Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 4—Bibele ni Mañolo a Yona

Simuluho ya linzwi la “Bibele”; ku keta libuka ze swanela ku ba mwa Pulukelo ya Libuka za Bumulimu; ku haniwa kwa libuka ze si ka buyelelwa.

1, 2. (a) Linzwi la bi·bliʹa li talusañi ka nañungelele? (b) Lona linzwi leo ni a mañwi a swalisani ni lona a itusisizwe cwañi mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste? (c) Ne ku tile cwañi kuli linzwi la “Bible” li be teñi mwa Sikuwa?

KA KU ba kuli Mañolo a buyelezwi a zibahala ku ba yona Bibele, ki ko kunde ku bata ku ziba ka za simuluho ni taluso ya linzwi la “Bibele.” Li zwa fa linzwi la Sigerike la bi·bliʹa, le li talusa “tubukanyana.” Mi lona leo li zwa ku la biʹblos, ili linzwi le li talusa kalulo ya mwahali luli ya simela sa mufuta wa kuma, ili seo, mwa linako za kwaikale, “pampili” ya ku ñolela ne i pangiwa ku sona. (Likamba la Gebal, kwa Fenisia, f’o mufuta wa kuma yeo ne i to lulelwanga ha i zwa kwa Egepita ko ne i lekiwa, ne li til’o bizwa Byblos ki Magerike, mu bone Joshua 13:5, NW, litaluso za kwatasi.) Litaba ze fapana-fapana ze n’e ñozwi ku ona mufuta wa pampili yeo ne li til’o zibahala ka linzwi la bi·bliʹa. Kacwalo, bi·bliʹa ne i bile ye talusa nto ifi kamba ifi ye ñozwi, miputo, libuka, mañolo a bupaki, kamba mañolo a Bibele kamba mane nihaiba tubukanyana to tu beilwe hamoho.

² Nto ye komokisa kikuli lona linzwi la “Bible” ka sibili ka nañungelele ha li fumanehi ku ze ñozwi za Sikuwa kamba mwa litoloko za lipuo ze ñwi za Mañolo a Kenile. Nihakulicwalo, ha ku to fitwa mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E., libuka ze buyelezwi za Mañolo a Siheberu ze beilwe hamoho ne li bizwa ta bi·bliʹa mwa Sigerike. Kwa Daniele 9:2 mupolofita n’a ñozi kuli: “Na Daniele na lemuha ka ku bala mwa libuka . . .” (litaku li siyamisizwe ki luna.) Septuagint fa i itusisa biʹblois, ili linzwi la ka buñata la biʹblos. Kwa 2 Timotea 4:13, Paulusi n’a ñozi kuli: “Ha u taha, . . . u tise ni libuka [bi·bliʹa ka Sigerike].” Mwa miñolelo ya ona ye fapana-fapana, manzwi a bi·bliʹon ni biʹblos a fumaneha ku fitelela h’a 40 mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste mi hañata a tolokiwanga ku ba “muputo, miputo, buka kamba libuka.” Linzwi la Bi·bliʹa hamulaho ne li itusisizwe mwa si-Latin ka ku ba le li yemela nto i liñwi, mi ku zwa mwa si-Latin, linzwi la “Bible” ne li tile mwa Sikuwa.

