Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 2—Nako ni Mañolo A’Kenile

Ye talusa likalulo za linako ze itusisizwe mwa Bibele, likalenda ze itusiswa hahulu, lilimo za butokwa hahulu ku za Bibele, ni lisupo ze hoha mamelelo ka za “ku ululuka kwa nako.”

1, 2. Salumoni n’a ñoziñi ka za nako, mi ka ku beya mwa munahano ku fela kapili kwa nako, lu swanela ku itusisa yona cwañi?

MUTU u lemuha hahulu ku fela kwa nako. Ka mo i zamaela waci ki ka m’o a shenyeza ni yena mwahal’a nako. Haiba a itusisa hande nako ya hae, u butali luli. Sina mwa n’a ñolezi Mulena Salumoni: “Nto ni nto i na ni nako ya yona, mi nako i teñi ya linto kamukana mwatas’a lihalimu. Ku na ni nako ya ku pepwa, ni nako ya ku shwa, nako ya ku cala ni nako ya ku kumula se si calilwe. Ku na ni nako ya ku bulaya, ni nako ya ku folisa; nako ya ku yahulula, ni nako ya ku yaha, ku na ni nako ya ku lila, ni nako ya ku seha.” (Muek. 3:1-4) Nako ha i liyehi! Lilimo ze 70 za bupilo ki ze kuswani hahulu kuli mutu a kone ku ziba ze ñata ni ku ikola lika ze ñwi ze nde kaufela zeo Jehova a file mutu fa lifasi-mubu fa. “Linto z’a ezize kamukana ki ze nde mwa nako ya zona. Mane u beile mwa pilu ya mutu zibo ya linako ze sa feli; kono, nihakulicwalo ha ku na mutu y’a zibile ku tungununa misebezi y’a ezize Mulimu, ku kala kwa makalelo ku isa kwa mafelelezo.”—Muek. 3:11; Samu 90:10.

² Jehova yena u pila mwa nako ye sa feli. Haili ka za libupiwa za hae, u tabezi ku li beya mwahal’a ku ululuka kwa nako. Mangeloi a lihalimu, hamoho ni Satani wa mukwenuheli, a ziba hande-nde ku fela kwa nako. (Dan. 10:13; Sin. 12:12) Ku ñozwi ka za mufuta wa mutu kuli, “Mutu ni mutu u tamwa ki linako z’a pila ka zona, ni ki bushiko kamba bumai bwa hae.” (Muek. 9:11) Ki ya tabile mutu y’o kamita a hupula Mulimu mwa minahano ya hae mi ili ya amuhela tukiso ya Mulimu ya “lico ka nako ye lukela”!—Mat. 24:45.

3. Nako ni mbyumbyulu li swana cwañi?

 ³ Nako I Libile Kulokulikuñwi. Nihaike kuli nako i kai ni kai, ha ku na mutu ya pila ya kona ku i talusa. Kwa ku sa utwisiswa i swana sina mbyumbyulu. Ha ku na ya kona ku talusa ko ne i kalezi nako kamba ko i libile. Zeo li zibwa fela ki wa zibo ye si na maciñekelo yena Jehova, ya bulelwa kuli ki Mulimu “ku zwa ko ku si na makalelo, ku ya ko ku si na mafelelezo.”—Samu 90:2.

4. Ku konwa ku bulelwañi ka za muzamaelo wa nako?

⁴ Kwa neku le liñwi, nako i na ni miinelo ye miñwi ye konwa ku utwisiswa. Bubebe bo i bonahala ku zamaya ka bona bwa kona ku pimiwa. Hape, i liba fela kulokulikuñwi. Inge limota mwa mukwakwa o lumeleza fela ku liba kulokulikuñwi, nako i swalelezi ku kitimela kulokulikuñwi k’o—inze i libile fela kwapili. Ku si na taba kuli i akufa cwañi, ni kamuta nako ha i konwi ku kwenulwa. Lu pila mwa nakonyana ya cwale. Niteñi, yona cwale yeo i sweli ya shenya, inze i shenyeza kwamulaho ka nako kaufela. Ha i yemiswi.

5. Ki kabakalañi ha ne ku kana kwa bulelwa ka za nako ye fitile kuli lu tuzi kamba ku tulwa?

⁵ Nako ye Fitile. Nako ye fitile i ile, ki ya kwakale, ha i sa kona ku kutelwa ni kamuta. Ku lika kufi kamba kufi ku kutisa nako ye fitile ha ku konahali sina mo ku sa konahaleli kuli sibuba si cuumuke ka ku kambamisa mezi kamba kuli lisho li fufe silelenyima ku kuta mwa buta bo bu li kunupile. Mafosisa a luna a faluzi munapa mwa ku ululuka kwa nako, ili munapa o kona ku takulwa ki Jehova fela. (Is. 43:25) Ka ku swana, likezo ze nde za mutu za kwamulaho liñolehile mi “li ka mu kutela” ka limbuyoti ze zwa ku Jehova. (Liprov. 12:14; 13:22) Ka za nako ye fitile lu tuzi kamba ku tulwa. Ha li konwi ku zamaiswa. Ka za ba ba maswe ku ñozwi kuli: “Kakuli fakaufinyana ba ka pumiwa sina bucwañi, mi ba ka oma, mo bu omela bucwañi bo butala.”—Samu 37:2.

6. Nako ye kwapili i fapana cwañi ni ye felile, mi ki kabakalañi sihulu ha lu swanela ku iyakatwa za yona?

⁶ Nako ye Kwapili. Nako ye kwapili ha i cwalo. I sweli ku lu atumela kamita. Ka tuso ya Linzwi la Mulimu, lwa kona ku lemuha mikwalelo ye tunumani kwapil’a luna ni ku itukiseza ku talimana ni yona. Lwa kona ku ikubukanyeza “bufumu kwa lihalimu.” (Mat. 6:20) Bufumu b’o ha bu na ku tanyelwa ki ku ululuka kwa nako. Bu ka ina ni luna mi bu ka ba teñi ku isa mwa nako ya kwapili ye sa feli ili ya limbuyoti. Lu cisehela ku itusisa hande nako, kakuli i ama nako yeo ya kwapili.—Maef. 5:15, 16.

