 1:20-23; 3:25-28;

Lik. 13:24; 19:4

Dan. 9:25 U taha a li Mesiya U t’o kolobezwa mi wa

hamulaho wa “lisunda” toziwa ka nako ye ne

ze 69 bulezwi ka 29 C.E.

(Lu. 3:1, 21, 22)

Is. 61:1, 2 Wa lumiwa Lu. 4:18-21

Is. 9:1, 2 Bukombwa bu monyehela Mat. 4:13-16

batu ba Nafetali

ni Zebuloni

Samu 78:2 N’a bulela ka linguli Mat. 13:11-13, 31-35

Is. 53:4 N’a itwesize matuku Mat. 8:16, 17

a luna

Samu 69:9 U tukufalelwa ndu Mat. 21:12, 13;

ya Jehova Mare. 11:15-18;

Lu. 19:45, 46;

Joa. 2:13-17

Is. 42:1-4 Ka ku ba mutang’a Mat. 12:14-21

Jehova, n’a si ke a Joa. 12:37, 38;

huwa mwa mapatelo Maro. 10:11, 16

Is. 53:1 H’a lumelwi

Zak. 9:9; U kena mwa Jerusalema a Mat. 21:1-9; 

Samu 118:26 zulami mwan’a mbongolo; Mare. 11:7-11;

u bubekwa ku ba mulena Lu. 19:28-38;

ya taha ka libizo la Jehova Joa. 12:12-15

 Is. 28:16; 53:3; Wa haniwa, kono u Mat. 21:42, 45, 46; 

Samu 69:8; 118:22, 23 fetuha muñ’a lilulu Lik. 3:14; 4:11;

1 Pit. 2:7

Is. 8:14, 15 U ba licwe la sitataliso Lu. 20:17, 18;

Maro. 9:31-33;

1 Pit. 2:8

Samu 41:9; 109:8 Muapositola yo muñwi Mat. 26:47-50;

wa kwenuha; u beteka Jesu Joa. 13:18, 26-30;

Joa. 17:12; 18:2-5;

Lik. 1:16-20

Zak. 11:12 U betekwa ka mali a Mat. 26:15; 27:3-10;

silivera a 30 Mare. 14:10, 11

Zak. 13:7 Balutiwa ba hoboka Mat. 26:31, 56;

Joa. 16:32

Samu 2:1, 2 Babusi ba Roma ni Mat. 27:1, 2;

baeteleli ba Isilaele Mare. 15:1, 15;

hamoho ba lwanisa Lu. 23:10-12;

mutoziwa wa Jehova Lik. 4:25-28

Is. 53:8 Wa zekiswa ni ku Mat. 26:57-68;

atulelwa lifu Mat. 27:1, 2, 11-26;

Joa. 18:12-14, 19-24,

Joa. 28-40; 19:1-16

Samu 27:12 Lipaki za buhata Mat. 26:59-61;

za itusiswa Mare. 14:56-59

Is. 53:7 Wa kuzeza bazekisi Mat. 27:12-14;

Mare. 14:61; 15:4, 5;

Lu. 23:9; Joa. 19:9

Samu 69:4 U toilwe a si ka fosa Lu. 23:13-25;

Joa. 15:24, 25;

1 Pit. 2:22

Is. 50:6; Wa natwa, wa kwelwa mati Mat. 26:67; 27:26, 30;

Mi. 5:1 Joa, 18:22; 19:3

Samu 22:16, NW, Wa kokotelwa Mat. 27:35;

litaba za kwatasi Mare. 15:24, 25;

Lu. 23:33;

Joa. 19:18, 23;

Joa. 20:25, 27

Samu 22:18 Liapalo za abiwa ka loto Mat. 27:35;

Joa. 19:23, 24

Is. 53:12 U balelwa kwa lisinyi Mat. 26:55, 56; 27:38;

Lu. 22:37

Samu 22:7, 8 Wa shubaulwa a li fa kota Mat. 27:39-43;

Mare. 15:29-32

Samu 69:21 U fiwa vinega ni nyoko Mat. 27:34, 48;