3. Bañoli ba Bibele ne ba file cwañi bupaki bwa ku ba kwa yona Linzwi la Mulimu le li buyelezwi?

³ Ki Linzwi la Mulimu. Nihailikuli batu ba ba fapana-fapana ne ba buyelezwi ku i ñola mi hape ba bañwi ba bile ni kabelo mwa ku i toloka ku zwa mwa malimi a kwa makalelo ku isa mwa lipuo ze ñolwa kacenu, Bibele, ka mo ku inezi fela luli, ki Linzwi la Mulimu, ili sinulo ya hae ye buyelezwi tota kwa batu. Bañoli ba ba buyelezwi bona ka sibili ne ba i ngile ku ba cwalo, ka mo ku bonisezwa ki ku itusisa kwa bona lipulelo ze cwale ka “ze zwa mwa mulomo wa [Jehova, NW]” (Deut. 8:3), “z’a lu bulelezi [Jehova, NW]” (Josh. 24:27), “litaelo za [Jehova, NW]” (Ezi. 7:11), “Mulao wa [Jehova, NW]” (Samu 19:7), “Linzwi la [Jehova, NW]” (Is. 38:4), ‘manzwi a [Jehova, NW]’ (Mat. 4:4), ni “Linzwi la [Jehova, NW]” (1 Mates. 4:15).

PULUKELO YA LIBUKA YA BUMULIMU

4. Ze mwa Bibele ki lika mañi, mi ya ezize tukiso ye cwalo ki mañi?

⁴ Nto ye ba ziba batu kacenu kuli ki Bibele ka buniti fela ki mañolo a kwaikale a ka puyelelo ya bumulimu a beilwe hamoho. Ne k’u ngile nako ye fitelela lilimo ze myanda ye 16 kuli ona mañolo ao a bakanyiwe ni ku kopanyiwa. Ona mañolo ao h’a beilwe hamoho cwalo a eza nto ya n’a talusize Jerome ka si-Latin ku ba Bibliotheca Divina, kamba Pulukelo ya Libuka ya Bumulimu. Pulukelo ya libuka yeo i na ni mukoloko wa ka mulao wa lihatiso, o’ kopanyeleza fela libuka ze swanela ku ba mwa pulukelo yeo. Libuka kaufela ze si na tumelezo ha li si ka kopanyiwa teñi. Jehova Mulimu ki yena Muezi wa Pulukelo ya Libuka yo Mutuna ya toma mayemo a ku keta ka ona ze ñozwi ze swanela ku kopanyiwa teñi. Kacwalo Bibele i na ni mukoloko wa lihatiso o’ tomilwe o eza libuka ze 66, ili zeo kaufela li ezizwe ka ketelelo ya moya wa Mulimu o kenile.

5. Canon ya Bibele ki nto mañi, mi ne ku tahile cwañi kuli i be cwalo?

⁵ Libuka ze beilwe hamoho, kamba mukoloko, wa libuka ze amuhezwi ku ba ze buniti ili Mañolo a buyelezwi hañata li bizwanga canon ya Bibele. Kwa makalelo, lutaka (qa·nehʹ, ka Siheberu) ne lu itusiswanga kwa ku pima lika haiba ne ku si na kota. Muapositola Paulusi n’a itusisize linzwi la Sigerike la ka·nonʹ kwa ku ama kwa “mulao” hamohocwalo ni kwa ‘tikanyo’ ya n’a filwe ku sebeleza teñi. (Magal. 6:16, NW, litaluso za kwatasi; 2 Makor. 10:13) Kacwalo libuka za Bibele ki zani ze buniti ili ze buyelezwi ni ku swanela ku itusiswa kwa ku fa ketelelo ye nepahezi mwa ku keta tumelo, lituto, ni muzamao  ze lukile. Haiba lu itusisa libuka ze si ka “namalala” sina nto ye itusiswa kwa ku namalaza hande lika, “muyaho” wa luna ha u na ku likanelela, mi ha u na ku lumelezwa ki Mutatubi yo Mutuna.