7. Ki lifi ze supa nako zeo Jehova a file mutu?

⁷ Ze Supa Nako. Liwaci za luna za miteñi ya cwale ki ze supa nako. Li sebeza sina limishaliso za nako. Ka mukwa o swana Jehova, Mubupi, u tomile lika ze tuna ze supa nako—lifasi-mubu le li pikuluha isali lona, kweli ye potoloha lifasi-mubu, ni lizazi—ilikuli mutu ya fa lifasi-mubu a kone ku ziba nako ka ku nepahala. “Cwale Mulimu a li: Maseli a be teñi mwa sibaka sa lihalimu, ku kauhanya musihali ni busihu, ni kuli i be liponiso za linako ze beilwe, ni za mazazi ni za myaha.” (Gen. 1:14) Kacwalo, ka ku ba lika ze ñata za milelo ye swalisani, zona lika za mwahalimu zeo li zamaya mwa mipotoloho ya zona ye petehile, li nze li mishala ku liba kulokulikuñwi kwa nako ili ka ku sa fela ni ku sa fosa.

8. Mwa Bibele linzwi la “lizazi” li itusisizwe ku talusañi ze fitana-fitana?

⁸ Lizazi. Linzwi la “lizazi” mwa Bibele li itusisizwe ka litaluso ze fitana ze sikai, sina mo li sebeleza ka ku fitana-fitana mwa linako za cwale. Lifasi-mubu ha li pikuluha ka ku tala, li kwanisa lizazi li li liñwi la lihora ze 24. Ka kutwisiso yeo, lizazi li na ni musihali ni busihu, ili zeo hamoho li li lihora ze 24. (Joa. 20:19) Nako ya liseli, yeo ka nañungelele i li ya lihora ze 12, hape i bizwa musihali. “Mulimu a biza liseli kuli ki musihali; mi lififi a li biza kuli ki busihu.” (Gen. 1:5) Seo si tahisa pulelo ya nako ya “busihu,” ili nako ya lififi yeo hañata i ba ya lihora ze 12. (Ex. 10:13) Kutwisiso ye ñwi ki yeo ku yona linzwi la “lizazi” kamba “mazazi” li ama kwa nako ya bupilo bwa mutu yo muñwi ya zwile mubano. Sina ka mutala, Isaya n’a boni pono ya hae “mwa linako za [“mwa mazazi a,” NW] Oziasi, ni Jotami, ni Akazi, ni Ezekiasi” (Is. 1:1), mi mazazi a Nuwe ni Lota a bulelwa kuli ki a bupolofita. (Lu. 17:26-30, NW) Mutala o muñwi wa ku itusiswa mo kuñwi kamba ka swanisezo kwa linzwi la “lizazi” ki ku bulela kwa Pitrosi kuli “fapil’a [Jehova, NW], lizazi li li liñwi li talimeha ku ba inge myaha ye 1,000.” (2 Pit. 3:8) Mwa taba ya Genese, lizazi la pupo ki nako ye telele ni ku fita—ili lilimo ze likiti-kiti. (Gen. 2:2, 3; Ex. 20:11) Mutomo wa litaba za Bibele u bonisa taluso ya linzwi la “lizazi.”

9. (a) Ku alulwa kwa lizazi ka lihora ze 24 za mizuzu ye 60 mwa hora ne ku tile cwañi? (b) Ki lifi ze supa nako ze bonisizwe mwa Mañolo a Siheberu?

⁹ Hora. Ku alulwa kwa lizazi ka lihora ze 24 ku simuluha kwa Egepita. Ku alula hora ka mizuzu ye 60 kwa mwa linako za luna ku simuluha kwa lipalo za kwa Babilona, ze n’e tomile fa palo ya 60. Mwa Mañolo a Siheberu ku abiwa ka lihora ha ku si ka bulelwa. * Mwa sibaka sa ku alula lizazi ku ba palo ye ñwi ya lihora, Mañolo a Siheberu a itusisa lipulelo ze cwale ka “kakusasa,” “musihali,” ni “manzibwana” sina zona ze supa nako. (Gen. 24:11; 43:16; Deut. 28:29; 1 Mal. 18:26) Busihu ne bu abilwe ku ba linako ze talu ze bizwa “linako za busihu” (Samu 63:6), mi ze peli za zeo li talusizwe mwa Bibele kuli ki “mutonelo wa bubeli wa busihu” (Baat. 7:19) ni “nako ya malungasiku.”—Ex. 14:24; 1 Sam. 11:11.

10. Majuda ne ba bala cwañi lihora mwa linako za Jesu, mi ku ziba seo ku lu tusa cwañi ku ziba nako ya lifu la Jesu?

¹⁰ Nihakulicwalo, “hora” i bulelwa hañata mwa  Mañolo a Sigerike a Sikreste. (Joa. 12:23, NW; Mat. 20:2-6, NW) Lihora ne li balwa ku kala lizazi ha li pazula, ibat’o ba ka 6:00 hrs. Bibele i bulela “nako [“hora,” NW] ya bulalu,” ye kana ya bat’o ba 09:00 hrs. Ku bulelwa kuli “musihali o mutuna [“hora ya bu 6,” NW]” ki yona nako yeo lififi ne li wezi Jerusalema fa ku kokotelwa kwa Jesu. Yeo ne i ka zamaelela ni 12:00 hrs ya luna. Ku shwa kwa Jesu fa kota ya linyando ku taluswa kuli ne ku ezahezi “ha i se i batile ku ba nako [“hora,” NW] ya 9,” kamba ibat’o ba 15:00 hrs.—Mare. 15:25; Lu. 23:44; Mat. 27:45, 46. *

11. Ku itusiswa kwa “viki” sina sipimo sa nako ki kwa kale cwañi?

¹¹ Viki. Mutu n’a kalile ku bala mazazi a hae ka bu 7 kwa makalelo luli a litaba za hae. Ku seo, n’a latelezi mutala wa Mubupi wa hae, ya n’a felize mazazi a hae a 6 a ku peta pupo ka ku ekeza teñi la bu 7 leo hape n’a bizize kuli ki lizazi. Nuwe n’a bala mazazi ka bu 7. Mwa siheberu, “sunda” kamba viki ka mo i inezi luli i ama kalulo kamba nako ye minahani ha 7.—Gen. 2:2, 3; 8:10, 12; 29:27.