Mare. 15:23, 36

Samu 22:1 Mulimu u mu siyela lila Mat. 27:46; Mare. 15:34

Samu 34:20; Masapo ha si ka lobiwa Joa. 19:33, 36

Ex. 12:46

Is. 53:5; Wa tabiwa Mat. 27:49, NW;

Zak. 12:10 Joa. 19:34, 37;

Sin. 1:7

Is. 53:5, 8, U shwa lifu la tiululo Mat. 20:28; 

Is. 53:11, 12 kuli a lwale libi ni ku Joa. 1:29;

konisa batu ku ba ba Maro. 3:24; 4:25;

ba lukile ku Mulimu 1 Makor. 15:3;

Maheb. 9:12-15;

1 Pit. 2:24; 1 Joa. 2:2

Is. 53:9 U pumbekwa ni bafumi Mat. 27:57-60;

Joa. 19:38-42

Jon. 1:17; U tola mwa libita ku fitela Mat. 12:39, 40;

Jon. 2:10 lizazi la bulalu, mi wa zuswa Mat. 16:21; 17:23;

Mat. 20:19; 27:64;

28:1-7; Lik. 10:40; 1 Makor. 15:3-8

Samu 16:8-11, NW Wa zuswa a si ka bola Lik. 2:25-31; 13:34-37

litaluso kale

Samu 2:7 Jehova u bonisa kuli Mat. 3:16, 17;

ki Mwan’a Haeka ku pepwa ka Mare. 1:9-11;

moya ni ka zuho Lu. 3:21, 22;

Lik. 13:33; Maro. 1:4; Maheb. 1:5; 5:5

Lipuzo za mukoloko wa “Bupolofita bo bu Zwile Mubano ka za Jesu ni Talelezo ya Bona”:

(a) Ki bufi bupolofita ka za ku pepwa kwa Jesu bo bu bonisa kuli n’a li yena Mesiya?

(b) Ki bufi bupolofita bo ne bu talelelizwe kwa makalelo a bukombwa bwa Jesu?

(c) Jesu n’a talelelize cwañi bupolofita ka mwa n’a petezi bukombwa bwa hae?

(d) Ki bufi bupolofita bo ne bu talelelizwe mwahal’a mazazinyana Jesu a si ka zekiswa kale?

(e) Bupolofita ne bu talelelizwe cwañi ka nako ya n’a zekiswa? (f) Ki bufi bupolofita bo ne bu talelelizwe ki ku kokotelwa kwa hae, lifu la hae, ni zuho ya hae?

[Chati fa likepe 344, 346]

(11) BUPOLOFITA BO BUÑWI BWA BIBELE BO BU TALELELIZWE

Bupolofita Kezahalo Talelezo

Gen. 9:25 Makanana ba ka ba batanga Josh. 9:23, 27;

ba Isilaele Baat. 1:28;

1 Mal. 9:20, 21

Gen. 15:13, 14; Maisilaele ba ka siya Ex. 12:35, 36; 

Ex. 3:21, 22 Egepita ba lwezi bufumu Samu 105:37

bo buñata Mulimu h’a atula

naha ye hatelela yeo

Gen. 17:20; Ishimaele u ka pepa malena Gen. 25:13-16; 

21:13, 18 ba 12 ni ku ba sicabatuna 1 Makolo. 1:29-31

Gen. 25:23; 

27:39, 40 Maedomo ha ba na ku pila Gen. 36:8;

mwa naha ye nunile, ba ka Deut. 2:4, 5;

sebeleza Maisilaele, mi 2 Sam. 8:14;

fokuñwi ba ka ipangula 2 Mal. 8:20;

1 Makol. 18:13;

2 Makol. 21:8-10

Gen. 48:19, 22 Efraimi u ka fita Num. 1:33-35;

Manase kwa buñata, mi Deut. 33:17;

sibeli sa masika a ka Josh. 16:4-9;

ba ni buswa Josh. 17:1-4

 Gen. 49:7 Simioni ni Livi ba ka hasana Josh. 19:1-9;

mwa Isilaele Josh. 21:41, 42

Gen. 49:10 Mulena u ka simuluha ku Juda 2 Sam. 2:4;

1 Makol. 5:2;

Mat. 1:1-16;

Lu. 3:23-33;

Maheb. 7:14

Deut. 17:14 Isilaele u ka kupa mulena 1 Sam. 8:4, 5, 19, 20

wa mutu

Deut. 28:52, Isilaele i ka natelwa Zeo li tahela Samaria

Deut. 28:53, bukwenuheli; minzi ya pumelwa, ka 740 B.C.E.