6. Ki lifi ze ñwi ze kona ku bonisa ku ba kalulo ya Bibele kwa buka?

⁶ Ku Keta Mañolo. Ki lifi liponahazo ze ñwi za bumulimu ze tahisize kuli libuka ze 66 li be kalulo ya Bibele? Sa pili, mañolo ao a lukela ku talima za litaba za Jehova fa lifasi-mubu, ili ku sikululela batu kwa bulapeli bwa hae ni ku zusulusa likute le li tungile la libizo la hae ni misebezi ni milelo ya hae mwa lifasi-mubu. A lukela ku bonisa bupaki bwa kuli a buyelezwi, fo kikuli, a tahisizwe ka moya o kenile. (2 Pit. 1:21) A lukela ku hohela mamelelo kwa lilato ni misebelezo ya Mulimu, isiñi kwa tumelo ya za mioya kamba ku lapela libupiwa. Ha ku swaneli ku ba ni lifi kamba lifi ze ñozwi ka buñwi ze lwanisana ni swalisano ye mwahal’a ze ñwi kaufela, kono, ka ku fapana, buka ni buka ka ku swalisana ni ze ñwi i lukela ku yemela buñoli bwa Jehova Mulimu. Ne lu ka libelela hape kuli zona ze ñozwi zeo li bonise ku nepahala kwa zona mwa litaba kaufela. Fahalimu a zona lika ze mutomo za butokwa hahulu ze, ku na ni lika ze ñwi ze bonisa luli puyelelo, mi kacwalo ili ku ba kalulo ya Bibele, ka ku ya ka ze mwa buka ye ñwi ni ye ñwi, mi zona zeo li buhisanwi mona mo ili mwa litaba za makalelo za buka ya Bibele ye ñwi ni ye ñwi. Hape, ku na ni miinelo ye miñwi ye sebeza kwa Mañolo a Siheberu ni ye miñwi ye sebeza kwa Mañolo a Sigerike a Sikreste ye tusa mwa ku toma mañolo a niti.

MAÑOLO A SIHEBERU

7. Ne li ka nzila ifi ya zwelopili yeo Mañolo a Siheberu n’a felizwe, mi likalulo ze nca lifi kamba lifi ne li ka tokwa ku swalisana ni nto mañi?

⁷ Ku si ke kwa ngiwa kuli ze n’e eza Mañolo a buyelezwi ne li amuhezwi fela hamulaho wa ku feziwa kwa Mañolo a Siheberu mwa lilimo za mwanda wa bu 5 B.C.E. Ze n’e ñozwi ki Mushe ka ketelelo ya moya wa Mulimu ku zwa kwa makalelo ne li amuhezwi ki Maisilaele ku ba ze buyelezwi, ili ze ñozwi ka bumulimu. Ha ne i felizwe ku ñolwa, Pentateuch ki yona ye n’e li Bibele ka nako yeo. Lisinulo ze ñwi ka za milelo ya Jehova ze n’e ka fiwa batu ba ba buyelezwi ne li ka tokwa ku latelelana hande ni ku lumelelana ni likuka ze mutomo ze ama bulapeli bwa niti ili ze bonisizwe mwa Pentateuch. Lu boni kuli nto yeo ki ya niti ha ne lu nyakisisa libuka ze fapana-fapana za Bibele, sihulu zona zeo ha li talima ka ku nonga ka za makanatelo a matuna a Bibele, kona ku bonisa bukeni bwa libizo la Jehova ni ku bubeka bubusi bwa hae ka Mubuso o’ mwatas’a Kreste, yena Peu ye Sepisizwe.

8. Ki lika mañi ze bonisa kuli libuka za bupolofita ki kalulo ya Bibele luli?

⁸ Mañolo a Siheberu, sihulu, a na ni bupolofita bo buñata. Jehova yena ka sibili, ka Mushe, n’a file mutomo wa ku ziba ka ona bupolofita bwa niti, kuli ne bu zwa ku Mulimu luli kamba kutokwa, mi seo ne si tusize mwa ku keta kuli buka ya bupolofita i be kalulo ya Bibele. (Deut. 13:1-3; 18:20-22) Nyakisiso ya ye ñwi ni ye ñwi ya libuka za bupolofita ze mwa Mañolo a Siheberu hamoho ni Bibele kamukana ni litaba ze ezahezi za silifasi li bonisa ku si na kakanyo kuli ‘taba’ ya bona ne ba i bulezi ka libizo la Jehova, kuli ‘ne i bonwi, mi ne i ezizwe,’ ka ku tala kamba ka bunyinyani haiba ne i na ni talelezo ya lika za kwapili, ni kuli ne i kutiselize batu ku Mulimu. Ku taleleza zona litokwahalo zeo ne ku bonisize bupolofita ku ba bwa niti ili bo bu buyelezwi.