12. Kweli ye balwa ka kweli ya mwahalimu kiñi, mi i fapana cwañi ni likweli za miteñi ya luna?

¹² Likweli ze Balwa ka Kweli ya Mwahalimu. Bibele i bulela ka za “likweli ze balwa ka kweli ya mwahalimu.” (Ex. 2:2, NW; Deut. 21:13; 33:14, NW; Ezi. 6:15, NW) Likweli za miteñi ye ha li balwi ka kweli ya mwahalimu, kakuli ha li itingi ku yona. Ki likalulo ze 12 fela za silimo ili ze si na mutomo hande. Kweli ye balwa ka kweli ya mwa lihalimu ki kweli ye itingile fa ku tasa kwa kweli. Ku na ni libupeho z’e ne za kweli ya mwahalimu, ili ze kwanisa nako ya kweli i liñwi ye li mazazi a 29, lihora ze 12, ni mizuzu ye 44. Mutu u kona ku akaleza fela lizazi la kweli yeo ka ku talima sibupeho sa kweli.

13. Nako ya za Munda ne i ñozwi cwañi ka ku nepahala?

¹³ Mwa sibaka sa ku landalala hahulu fa likweli ze balwa ka kweli ya mwahalimu, ku bonahala kuli Nuwe n’a ñozi likezahalo ka likweli za mazazi a 30. Ka za n’a ñozi Nuwe ze ama aleka, lu utwisisa kuli mezi a Munda ne a tekezi mwa lifasi-mubu ka likweli ze ketalizoho, kamba “mazazi a 150.” Ne ku fitile likweli ze 12 ni mazazi a 10 kuli lifasi-mubu li ome ilikuli ba ba mwa aleka ba kone ku zwa. Kacwalo, nako ya zona likezahalo ze tuna zeo ne i ñozwi ka ku nepahala.—Gen. 7:11, 24; 8:3, 4, 14-19.

14. (a) Jehova n’a lukisize cwañi za linako za mwaha? (b) Tukiso ya linako za mwaha i ka zwelapili ka nako ye kuma kai?

¹⁴ Linako za Mwaha. Ha n’a lukisa lifasi-mubu kuli li yahiwe, Jehova n’a tahisize tukiso ye butali ili ye lilato ya linako za mwaha. (Gen. 1:14) Zeo li taha kabakala ku sikama kwa lifasi-mubu ka muyendamo o eza 23.5° ha li nze li potoloha lizazi. Seo si tisa kuli pili Kalulo ya kwa Mboela mi, hamulaho wa likweli ze 6, Kalulo ya kwa Mutulo i sikamele kwa lizazi, ilikuli linako za mwaha li tatamane. Kona ku cinca kwa linako za mwaha k’o ku tisa ku fitana-fitana ni ku shutana mi ku zamaisa linako za ku cala ni ku kutula. Linzwi la Mulimu li lu kolwisa kuli tukiso yeo ya ku cinca ni ku shutana kwa linako za mwaha mwahal’a silimo i ka zwelapili ku ya ku ile. “Lifasi ha li sa nze li li teñi, ku cala ni ku kutula, silami ni mufutumala, litabula ni maliha, musihali ni busihu, zeo kaufela ha li na ku tokwahala.”—Gen. 8:22.

15, 16. (a) Litabula mwa Naha ya Sepiso ne li kana la abiwa cwañi? (b) Mu taluse linako za litabula ni mo li swalisanezi ni likezahalo za njimo.

¹⁵ Silimo mwa Naha ya Sepiso ka nañungelele si kona ku abiwa ku ba litabula ni mbumbi. Ku zwa ibat’o ba fahal’a April ku isa fahal’a October, pula ki ye nyinyani hahulu. Litabula li kana la abiwa ku ba pula ya kwa makalelo, kamba “ya maseulo” (October-November); ya milupi ya maliha ni nako ye bata hahulu (December-February); ni ya mafelelezo, kamba “ya maungulo” (March-April). (Deut. 11:14; Joe. 2:23) Ku aba k’o ki kwa ka ku akaleza fela, mi linako za mwaha ha li zamaeleli kamita kabakala ku shutana kwa miinelo mwa likalulo ze fitana-fitana za naha. Pula ya maseulo i kolobisa mubu o ne u omile, mi October-November ki nako “ye ku limiwa ka yona” ni “ya ku cala.” (Ex. 34:21; Liv. 26:5) Mwahal’a pula ya milupi ya maliha ku zwa December ku isa February, litwa la nelanga hañata, mi mwa January ni February, mwa libaka ze lumbile ku kana kwa hazela hahulu ku fita fa sipimo fo a kangelela mezi. Bibele i bulela ka za Benaya, yo muñwi wa lindume za Davida, kuli n’a bulaile tau “nako ya litwa ha li nela.”—2 Sam. 23:20.