Deut. 28:64-66, 68 ba ezwa batanga (2 Mal. 17:5-23),

Jerusalema ka

607 B.C.E.

(Jer. 52:1-27),

ni Jerusalema hape

ka 70 C.E.

Josh. 6:26 Koto ya ku zusa Jeriko 1 Mal. 16:34

1 Sam. 2:31, 34; Lusika lwa Eli lwa kutiwa 1 Sam. 4:11, 17, 18; 

1 Sam. 3:12-14 1 Mal. 2:26, 27, 35

1 Mal. 9:7, 8; 

2 Makol. 7:20, 21 Tempele i ka ciswa haiba

Maisilaele ba kwenuha 2 Mal. 25:9;

2 Makol. 36:19;

Jer. 52:13;

Mali. 2:6, 7

1 Mal. 13:1-3 Aletare ya Jeroboami 2 Mal. 23:16-18

i ka sinyiwa

1 Mal. 14:15 Ku sinyiwa kwa mubuso wa 2 Mal. 17:6-23;

Isilaele wa masika a lishumi 2 Mal. 8:11, 12

Is. 13:17-22; Sinyeho ya Babilona; likwalo 51:37-43

Is. 45:1, 2; za Babilona li ka kwalulwa; Dan. 5:22-31; litaba

Jer. 50:35-46; Mamede ni Maperesia ba ka tula za silifasi za

Jer. 51:37-43 mwatas’a Sirusi paka. Sirusi n’a

hapile Babilona

likwalo inze li

kwaluhile *

Is. 23:1, 8, Munzi wa Tire u ka sinyiwa ki Litaba za silifasi

Is. 23: 13, 14; Makalade mwatas’a li bulela kuli kalulo

Ezek. 26:4, 7-12 Nebukadenezare ye fa likamba ya

muleneñi w’o ne

sinyizwe mi kalulo ye

fa sooli ne kozize ku

Nebukadenezare ha ne

se i ukumezwi

ka lilimo ze 13 *

Is. 44:26-28 Ku zusiwa kwa Jerusalema ni 2 Makol. 36:22, 23;

tempele ki bahapwa ba Sijuda Ezi. 1:1-4

ba ba kondokile; kalulo y’a

peta Sirusi ku seo

Jer. 25:11; Tukuluho ya bomasiyaleti Dan. 9:1, 2; 

Jer. 29:10 ikaba hamu-laho wa lilimo Zak. 7:5;

ze 70 za ku ba matota 2 Makol. 36:21-23

Jer. 48:15-24; Moabi i ka yunda Cwale ha ku sa na

Ezek. 25:8-11; sicaba se si bizwa

Zef. 2:8, 9 Moabi *

Jer. 49:2; Minzi ya Amoni ikaba tutuma

Ezek. 25: 1-7; Cwale ha ku sa na sicaba se

Zef. 2:8, 9 si bizwa Amoni *

ya matota

Jer. 49:17, 18; Edomo i ka yunda inge kuli Edomo ne i tuhezi

25:12-14; ne i siyo ku ba sicaba

Ezek. 35:7, 15; Jerusalema ha se

Obad. 16, 18 i sinyizwe ka

70 C.E. *

2:31-40; Mibuso ye mine ya swanisezwa: Litaba za silifas

Dan. 7:2-7 Babilona, Peresia, Greece, ni i za bonisa kuli

Roma. Litaba ze ñata za zeo ne li ezahezi

bupolofita za bulelwa cimo luli mwa ku hula

ni ku wa kwa mibuso

yeo *

Dan. 8:1-8, Hamulaho wa mubuso wa Alexandere yo Mutuna

Dan. 8:20-22; Peresia, ku ka busa Greece n’a hapile Mubuso wa

Dan. 11:1-19 ye tiile. Mubuso w’o Peresia. H’a shwile,

u ka alulwa hane, mi teñi ku balauli ba mpi ba

ka taha mibuso ye mibeli, bane ba mu yola.