9. Ki taba mañi ya butokwa ye lukela ku beiwa mwa munahano ha ku nyakisiswa za Mañolo a Bibele?

⁹ Ku ama kwa Jesu ni bañoli ba ba buyelezwi ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ku fa nzila ye nongile ya ku lemuha kuli buñata bwa libuka za Mañolo a Siheberu ki za Bibele, nihaike yona nzila yeo ha i sebezi ku zona kaufela, ze cwale ka libuka za Estere ni Muekelesia. Kacwalo, mwa ku nyakisisa taba ya mañolo a niti, taba ye ñwi ya butokwa ni ku fita i na ni ku beiwa mwa munahano, ili ye ama mañolo a Bibele kaufela. Jehova ka mwa n’a buyelezi batu kuli ba ñole litaba za hae za bumulimu ze ka ba laela, ku ba yahisa, ni ku ba susueza mwa ku mu lapela ni ku mu sebeleza, hape n’a ka be a etelezi ni ku zamaisa ku beiwa hamoho kwa ze ñozwi ze buyelezwi ni ku toma mañolo a Bibele. N’a ka eza cwalo kuli ku si ke kwa ba ni kakanyo ka za ze li Linzwi la hae la niti ni se ne si ka bonisa ku fapana kwa bulapeli bwa niti ko ku tiile. Kaniti, ki ka yona nzila yeo fela f’o libupiwa fa lifasi ne li ka zwelapili ku ‘pepiwa sinca ka Linzwi la Mulimu’ ni ku kona ku paka kuli “Linzwi la [Jehova, NW] li ina ku ya ku ile.”—1 Pit. 1:23, 25.

10. Kalulo ya Bibele ya Mañolo a Siheberu ne i felizwe lili ku lukiswa?

¹⁰ Ku Lukisa Mañolo a Siheberu. Sizo sa Siheberu si bonisa kuli Ezira ki yena ya n’a kalile ku lukisa ni ku kolohanya kalulo ya Bibele ya Mañolo a Siheberu, mi si bulela kuli ona musebezi wo ne u felelelizwe ki Nehemia. Ezira ka mo ku inezi fela n’a li ya swanela ku eza musebezi w’o, kakuli n’a li yo muñwi wa bañoli ba Bibele ba ba buyelezwi mi hape n’a li muprisita, muituti, ni muñoli wa ka mulao wa ze kenile. (Ezi. 7:1-11) Ha ku na libaka la ku kakanya mubonelo wa ka sizo wa kuli kalulo ya Bibele ya Mañolo a Siheberu ne i felizwe ku lukiswa kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa buketalizoho B.C.E.

11. Sizo sa Sijuda si kolohanya cwañi Mañolo a Siheberu?

¹¹ Kacenu lu na ni mukoloko wa libuka za Mañolo a Sijuda ze 39; sizo sa Sijuda, niha si kopanya zona libuka ze swana ze, si li bala ku ba ze 24. Likwata ze ñwi, ka ku ngungahanya Ruti ni Baatuli mi ni Malilo ni Jeremia, li balile palo ya libuka ku ba ze 22,  nihaike li sa latelela mañolo a swana a Bibele. * Yona nto yeo ne i ezisize palo ya libuka ze buyelezwi ku ba ye likana ni ya litaku ze mwa sipeleta sa Siheberu. Mukoloko o latelela u bonisa libuka ze 24 ka ku ya ka mo ne li amuhelelwa ka sizo sa Sijuda:

Mulao (Pentateuch)