¹⁶ Likweli za March ni April (ili ze bat’o ba likweli za Siheberu za Nisani ni Iyyar) ki likweli za “pula ya maungulo.” (Zak. 10:1, NW) Yeo ki pula ya mafelelezo, ye tokwahala kuli peu ye ne cezwi kwa maseulo i bululuhe, kuli ku be ni kutulo ye nde. (Hos. 6:3; Jak. 5:7) Ye hape ki nako ya kutulo ya makalelo, mi Mulimu n’a laezi Isilaele kuli la Nisani 16 a fe za mutamuno ku ze kutuzwi. (Liv. 23:10; Ruti 1:22) Ki nako ye kateleha ili ye tabisa. “Lipalisa li se li bonahala mwa naha, nako ya linyunywani ya ku lila s’e fitile, mi liiba li se li utwahala ku lila mwa naha ya luna. Kota ya feiga s’e buzwisa lifeiga ze tala, likota za veine li se li tubuzi, li tahisa munko o munati.”—Pina 2:12, 13.

17. (a) Licalo li pila cwañi mwahal’a mbumbi? (b) Mu nyakisise mukoloko o li “Silimo sa Maisilaele” mi mu abe silimo ka linako za mwaha sina ka mo li nyakisiselizwe mwa maparagilafu 15-17. (c) Ki lili fo ne ku bela ni kutulo ya pili, ya bubeke, ni ya litolwana kaufela, mi ki mikiti ifi ye ne i zamaelela ni likezahalo zeo?

¹⁷ Mbumbi i kala ibat’o ba fahal’a April, kono ibat’o ba mwahal’a nako ye kaufela, mi sihulu mwa mabala a kwa likamba la liwate ni kwa linjetumuko za kwa wiko za malundu, puka ye ñata i pilisa licalo za mbumbi. (Deut. 33:28) Mwahal’a May, bubeke bwa kutulwa, mi Mukiti wa Lisunda (Pentekonta) ne u ciwa kwa mafelelezo a kweli ye. (Liv. 23:15-21) Mi,  ha ku nze ku cisa ni ku oma, litolwana za veine za buzwa ni ku kutulwa, mi hamulaho ni litolwana ze ñwi za mbumbi, ze cwale ka za olive, mingwinji, ni feiga. (2 Sam. 16:1) Ka ku fela kwa mbumbi ni ku seula kwa pula, ze limwa mwa naha kaufela se li kutuzwi, mi Mukiti wa Minganda ne u ezwa ka nako yeo (ibat’o ba kwa makalelo a October).—Ex. 23:16; Liv. 23:39-43.

18. (a) Ki kabakalañi taluso ya linzwi la Siheberu la “silimo” ha i swanela? (b) Ku za lifasi-mubu silimo tota kiñi?

¹⁸ Silimo. Ku ituta kwa luna ka za nako mwa Bibele cwale ku lu tisa kwa pulelo ye li “mwaha [kamba, silimo].” Ku zwa kwa makalelo a mutu, i bulezwi. (Gen. 1:14) Linzwi la Siheberu la “silimo,” sha·nahʹ, li zwa fa mutomo o talusa “ku kutelwa; ku eza hape” mi li na ni muhupulo wa mupotoloho wa nako. Seo ne si swanela, kakuli ka silimo ni silimo mupotoloho wa linako za mwaha ne u kutelwa. Silimo sa fa lifasi-mubu si ama nako yeo lifasi-mubu li nga ku potoloha lizazi ka ku tala. Silimo se si balwa ka lizazi, ka ku nonga, ki nako ya kuzwa f’o butelele bwa busihu bu likanelela ni bwa musihali kai ni kai fa lifasi-mubu mwa maliha a mbumbi ku isa yona nako yeo maliha a mbumbi a’ tatama. I bat’o ba mazazi a 365 lihora ze 5 mizuzu ye 48 ni lisekondi ze 46, kamba mazazi a 365 1/4 ka sikwalunda. Nako yeo i bizwa silimo tota.

19. (a) Lilimo za mwa Bibele za kwaikale ne li pimiwa cwañi? (b) Ki “silimo se si kenile” sifi sa n’a laezi Jehova hamulaho?

¹⁹ Lilimo za mwa Bibele. Ka ku ya ka mibalelo ya mwa Bibele ya kwaikale, silimo ne li ku kala mbumbi ya maliha ku isa ku yona nako yeo isaho. Mupimelo wo ne u swanela hahulu mwa miinelo ya za njimo, ka ku kala kwa silimo ka ku lima ni ku cala, kwa makalelo a kweli ye lu biza October, ni ku fela ka ku kutulwa kwa ze limilwe. Nuwe n’a bala silimo kuli ne si kala mbumbi ya maliha. N’a ñozi kuli Munda ne u kalile “ka kweli ya bubeli,” ye ne i ka zamaelela ni kalulo ya mafelelezo ya October ni ya makalelo a November. (Gen. 7:11, NW litaluso za kwatasi) Ni kacenu, batu ba bañata fa lifasi-mubu ba sa kala silimo se sinca mwa mbumbi ya maliha. Ka nako ya ku zwa mwa Egepita, ka 1513 B.C.E., Jehova n’a laezi kuli Abibi (Nisani) i be “ye ka ba ya pili [kwa Majuda] kwa likweli,” kuli cwale ne se ba na ni silimo se si kenile, se si kala maliha a mbumbi ku isa yona nako yeo isaho. (Ex. 12:2) Nihakulicwalo, Majuda mwa lizazi la luna ba latelela silimo sa silifasi se si kala mbumbi ya maliha, kweli ya pili i li Tishri.

20. Silimo se si balwa ka kweli ya mwahalimu ne si cinciwa cwañi kuli si zamaelele ni silimo tota, mi lilimo tota ze balwa ka kweli ya mwahalimu ki ze cwañi?