mulena wa kwa mutulo ni Kwa nalulelule kwa

mulena wa kwa mboela taha mubuso wa

Seleucus ni wa

Ptolemy mi ne i

itwanisa kamita *

Dan. 11:20-24 Mubusi u ka laela za Taelo ya za sipalo mwa

sipalo. Mwa miteñi ya y’a Palestine ne li mwa

ka mu yola, “mulena puso ya Sesare Augusto;

muñ’a bulikani” u ka fenyiwa Jesu a bulawa mwahal’a

puso ya shwana wa hae,

Tibere Sesare *

Zef. 2:13-15; Ninive ikaba matota Ne i bile mabunda a

Nah. 3:1-7 matakala *

Zak. 9:3, 4 Munzi wa Tire o fa sooli Ne u sinyizwe ki

u ka sinyiwa Alexandere ka 332 B.C.E. *

 Mat. 24:2, Jerusalema i ka potoloswa Ne i sinyizwe ki

Mat. 16-18; ka misumo ye shengile mi i Maroma ka 70 C.E. *

Lu. 19:41-44 ka sinyiwa

Mat. 24:7-14; Nako ye zieza ya bulelwa Nako ye si ka bonwa

Mare. 13:8; cimo pili ku si ka taha kale ya makandauko fa

Lu. 21:10, 11, kaungu-ungu ka muinelo wo lifasi ne i kalile ka

Lu. 21: 25-28; wa linto; ku ka ba ni ndwa ya lifasi ya pili

2 Tim. 3:1-5 lindwa, lukupwe, ka 1914. Ku kutaza

lizikinyeho, matuku, Mubuso cwale kwa ezwa

bumaswe, ku kutaza taba ye mwa linaha ze

nde ya Mubuso kwa macaba fitelela 200

kaufela

[Litaluso za kwatasi]

Lipuzo za mukoloko wa “Bupolofita bo Buñwi bwa Bibele bo bu Talelelizwe”:

(a) Ne ku ezaheziñi ze ne polofitilwe Maisilaele ha ne ba keni mwa naha ya Kanana?

(b) Ki bupolofita bufi bwa za katulo ya Isilaele ni Juda bo ne bu talelelizwe, mi ne li lili?

(c) Ne ku polofitilweñi ka za tukuluho? Kana zeo ne li talelelizwe?

(d) Ki afi macaba a n’a bulelezwi katulo ya ona, mi likatulo ze ne polofitilwe zeo ne li talelelizwe cwañi?

(e) Ki lifi ze ñwi za likezahalo ze zwile mubano ze ne bulezwi cimo ki Daniele? ni Jesu?

[Chati fa likepe 346-349]

(12) MAÑOLO A MAÑWI A SIHEBERU A AMILWE NI KU SEBELISWA KI BAÑOLI BA MAÑOLO A SIGERIKE

(TEMUSO: Mukoloko wo ha u kopanyelezi mañolo a amilwe a bonisizwe mwa “Bupolofita bo bu Zwile Mubano ka za Jesu,” fa makepe a felile.)

Le Li Amilwe Pulelo Ku Sebeliswa

Gen. 1:3 Mulimu u laela kuli liseli li benye 2 Makor. 4:6

Gen. 1:26, 27 Mutu u ezizwe ka siswaniso sa Jak. 3:9;

Mulimu, ili musali ni munna Mare. 10:6

Gen. 2:2 Mulimu wa pumula kwa misebezi ya Maheb. 4:4

hae ya ku bupa ze fa lifasi mubu

Gen. 2:7 Adama u ezwa moyo o pila 1 Makor. 15:45

Gen. 2:24 Munna u ka tokolomoha bashemi ba Mat. 19:5;

hae ni ku kumalela musal’a hae; Mare. 10:7, 8;

sibeli sa bona ba ka ba nama 1 Makor. 6:16;

i liñwi Maef. 5:31

Gen. 12:3; 18:18 Macaba kaufela a ka fuyolwa Magal. 3:8

ka Abrahama

Gen. 15:5 Peu ya Abrahama i ka ñatafala Maro. 4:18

Gen. 15:6 Abrahama u ngiwa ku ba ya lukile Maro. 4:3;

kabakala tumelo Magal. 3:6;