1. Genese

2. Exoda

3. Livitike

4. Numere

5. Deuteronoma

Bapolofita

6. Joshua

7. Baatuli

8. Samuele (Ya Pili ni ya Bubeli hamoho sina buka i liñwi)

9. Malena (Ya Pili ni ya Bubeli sina buka i liñwi)

10. Isaya

11. Jeremia

12. Ezekiele

13. Bapolofita b’a 12 (Hosea, Joele, Amosi, Obadia, Jonasi, Mika, Nahumi, Habakuki, Zefania, Hagai, Zakaria, ni Malaki, sina buka i liñwi)

Ze Ñozwi (Hagiographa)

14. Lisamu

15. Liproverbia

16. Jobo

17. Pina ya Lipina

18. Ruti

19. Malilo

20. Muekelesia

21. Estere

22. Daniele

23. Ezira (Nehemia ne i ngiwa hamoho ni Ezira)

24. Makolonika (Ya Pili ni sina ya Bubeli hamoho buka i liñwi)

12. Ki lifi ze ñwi ze fa bupaki ka za mañolo a Siheberu, mi n’a felezi ku ze n’e ñozwi ki bomañi?

¹² Wo ki ona mukoloko, kamba mañolo a n’a amuhezi Kreste Jesu ni puteho ya Sikreste ya kwa makalelo ku ba Mañolo a buyelezwi. Bañoli ba ba buyelezwi ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ne ba amile fela ku ona mañolo ao, mi ka ku kala manzwi a ona mañolo ao ka lipulelo ze cwale ka “sina ha ku ñozwi kuli,” ne ba a pakile ku ba Linzwi la Mulimu. (Maro. 15:9) Jesu, ha n’a bulela ka za Mañolo a n’a felizwe ku ñolwa ku to fita mwa nako ya bukombwa bwa hae, n’a amile ku ze n’e ñozwi mwa “Mulao wa Mushe ni Bapolofita ni Lisamu.” (Lu. 24:44) F’a “Lisamu,” ka ku ba yona buka ya pili ya kalulo ye bizwa Hagiographa, i itusiswa mwa ku ama ku yona kalulo yeo kaufela. Buka ya ze ezahezi ye n’e li ya mafelelezo kwa ku beiwa mwa mañolo a Siheberu ne li ya Nehemia. Se si bonisa kuli yona nto yeo ne i ezahezi ka ketelelo ya Moya wa Mulimu kakuli yona buka ye i nosi ki yona ye fa makalelo a ku nyakisisa bupolofita bwa Daniele bo bu zwile mubano bwa kuli “ku tuha kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe” ku to fita fa nako ya ku taha kwa Mesiya ne ku ka ba ni nako ya liviki za bupolofita ze 69. (Dan. 9:25; Neh. 2:1-8; 6:15) Buka ya Nehemia hape i fa mutomo kwa litaba za buka ya bupolofita ya mafelelezo, yona Malaki. Ha ku koni ku kakanyiwa kuli Malaki ki ye ñwi ya Mañolo a buyelezwi, kakuli nihaiba Jesu, Mwan’a Mulimu, n’a amile ku yona hañata. (Mat. 11:10, 14) Buñata bwa libuka za mañolo a Siheberu niha li amilwe ka ku swana, ili zeo kaufela ne liñozwi pili Nehemia ni Malaki li si ka ñolwa kale, bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ha ba ami ku lifi kamba lifi za ze twi ki ze buyelezwi ze n’e ñozwi hamulaho wa nako ya bo Nehemia ni Malaki ku yo fita mwa nako ya Kreste. Seo si yemela mubonelo wa ka sizo wa Majuda, hamohocwalo ni tumelo ya puteho ya Sikreste ya mwa lilimo za mwanda wa pili C.E., ya kuli mukoloko wa Mañolo a Siheberu ne u felezi ku ze n’e ñozwi ki Nehemia ni Malaki.

LIBUKA ZA APOCRYPHA ZA MAÑOLO A SIHEBERU

13. (a) Libuka za Apocrypha ki ze cwañi? (b) Ne ku tile cwañi kuli li amuhelwe mwa mikoloko ya mañolo a Sikatolika?