²⁰ Silimo Tota se si Balwa ka Kweli ya Mwahalimu. Ku t’o fita mwa nako ya Kreste, macaba a mañata ne a itusisa lilimo ze balwa ka kweli ya mwahalimu kwa ku bala nako, ili ku itusisa linzila ze fitana-fitana kwa ku cinca silimo kuli si bate ku zamaelela ni silimo tota. Silimo se si balwa ka kweli ya mwahalimu sa likweli ze 12 ze balwa ka kweli ya mwahalimu hañata si b’anga ni mazazi a 354, likweli li nze li na ni mazazi a 29 kamba 30, ka ku itinga fo i bonahalela kweli ye sa z’o tasa. Kacwalo silimo se si balwa ka kweli ya mwahalimu ki se si kuswani kwa silimo tota ka mazazi a 11 1/4 kakuli silimo tota si na ni mazazi a 365 1/4. Maheberu ne ba latelela silimo se si balwa ka kweli ya mwahalimu. Ka mo ne ba cinca-cincela silimo seo kuli si zamaelele ni silimo tota ni linako za mwaha ha ku si ka taluswa mwa Bibele, kono ku lukela ku ba kuli ne ba ekezanga teñi likweli ze ñwi ha ne ku tokwahala. Tukiso ya ku ekeza likweli hamulaho ne i lukisizwe hande mwa lilimo za mwanda wa buketalizoho B.C.E. ili ku ba mupotoloho o bizwa cwale kuli Metonic cycle. Tukiso yeo ne i tahisize kuli kweli ya fahalimu i ekezwange teñi ha 7 mwa lilimo ze 19, mi mwa kalenda ya Sijuda, ne i beiwanga hamulaho wa Adara, kweli ya bu 12, mi ne i  bizwa Veadara, kamba “Adara ya bubeli.” Kalenda ye balwa ka kweli ya mwahalimu ha i nze i cinciwa cwalo kuli i zamaelele ni lizazi la mwahalimu, lilimo, ze na ni likweli ze 12 kamba 13, li bizwa lilimo tota ze balwa ka kweli ya mwahalimu.

21. (a) Kalenda ya Julius kiñi? (b) Ki kabakalañi kalenda ya Gregory ha i li ye nepahezi ni ku fita?

²¹ Likalenda za Julius ni Gregory. Kalenda ki mukwa wa ku toma ka ona makalelo, butelele, ni likalulo za silimo ni ku tatamanisa hande likalulo zeo. Kalenda ya Julius ne i tahisizwe ki Julius Caesar ka 46 B.C.E., kuli Maroma ba be ni tukiso ya nako ye tomile fa silimo tota mi isiñi silimo se si balwa ka kweli ya mwahalimu. Kalenda ya Julius i na ni mazazi a 365 mwa silimo, konji fela kuli ka silimo ni silimo sa bune, ku ekezwa lizazi li li liñwi, kuli si be ni mazazi a 366. Nihakulicwalo, nako ha i nze i ya, kwa fumanwa kuli silimo sa kalenda ya Julius kwa butelele si fita silimo tota ka mizuzu ye bat’o fitelela 11. Ha ku t’o fitiwa mwa lilimo za mwanda wa bu 16 C.E., shutano ya mazazi mutumbi a 10 ne se i bile teñi. Kacwalo, ka 1582, Papa Gregory XIII a bolosola muinelo, ili ku tahisa se si bizwa cwale kuli kalenda ya Gregory. Ka taelo ya papa kwa tuliwa mazazi a lishumi mwa silimo sa 1582, mi lizazi le li tatama la October 4 la ba la October 15. Kalenda ya Gregory i lukisize kuli lilimo za bumwanda ze sa alulehi ka 400 li si ke za ekelezwa lizazi. Sina ka mutala, ka ku sa swana ni silimo sa 2,000, silimo sa 1900 ne si si ka ekelezwa lizazi kakuli palo ya 1,900 ha i alulehi ka 400. Kalenda ya Gregory cwale ki yona ye itusiswa hahulu mwa libaka ze ñata za lifasi.

22, 23. Silimo sa bupolofita ki sa butelele bufi?

²² “Silimo” sa Bupolofita. Mwa bupolofita bwa Bibele linzwi la “silimo” hañata li itusiswa ka kutwisiso ye ipitezi ya ku likana ni likweli ze 12, kweli ni kweli i na ni mazazi a 30, ili ku eza mazazi a 360. Mu lemuhe se si bulelwa ki caziba yo muñwi ha fa maikuto fa Ezekiele 4:5, 6: “Lu lukela k’u nga kuli Ezekiele n’a ziba silimo sa mazazi a 360. Seo haki silimo tota mi hape haki silimo se si balwa ka kweli ya mwahalimu. Ki silimo ‘se si fa sihalihali’ seo ku sona kweli ni kweli i na ni mazazi a 30.” *

²³ Silimo sa bupolofita hape si bizwa “nako,” mi tuto ya Sinulo 11:2, 3 ni 12:6, 14 i bonisa ka m’o “nako” i liñwi i ngelwa ku ba mazazi a 360. Mwa bupolofita silimo fokuñwi si swanisezwa ka “lizazi.”—Ezek. 4:5, 6.

24. Batu ba kwaikale ba bañata ne ba kala cwañi ku bala kwa bona?

²⁴ Ha Ku Na Silimo sa Noto. Batu ba kwaikale, ku kopanyeleza teñi Magerike ba ne ba itutile, Maroma, ni Majuda, ne ba sa zibi noto. Ku bona, lika kaufela ne li kalela fa 1. Ha ne mu kile mwa ituta linombolo za Siroma kwa sikolo (I, II, III, IV, V, X, ni ze ñwi cwalo), kana mu kile mwa ituta mo i ñolelwa noto? Batili, kakuli Maroma ne ba si na yona. Bakeñisa kuli Maroma ne ba sa itusisi noto, Linako za Luna ne li si ka kala ka silimo sa noto, kono ka 1 C.E. Seo hape ne si tahisize tukiso ya linombolo za mutatamanelo, ze cwale ka ya pili (ya bu 1), ya bubeli (ya bu 2), ya bulalu (ya bu 3), ya bulishumi (ya bu 10), ni ya bumwanda (ya bu 100). Mwa lipalo za miteñi ye, mutu u’ nga kuli lika kaufela li kalela fo ku si na, fa noto. Mwendi noto ne i tahisizwe ki Mahindu.