Jak. 2:23

Gen. 17:5 Abrahama ki ndat’a ba ba lumela Maro. 4:16, 17

ba “macaba a mañata”

Gen. 18:10, 14 Sara u sepiswa mwana Maro. 9:9

Gen. 18:12 Sara u biza Abrahama “muñ’a ka” 1 Pit. 3:6

Gen. 21:10 Taba ya swanisezo ya Sara, Hagare, Gal. 4:30

Isaka, ni Ishimaele

Gen. 21:12 Peu ya Abrahama i ka taha ka Isaka Maro. 9:7;

Maheb. 11:18

Gen. 22:16, 17 Mulimu u itama ka luci kuli u Maheb. 6:13, 14

ka fuyola Abrahama

Gen. 25:23 Kwa bulelwa cimo kuli Mulimu u Maro. 9:12

ka shemuba Jakobo isiñi Isau

Ex. 3:6 Mulimu ki Mulimu wa ba ba pila, Mat. 22:32;

isiñi wa bafu Mare. 12:26;

Lu. 20:37

Ex. 9:16 Libaka Mulimu ha n’a tuhelezi Faro Maro. 9:17

Ex. 13:2, 12 Baeli ba sumekelwa ku Jehova Lu. 2:23

Ex. 16:18 Mulimu u likanyeza manna ha 2 Makor. 8:15

i kubukanywa

Ex. 19:5, 6 Isilaele u kulubelwa ku ba mubuso 1 Pit. 2:9

wa baprisita

Ex. 19:12, 13 Kanya ya Jehova kwa lilundu Maheb. 12:18-20

la Sinai

Ex. 20:12-17 Mulao wa bu 5, wa bu 6, wa bu 7, Mat. 5:21, 27;

wa bu 8, wa bu 9, ni wa bu 10 Mat. 15:4;

Mat. 19:18, 19;

Mare. 10:19;

Lu. 18:20;

Maro. 13:9;

Maef. 6:2, 3;

Jak. 2:11

Ex. 21:17 Koto ya ku loba mulao wa Mat. 15:4;

buketalizoho Mare. 7:10

Ex. 21:24 Liito ka liito ni liino ka liino Mat. 5:38

Ex. 22:28 “U si ke wa bulela mulena wa Lik. 23:5

sicaba sa henu maswe”

Ex. 24:8 Ku eziwa kwa bulikani bwa Maheb. 9:20;

Mulao—“mali a bulikani” Mat. 26:28;

Mare. 14:24

Ex. 25:40 Mushe u laelwa mwa ku ezeza Maheb. 8:5

tabernakele ni libyana za yona

Ex. 32:6 Maisilaele ba eza mukiti mi 1 Makor. 10:7

ba ikola

 Ex. 33:19 Mulimu u shemuba y’a lata Maro. 9:15

kaufela

Liv. 11:44 “Mu be ba ba kenile, kakuli 1 Pit. 1:16

Na ni Ya-Kenile”

Liv. 12:8 Matabelo a mufuzana hamulaho wa Lu. 2:24

ku pepwa kwa mwan’a mushimani

Liv. 18:5 Y’a mamela Mulao u ka pila ka ona Magal. 3:12

Liv. 19:18 U late wahenu m’o itatela Mat. 19:19;

Mat. 22:39; Mare. 12:31;

Maro. 13:9;

Magal. 5:14;

Jak. 2:8

Liv. 26:12 Jehova n’a li Mulimu wa Isilaele 2 Makor. 6:16

Num. 16:5 Jehova w’a ziba ba hae 2 Tim. 2:19

Deut. 6:4, 5 Lata Jehova ka pilu ni moyo Mat. 22:37;

kaufela Mare. 12:29, 30;

Lu. 10:27

Deut. 6:13 “Kubamela [Jehova, NW] Mulimu Mat. 4:10;

wa hao” Lu. 4:8

Deut. 6:16 “U si ke wa lika [Jehova, NW] Mat. 4:7;