¹³ Libuka za Apocrypha ki ze cwañi? Ki ze ñozwi ze ba beile ba bañwi mwa Libibele ze ñwi kono ili ze hanilwe ki ba bañwi kakuli ha ku na bupaki bwa kuli li buyelezwi ki Mulimu. Linzwi la Sigerike la a·poʹkry·phos li talusa lika ze “patilwe.” (Mare. 4:22; Lu. 8:17; Makol. 2:3) Linzwi leo li talusa libuka zeo ku ñolwa kwa zona kamba mayemo a zona a kakanyeha kamba ze eza kuli, niha li ngiwa ku ba za butokwa kwa ku bala kwa ka butu, ne li si na bupaki bo bu tiile bwa kuli ne li buyelezwi ki Mulimu. Libuka ze cwalo ne li bulukilwe li nosi mi ne li sa balwi fa nyangela, mi ki kabakaleo ha ku bile ni muhupulo wa kuli ki “ze patilwe.” Kwa Mukopano wa Carthage, ka 397 C.E., ne ku akalelizwe kuli libuka ze 7 za Apocrypha li ekezwe kwa Mañolo a Siheberu, hamohocwalo ni kuli kwa libuka za Bibele za Estere ni Daniele ku ekezwe litaba ze ñwi. Nihakulicwalo, ne i li ka 1546, kwa Mukopano wa Trent, f’o Keleke ya Sikatolika ya Roma ne i itumelezi ka ku tala ku amuhela kwa yona zona likekezeho zeo ni ku li beya mwa mikoloko ya yona ya libuka za Bibele. Zona likekezeho zeo ne li Tobita, Judisi, Estere ye ekelizwe litaba, Butali, Lituto za Siraki, Baruki, likauhanyo ze talu ze ekelizwe kwa Daniele, Makabaeusi ya pili ni ya bubeli.

14. (a) Makabaeusi ya pili i hoha mamelelo ka mukwa ufi? (b) Ki bomañi ba ne ba si ka ama ni kamuta kwa Apocrypha, mi ne li kabakalañi?

¹⁴ Buka ya Makabaeusi ya pili, niha i sa swaneli ni hanyinyani k’u ngiwa kuli ki ye buyelezwi, i na ni litaba ze ezahezi ze hoha mamelelo. I talusa ka za ku lwanela tukuluho kwa Majuda mwahal’a lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. inze ba li mwatas’a ketelelo ya lubasi lwa buprisita lwa Makabaeusi. Libuka ze ñwi kaufela za Apocrypha li tezi matangu ni litumelo za mioya mo ku iputezi mafosisa a mañata. Jesu ni bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ne ba si ka ama ku zona ni kamuta.

15, 16. Josephus ni Jerome ne ba bonisize cwañi kuli ki lifi libuka ze swanela ku ba kalulo ya Bibele?

¹⁵ Muituti wa litaba ze ezahezi wa Mujuda, Flavius Josephus, wa mwa lilimo za mwanda wa pili C.E., mwa buka ya hae ye bizwa Against Apion (I, 38-41 [8]), u ama kwa libuka kaufela zeo Maheberu ne ba nga ku ba ze kenile. N’a ñozi kuli: “Ha lu na  libuka ze ñata-ñata ze na ni matomo, ze lwanisana. Libuka za luna, ze amuheleha ka swanelo, ki ze 22 [ze swana ni ze 39 ze lu na ni zona kacenu, sina mo ku boniselizwe mwa paragilafu 11], mi ku zona ku ñozwi lika ze ezahezi mwa linako kaufela. Ku zona libuka zeo, ze ketalizoho ki za Mushe, mo ku na ni milao ni ze ezahezi ka sizo ku zwa fa ku bupwa kwa mutu ku yo fita fa lifu la mufi wa mulao. . . . Ku zwa fa lifu la Mushe ku to fita ku Aritazerisi, ya n’a yolile Xerxes fa bulena bwa Peresia, bapolofita ba ne ba tile mwamulaho wa Mushe ne ba ñozi litaba ze n’e ezahezi mwa linako za bona mwa libuka ze 13. Mwa libuka z’e ne ze siyezi ku inzi lipina za milumbeko ya Mulimu ni likuka za bupilo bwa butu.” Kacwalo Josephus u bonisa kuli kalulo ya Bibele ya Mañolo a Siheberu ne i lukisizwe pili lilimo za mwanda wa pili C.E. li si ka fita kale.