25. Linombolo za mutatamanelo li fapahana cwañi ni za palo?

²⁵ Kacwalo nako kaufela yeo linombolo za mutatamanelo li itusiswa, kamita lu lukela ku zwisa kwateñi 1 ilikuli lu fumane palo ya ze tezi luli. Sina ka mutala, ha lu bulela ka za nako ya mwa lilimo za mwanda wa bu 20 C.E., kana ku talusa kuli ku fitile lilimo ze mianda ye 20 ye tezi? Batili, ki lilimo ze mianda mutumbi ye 19 ku beya fateñi lilimo ze sikai. Kuli i taluse lipalo ze tezi, Bibele, hamoho ni lipalo za mwa miteñi ya cwale, li itutisa linombolo za palo, ze cwale ka 1, 2, 3, 10, ni 100. Zona zeo hape li bizwa “linombolo ze tezi.”

26. Ne mu ka ziba cwañi (a) palo ya lilimo ze zwa October 1, 607 B.C.E., ku ya October 1, 1914 C.E.? (b) lizazi la hamulaho wa lilimo ze 2,520 ku zwa October 1, 607 B.C.E.?

²⁶ Cwale, bakeñisa kuli Nako ya Luna ne i si ka kala ka silimo sa noto kono ne i kalile ka 1 C.E., mi likalenda za lilimo pili Nako ya Luna i si ka taha kale ne li sa kaleli fa silimo sa noto kono ne li kalela ku sa 1 B.C.E., nombolo ya silimo sifi kamba sifi ka mo i inezi luli ki nombolo ya mutatamanelo. F’o kikuli, 1990 C.E. ka mo i inezi fela i yemela lilimo mutumbi ze 1,989 ku zwa fo i kalezi Nako ya Luna, mi lizazi la July 1, 1990, li yemela lilimo mutumbi ze 1,989 ku beya teñi licika la silimo ku zwa kwa makalelo a Nako ya Luna. Ki sikuka se si swana ni kwa mazazi a B.C.E. Kacwalo kuli mu zibe palo ya lilimo ze ne li mwahal’a October 1, 607 B.C.E., ni October 1, 1914 C.E., mu kopanye lilimo ze 606 (ni likweli ze talu za mafelelezo za silimo se si felile) kwa 1,913 (ni likweli za makalelo ze 9 za silimo se si tatama), mi kalabo ki 2,519 (ni likweli ze 12), kamba lilimo ze 2,520. Kamba haiba mu bata ku ziba kuli lilimo ze 2,520 hamulaho wa October 1, 607 B.C.E. li ka lu fitisa fa lizazi lifi, mu hupule kuli 607 ki nombolo ya mutatamanelo—ka mo i inezi luli i yemela lilimo mutumbi ze 606—mi kabakala kuli ha lu bali ku zwa December 31, 607 B.C.E., kono ku zwa October 1, 607 B.C.E., lu lukela ku ekeza likweli ze talu ze kwa mafelelezo a 607 B.C.E fa 606. Cwale mu zwise 606 1/4 mwa lilimo ze 2,520. Se si siyala ki 1,913 3/4. Seo si talusa kuli lilimo ze 2,520 ku zwa October 1, 607 B.C.E., li lu kenya mwa Nako ya Luna ka lilimo ze 1,913 3/4—lilimo mutumbi ze 1,913 li lu fitisa kwa makalelo a 1914 C.E., mi kalulo ya 3/4 ya silimo ha i ekezwa i lu fitisa fa October 1, 1914 C.E. *

27. Lilimo za butokwa hahulu ki lika mañi, mi ki kabakalañi ha li li za butokwa?

²⁷ Lilimo za Butokwa Hahulu. Ku bala nako ko ku  itingiwa kwa mwa Bibele ku tomile fa lilimo ze ñwi za butokwa hahulu. Silimo sa butokwa hahulu ki silimo se si zibwa mwa litaba ze ezahezi ili se si na ni mutomo o tiile wa ku amuheleha mi si zamaelela ni kezahalo ye ñwi ye ñozwi mwa Bibele. Kacwalo si kona ku itusiswa sina mutomo wa ku ziba hande nako ya likezahalo za mwa Bibele. Silimo seo sa butokwa hahulu si sa tomwa fela, linako za konwa ku balwa kwapili kamba kwamulaho a silimo seo ka ku itusisa litaba ze nepahezi za Bibele ka sibili, ze cwale ka lilimo ze bulezwi ze ne ba pilile batu kamba linako ze ne li tandile lipuso za malena. Kacwalo, ku kalela fo ku zibwa hande, lwa kona ku itusisa ku bala nako ko ku konwa ku itingiwa kwa Bibele ka sibili mwa ku ziba fo ne li ezahalezi likezahalo ze ñata za Bibele.