Mulimu wa hao” Lu. 4:12

Deut. 8:3 Mutu h’a na ku pila buhobe fela Mat. 4:4; Lu. 4:4

Deut. 18:15-19 Mulimu u ka tisa mupolofita Lik. 3:22, 23

ya swana ni Mushe

Deut. 19:15 Taba kaufela i lukela ku tiiswa Joa. 8:17

ki lipaki ze peli kamba ze talu; 2 Makor. 13:1

Deut. 23:21 “U fe [Jehova, NW] s’o sepisize Mat. 5:33

ka ku konka”

Deut. 24:1 Tukiso ya Mulao wa Mushe ya telekano Mat. 5:31

Deut. 25:4 “U si ke wa tiba mulomo wa pulu 1 Makor. 9:9;

ha i pula mabele” 1 Tim. 5:18

Deut. 27:26 Maisilaele ba ne ba tulile Mulao Magal. 3:10

ne ba kutilwe

Deut. 29:4 Ki Majuda ba sikai fela ba ne ba Maro. 11:8

amuhezi taba ye nde

Deut. 30:11-14 Tokwahalo ya ku ba ni “Linzwi la Maro. 10:6-8

tumelo” mwa pilu ni ku li shaela

Deut. 31:6, 8 Mulimu ha fulaleli batu ba hae Maheb. 13:5

Deut. 32:17, 21 Mulimu n’a fufabisize Majuda ka Maro. 10:19;

ku mema Balicaba. Maisilaele ne 1 Makor. 10:20-2

ba shangumuzi lifufa la Jehova ka

ku lapela maswaniso

Deut. 32:35, 36 Jehova u ka likanyisa 2 Maheb. 10:30

Deut. 32:43 “Mina bahedeni a mu nyakalale ni Maro. 15:10

sicaba sa hae”

1 Sam. 13:14; 16:1 Davida, munna ya kolisa pilu Lik. 13:22

ya Mulimu

1 Sam. 21:6 Davida ni ba n’a zamaya ni bona ba Mat. 12:3, 4;

ca mahobe a beezwi Mulimu Mare. 2:25, 26;

Lu. 6:3, 4

1 Mal. 19:14, 18 Ki ba sikai fela kwa Majuda ba Maro. 11:3, 4

ne ba sepahalile ku Mulimu

2 Makol. 20:7 Abrahama u bizwa “mulatiwa” Jak. 2:23

(“mulikan’a”) Mulimu

Jobo 41:11 “Ki mañi ya file Mulimu pili?” Maro. 11:35

Samu 5:9 “Mumizo wa bona ki libita le li atami” Maro. 3:13

Samu 8:2 Mulimu u fumani milumbeko “ka milomo Mat. 21:16

ya bana”

Samu 8:4-6 “Mutu ki mañi, kuli a mu hupule?” Maheb. 2:6, 7;

Mulimu u beile linto kamukana 1 Makor. 15:27

mwatas’a mautu a Kreste

Samu 10:7 “Mwa mahanu a bona ku tezi matapa” Maro. 3:14

Samu 14:1-3 “Ha ku na ya lukile” Maro. 3:10-12

Samu 18:49 Bamacaba ba ka lumbeka Mulimu Maro. 15:9

Samu 19:4, NW Ha ku na ya si ke a utwa niti ya Maro. 10:18

ku ba teñi kwa Mulimu sina pupo

kamukana ha i paka

Samu 22:22 “Ni ka bulelela banyani ba ka Libizo Maheb. 2:12

la hao”

Samu 24:1 Lifasi ki la Jehova 1 Makor. 10:26

Samu 32:1, 2 “U na ni mbuyoti mutu y’a sa mu Maro. 4:7, 8

bulukeli Mulimu sibi sa hae”

Samu 34:12-16 “Meto a Mulena a talimile ba ba na 1 Pit. 3:10-12

ni niti”

Samu 36:1 “Sabo ya Mulimu ha i yo fapil’a bona” Maro. 3:18

Samu 40:6-8 Mulimu cwale ha sa amuhela matabelo Maheb. 10:6-10

a mwatas’a Mulao; sitabelo si li siñwi

sa mubili wa Jesu, ka ku ya ka tato

ya Mulimu, ki sona se si kenisa

Samu 44:22 “Lu talimwa inge lu lingu ze y’o tabwa” Maro. 8:36

 Samu 45:6, 7 “Mulimu, lubona lwa [Kreste] lu Maheb. 1:8, 9

tiile ku ya ku ile”

Samu 51:4 Ku luka kwa manzwi ni likatulo za Maro. 3:4

Mulimu kwa boniswa

Samu 68:18 Kreste ha n’a kambamezi kwahalimu, Maef. 4:8

a fa batu ba ba li limpo

Samu 69:22, 23 Tafule ya kozo ya Isilaele i Maro. 11:9, 10

fetuha lilaba

Samu 78:24 Buhobe bwa kwa lihalimu Joa. 6:31-33

Samu 82:6 “Mu milimu” Joa. 10:34

Samu 94:11 “[Jehova, NW] u ziba mihupulo 1 Makor. 3:20

ya ba ba butali, kuli ki ya mbango”

Samu 95:7-11 Maisilaele ba mangulunde ne ba Maheb. 3:7-11;

si ka kena mwa pumulo ya Mulimu Maheb. 4:3, 5, 7

Samu 102:25-27 “Wena Mulena, . . . n’o tomile Maheb. 1:10-12

lifasi”

Samu 104:4 “Mangeloi a hae, u a eza mioya ye fuka” Maheb. 1:7

Samu 110:1 Mulena u ka ina ku la bulyo la Jehova Mat. 22:43-45;

Mare. 12:36, 37;

Lu. 20:42-44;

Maheb. 1:13

Samu 110:4 Kreste ki muprisita wa kamita ka Maheb. 7:17

mukwa wa Melekisedeke

Samu 112:9 “U hasize . . . Ku Luka kwa Hae ku 2 Makor. 9:9

ina kamita”

Samu 116:10 “Ni lumezi, mi kifo ni bulezi” 2 Makor. 4:13

Samu 117:1 “A mu lumbeke [Jehova, NW], mina Maro. 15:11

bahedeni kaufela”

Samu 118:6 “Mulena ki Yena ya ni tusa, ha ni Maheb. 13:6

sabi se siñwi”

Samu 140:3 “Ku na ni sifanu sa sibili mwatas’a Maro. 3:13

milomo ya bona”

Liprov. 26:11 “Nja i kutezi mataz’a yona” 2 Pit. 2:22

Is. 1:9 Kabesi bomasiyaleti, Isilaele neikabe Maro. 9:29

i bile sina Sodoma

Is. 6:9, 10 Maisilaele ne ba hanile taba ye nde Mat. 13:13-15;

Mare. 4:12;

Lu. 8:10;

Lik. 28:25-27

Is. 8:17, 18 “A mu bone! Ki na yo, ni bana b’a Maheb. 2:13

ni file Mulimu”

Is. 10:22, 23 Ki bomasiyaleti fela ba Isilaele Maro. 9:27, 28

ba ba ka piliswa

Is. 22:13 “A lu ceñi, a lu nweñi, kakuli 1 Makor. 15:32

kamuso lu ka shwa”

Is. 25:8 “Lifu li mizizwe ki ku tula” 1 Makor. 15:54

Is. 28:11, 12 Batu ne ba si ka lumela niha ne ba 1 Makor. 14:21

bulelezwi ka “puo isili”

Is. 28:16 Ha ba na ku swaba ba ba sepa Kreste, 1 Pit. 2:6;

y’a li mutomo mwa Sione Maro. 10:11

Is. 29:13 Buipi bwa bañoli ni Bafalisi bwa Mat. 15:7-9;

taluswa Mare. 7:6-8

Is. 29:14 Mulimu u feza butali bwa ba ba butali 1 Makor. 1:19

Is. 40:6-8 Linzwi l’a bulela Jehova la inelela 1 Pit. 1:24, 25

Is. 40:13 ‘Ki mañi ya bile muelezi wa Jehova?’ Maro. 11:34

Is. 42:6; 49:6 “Ni ku beile liseli la macaba” Lik. 13:47

Is. 45:23 Mañwele kaufela a ka kubamela Jehova Maro. 14:11

Is. 49:8 Nako ye lukela ya ku utwiwa, “mwa 2 Makor. 6:2

lizazi la ku pilisa”