28. Ki sifi silimo sa butokwa hahulu ku za Mañolo a Siheberu?

²⁸ Silimo sa Butokwa Hahulu kwa Mañolo a Siheberu. Kezahalo ye tuna ye ñozwi mwa Bibele hamohocwalo ni mwa litaba ze ezahezi ki ku tulwa kwa Babilona ki Mamede ni Maperesia ba ne ba etelezwi ki Sirusi. Bibele i talusa kezahalo yeo kwa Daniele 5:30. Ze ñozwi ze fitana-fitana za bocaziba ba litaba (ku kopanyeleza teñi Diodorus, Africanus, Eusebius, Ptolemy, ni matapa a Sibabilona) li yemela 539 B.C.E. kuli ki sona silimo se ne i tulilwe Babilona ki Sirusi. Licwe le li bizwa Nabonidus Chronicle li fa kweli ni lizazi la ku tulwa kwa munzi (silimo ha si yo). Kacwalo bocaziba ba za nako ba silifasi ba tomile October 11, 539 B.C.E., ka kalenda ya Julius, kamba October 5 ka kalenda ya Gregory, kuli ki lona lizazi le ne i tuzwi Babilona. *

29. Taelo ya Sirusi ne i filwe lili, ili ku fa nako ya nto mañi?

²⁹ Hamulaho wa ku tula Babilona, mi ili mwahal’a silimo sa hae sa pili sa ku busa Babilona ye tuzwi, Sirusi n’a file taelo ya hae ye zibahala hahulu ya ku lumeleza Majuda ku kutela kwa Jerusalema. Ka ku ya ka ze ñozwi mwa Bibele, taelo yeo mwendi ne i filwe kwa mafelelezo a 538 B.C.E. kamba bukaufi ni maliha a mbumbi ya 537 B.C.E. Seo ne si ka fa Majuda nako ye likani ya ku kuta mwa naha ya habo bona ni ku kambamela kwa Jerusalema ku y’o kutisa bulapeli bwa Jehova mwa “kweli ya bu 7,” Tishri, kamba i bat’o ba October 1, 537 B.C.E.—Ezi. 1:1-4; 3:1-6. *

30. Ku zibwa cwañi kuli 29 C.E. ki silimo sa butokwa hahulu kwa mañolo a Sigerike a Sikreste?

³⁰ Silimo sa Butokwa Hahulu kwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. Silimo sa butokwa hahulu kwa Mañolo a Sigerike a Sikreste si zibwa ka silimo seo Tibere Sesare n’a shwanile Sesare Augusto. Augusto n’a timezi la August 17, 14 C.E. (ka kalenda ya Gregory); Tibere n’a bulezwi ki Katengo ka Roma kuli a be yena mubusi la September 15, 14 C.E. Kwa Luka 3:1, 3 ku bulezwi kuli Joani Mukolobezi n’a kalisize bukombwa bwa hae mwa silimo sa bu 15 sa puso ya Tibere. Haiba lilimo zeo ne li balwa ku zwa fa lifu la Augusto, silimo sa bu 15 ne si kala mwa August ya 28 C.E. ku isa August ya 29 C.E. Haiba si balwa ku zwa fa n’a tungunyunezwi Tibere ki Katengo kuli ki yena ya ka busa, silimo seo ne si kala mwa September ya 28 C.E. ku isa September ya 29 C.E. Hamulahonyana wa f’o, Jesu, ya n’a li mwanana ku Joani Mukolobezi ka likweli ze bat’o ba ze 6, a taha ku t’o kolobezwa, ha “n’a bata ku ba wa myaha ye mashumi a malalu.” (Lu. 3:2, 21-23; 1:34-38) Seo si lumelelana ni bupolofita bo bu kwa Daniele 9:25 bo bu li “lisunda” ze 69 (liviki za bupolofita za lilimo ze 7 viki ni viki, kacwalo palo hamoho ili lilimo ze 483) ne li ka fela “ku tuha kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe” ni makwakwa a ona ku isa fa ka bonahalela Mesiya. (Dan. 9:24, NW, litaluso za kwatasi) “Taelo” yeo ne i lumelelizwe ki Aritazerisi (Longimanus) ka 455 B.C.E. mi ne i kalisize ku sebeliswa ki Nehemia mwa Jerusalema ili kwa mafelelezo a silimo seo. Mi hamulaho wa lilimo ze 483, kwa mafelelezo a 29 C.E., ha n’a kolobelizwe ki Joani, Jesu hape n’a tozizwe ka moya o kenile o ne u zwa ku Mulimu, mi kacwalo a ba Mesiya, kamba Mutoziwa. Taba ya kuli Jesu n’a kolobelizwe ni ku kala bukombwa bwa hae kwa mafelelezo a silimo hape i lumelelana ni bupolofita bwa kuli n’a ka bulawa “fahali a sunda” ya lilimo (kamba hamulaho wa lilimo ze talu ni licika). (Dan. 9:27) Bakeñisa kuli n’a shwile mwa maliha a mbumbi, ku lukela ku ba kuli bukombwa bwa hae bwa lilimo ze talu ni licika ne bu kalile bukaufi ni mbumbi ya maliha ya 29 C.E. * Mane, bona bupaki bo bubeli bo hape bu bonisa kuli Jesu n’a pepilwe mwa mbumbi ya maliha ya 2 B.C.E., kakuli Luka 3:23 i bonisa kuli n’a bat’o ba wa lilimo ze 30 za buhulu ha n’a kalisize musebezi wa hae. *

31. (a) Ki kabakalañi bubebe b’o nako i fela ka bona ha bu bonahala ku fitana-fitana? (b) Kacwalo ba banca ba na ni tohonolo ifi?