Is. 52:7 Mahutu a balwali ba litaba ze nde Maro. 10:15

ki a mande

Is. 52:11 “Mu zwe ku bona, mi mu kauhane” 2 Makor. 6:17

Is. 52:15 Taba ye nde ya bulelelwa bamacaba Maro. 15:21

Is. 54:1 “U wabelwe wena mumba ya sa pepi” Magal. 4:27

Is. 54:13 “Kamukana ba ka lutwa ki Mulimu” Joa. 6:45

Is. 56:7 Ndu ya Jehova ikaba ndu ya tapelo Mat. 21:13;

ya macaba kaufela Mare. 11:17;

Lu. 19:46

Is. 59:7, 8 Bumaswe bwa batu bwa taluswa Maro. 3:15-17

Is. 65:1, 2 Jehova u iponahalisize ku bamacaba Maro. 10:20, 21

Is. 66:1, 2 “Lihalimu ki lubona lwa ka, mi Lik. 7:49, 50

lifasi ki f’a hatela mautu a ka”

 Jer. 5:21 Ba na ni meto, kono ha ba boni Mare. 8:18

Jer. 9:24 “Ya itumba, a itumbe ku [Jehova, NW]” 1 Makor. 1:31;

2 Makor. 10:17

Jer. 31:31-34 Mulimu u ka eza bulikani bo bunca Maheb. 8:8-12;

Maheb. 10:16, 17

Dan. 9:27; 11:31 “Bumaswe bo bu shandaula” Mat. 24:15

Hos. 1:10; 2:23 Bamacaba ni bona ba ka ba Maro. 9:24-26

sicaba sa Mulimu

Hos. 6:6 “Ni lata sishemo, isi sitabelo” Mat. 9:13; 12:7

Hos. 13:14 “Wena lifu, sibulaiso sa hao si 1 Makor. 15:54, 55

kai?”

Joe. 2:28-32 “Mutu ni mutu ya ka lapela Libizo Lik. 2:17-21;

la [Jehova, NW] u ka pila” Maro. 10:13

Am. 9:11, 12 Mulimu u ka zusa tabernakele ya Lik. 15:16-18

Davida

Hab. 1:5 “A mu bone, mina bokamashungu, Lik. 13:40, 41

mu komoke he”

Hab. 2:4 “Ya lukile u ka pila ka tumelo” Maheb. 10:38;

Maro. 1:17

Hag. 2:6 Lihalimu ni lifasi li ka nyanganyiswa Maheb. 12:26, 27

Mal. 1:2, 3 Jakobo wa latwa, Isau u toilwe Maro. 9:13

Lipuzo za mukoloko wa “Mañolo a Mañwi a Siheberu a Amilwe ni ku Sebeliswa ki Bañoli ba Mañolo a Sigerike”:

(a) Ze amilwe za Genese mwa Mañolo a Sigerike li yemela cwañi taba ya yona ya pupo?

(b) Ze ama Abrahama ni peu ya Abrahama mwa Genese li sebelisizwe cwañi?

(c) Ku amilweñi ze mwa buka ya Exoda ka za Milao ye Lishumi ni likalulo ze ñwi za Mulao?

(d) Ki kai ko lu fumana zibahazo ya pili ya milao ye mibeli ye mituna ka ku fitisisa, ya ku lata Jehova ka pilu kaufela ni ka moyo kaufela ni ku lata ba bañwi ka mo lu itatela?

(e) Mu taluse ze ñwi za likuka ze mutomo ze bulezwi mwa Pentateuch ze amilwe mwa Mañolo a Sigerike. Li sebelisizwe cwañi?

(f) Ki lifi litaba za Lisamu, ze amilwe mwa Mañolo a Sigerike, ze bubaza Jehova ⁽¹⁾ sina yena Mubupi ni Muñ’a lifasi? ⁽²⁾ sina Yena ya tabela ba ba lukile ni ku ba babalela?

(g) Mañolo a Sigerike a Sikreste a sebelisa cwañi litaba ze ñwi za Isaya ni bapolofita ba bañwi ku za ⁽¹⁾ ku kutaza taba ye nde? ⁽²⁾ ku haniwa kwa taba ye nde ki ba bañwi? ⁽³⁾ bamacaba, hamohocwalo ni bomasiyaleti ba Isilaele, ba ba lumela? ⁽⁴⁾ bunde bwa ku lumela taba ye nde?