³¹ Ka Mo I Akufela Nako. Ku na ni pulelo ya kale ye li “piza ye libelelwa ha i bili.” Ki niti kuli ha mu libelela nako, ha lu iyakatwa yona, ha lu libelela nto ye ñwi kuli i ezahale, nako i bonahala ku liyeha hahulu. Niteñi, ha lu patehile, haiba lu tabela ni ku cisehela se lu eza, f’o he ku bonahala kuli “nako ya fufa.” Fahalimu a seo, ku ba bahulu nako i bonahala ku fela kapili ku fita kwa banana. Ki kabakalañi ha ku li cwalo? Ku ekeza silimo si li siñwi kwa bupilo bwa mwanana ya na ni silimo si li siñwi ku talusa ku taimisa bupilo bwa hae habeli. Silimo si li siñwi ha si ekeziwa kwa bupilo bwa mutu wa lilimo za buhulu ze 50 ki kekezeho ya kabelo ye eza 2 pesenti fela. Ku mwanana, silimo si bonahala ku ba nako ye telele luli. Yo muhulu, haiba u patehile ni ku iketa, u bona kuli lilimo li fela ka bubebe bo bu sweli ku ekezeha kamita. U fita  fa ku utwisisa hahulu manzwi a Salumoni a li: “Ha ku na sika se sinca mwatas’a lizazi.” Kwa neku le liñwi, ba banca ba bonahala kuli ba sa li mwa lilimo ze bunya, za ku bupeha. Mwa sibaka sa ku “matisa moya” ni lifasi le li lata sifumu, ne ba kana ba itusisa hande lilimo zeo ka ku ipundekela yeloseli ye tuna ya silumeli. Manzwi a Salumoni a mañwi a, a taha ka nako ye swanela: “U hupule Mubupi wa hao mwa mazazi a bucaha bwa hao, mazazi a maswe a si ka taha kale, mi myaha isali kwahule y’o ka li: Ha ni i tabeli!”—Muek. 1:9, 14; 12:1.

32. Batu ba kana ba fita cwañi fa ku itebuha ka ku tala mubonelo wa Jehova wa nako?

³² Nako—Batu Ha Ba Pila Ku Ya Ku Ile. Niteñi, kwapili ku taha mazazi a tabo a si ke a ba a maswe. Ba ba lata ze lukile, bao ‘linako za bona li mwa lizoho la Jehova,’ ba kona ku libelela bupilo bo bu sa feli mwa liluko la Mubuso wa Mulimu. (Samu 31:14-16; Mat. 25:34, 46) Mwatas’a Mubuso, lifu ha li sa na ku ba teñi. (Sin. 21:4) Bulofa, makulano, ku nyikwa, ni mbango li ka be li felile. Misebezi ya ku eza ikaba teñi, ye hoha mamelelo ili ye nyangumuna, ye tokwa kuli mutu a sebelise buikoneli bwa hae bo bu petehile mi ili ye kolwisa ni ku tabisa hahulu. Lilimo li ka bonahala ku fela ka bubebe hahulu, mi minahano ye itebuha ili ye buluka litaba i ka zwelapili ku ba ni mihupulo ya likezahalo ze tabisa. Likiti-kiti za lilimo ha li nze li fita, batu fa lifasi-mubu fa ku si na kakanyo ba ka fita fa ku itebuha ka ku tala hahulu mubonelo wa Jehova wa nako: ‘Ku Jehova, myaha ye eza mianda ye lishumi i likana ni lizazi la mabani ha li felile.’—Samu 90:4.

33. Haili ka za nako, Jehova u laezi mbuyoti mañi?

³³ Ha lu bonela ku ululuka kwa nako mwa mayemo a luna a cwale a butu ni ku hupula sepiso ya Mulimu ya lifasi le linca la ku luka, limbuyoti za lizazi leo li ba ze tabisa hakalo ka tibelelo, ze li: “Kakuli ki mona mw’a n’a laezi [Jehova, NW] mbuyoti, kikuli bupilo bo bu sa feli.”—Samu 133:3.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Chati fa likepe 281]

SILIMO SA MAISILAELE

Libizo la Kweli Nisani (Abibi)

I Zamaelela ni March - April

Silimo se si Kenile kweli ya bu 1

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 7

Mañolo Ex. 13:4; Neh. 2:1

Mikiti Nisani 14 Paseka

Nisani 15-21 Mukiti wa Mahobe a Si Na

Nisani 16 Mumela Limpo za Mitamuno

Libizo la Kweli Iyyar (Zivi)

I Zamaelela ni April - May

Silimo se si Kenile kweli ya bu 2

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 8

Mañolo 1 Mal. 6:1

Libizo la Kweli Sivani

I Zamaelela ni May - June

Silimo se si Kenile kweli ya bu 3

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 9

Mañolo Est. 8:9

Mikiti Sivani 6 Mukiti wa Lisunda

(Pentekonta)

Libizo la Kweli Tamuzi

I Zamaelela ni June - July

Silimo se si Kenile kweli ya bu 4

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 10

Mañolo Jer. 52:6

Libizo la Kweli Ab

I Zamaelela ni July - August

Silimo se si Kenile kweli ya bu 5

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 11

Mañolo Ezi. 7:8

Libizo la Kweli Eluli

I Zamaelela ni August - September

Silimo se si Kenile kweli ya bu 6

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 12

Mañolo Neh. 6:15

Libizo la Kweli Tishri (Etanimi)

I Zamaelela ni September - October

Silimo se si Kenile kweli ya bu 7

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 1

Mañolo 1 Mal. 8:2

Mikiti Tishri 1 Lizazi la ku liza litolombita

Tishri 10 Lizazi la Swalelo ya Libi

Tishri 15-21 Mukiti wa Minganda

Tishri 22 Kopano ye tuna

Libizo la Kweli Heshvan (Bulu)

I Zamaelela ni October - November

Silimo se si Kenile kweli ya bu 8

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 2

Mañolo 1 Mal. 6:38

Libizo la Kweli Kisileu

I Zamaelela ni November- December

Silimo se si Kenile kweli ya bu 9

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 3

Mañolo Neh. 1:1

Libizo la Kweli Tebeti

I Zamaelela ni December - January

Silimo se si Kenile kweli ya bu 10

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 4

Mañolo Est. 2:16

Libizo la Kweli Shebati

I Zamaelela ni January - February

Silimo se si Kenile kweli ya bu 11

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 5

Mañolo Zak. 1:7

Libizo la Kweli Adara

I Zamaelela ni February - March

Silimo se si Kenile kweli ya bu 12

Silimo sa Silifasi kweli ya bu 6

Mañolo Est. 3:7

Libizo la Kweli Veadara

I Zamaelela ni (Kweli ye ekezwa teñi)

Silimo se si Kenile kweli ya bu 13