¹⁶ Muituti wa za Bibele Jerome, ya n’a felize ku toloka Bibele ye bizwa Latin Vulgate ibata iba ka 405 C.E., n’a bonisize hande mayemo a hae ka za libuka za Apocrypha. Hamulaho wa ku kolohanya libuka ze buyelezwi, ka ku itusisa ku bala ko ku swana ni kwa Josephus, ili ku bonisa libuka ze 39 ze buyelezwi ku ba ze 22, u ñola mwa manzwi a hae a makalelo ka za libuka za Samuele ni Malena mwa Vulgate kuli: “Kacwalo ku na ni libuka ze 22 . . . Ona manzwi a makalelo a Mañolo ao a kona ku lu fa muatumelelo o tiile kwa libuka kaufela ze lu toloka ku zwisa mwa Siheberu ku isa mwa si-Latin; ilikuli lu kone ku ziba kuli ze siyo mwahal’a zona ze kaufela li lukela ku beiwa mwa apocrypha.”

MAÑOLO A SIGERIKE A SIKRESTE

17. Keleke ya Katolika ya Siroma i ipapata ku ba ni buikalabelo mañi, kono luli ya n’a ezize liketo za libuka ze swanela ku ba kalulo ya Bibele ki mañi?

¹⁷ Keleke ya Sikatolika ya Roma i ipapata ku ba ni buikalabelo bwa ku atula kuli ki lifi libuka ze swanela ku ba mwa Bibele, mi ku amiwa kwa Mukopano wa Carthage (397 C.E.), k’o mukoloko wa libuka ne u ezizwe. Nihakulicwalo, taba yeo haki ya niti, kakuli mukoloko wa libuka za Bibele, ku kopanyeleza cwalo ni wa Mañolo a Sigerike a Sikreste, ne se u lukisizwe kale ka nako yeo, f’o kikuli, isi ka katulo ya mukopano ufi kamba ufi, kono ili ka ketelelo ya moya wa Mulimu o kenile—ona moya o swana o ne u buyelezi ku ñolwa kwa zona libuka zeo. Bupaki bwa bakolokisi ba ba si ka buyelelwa ba ne ba tile mwamulaho bu bonisa fela buniti bwa libuka tota za Bibele, ze n’e lumelelizwe ki moya wa Mulimu.

18. Ki mubonelo mañi o’ butokwa o lu kona ku ba ni ona ka ku nyakisisa mukoloko o bonisa miputo ya kwa makalelo ya Mañolo a Sigerike a Sikreste?

¹⁸ Bupaki bwa Mikoloko ya kwa Makalelo. Nyakisiso ya sikwenda se si zamaelela ni litaba ze i bonisa kuli miputo i sikai ya mwa lilimo za mwanda wa bune ya Mañolo a Sikreste, ye ne i li teñi pili mukopano o bulezwi fahalimu u si ka ezahala kale, i lumelelana ka ku tala ni mukoloko wa luna wa cwale, mi ye miñwi i tula fela Sinulo. Pili lilimo za mwanda wa bubeli li si ka fela kale, ne ku bile ni ku amuhelwa kwa mwa lifasi kaufela kwa Libuka za Evangeli z’e ne, Likezo, ni a’ 12 kwa mañolo a muapositola Paulusi. Ki li sikai fela kwa libuka ze kuswani ze n’e kakanyizwe mwa libaka ze ñwi. Mwendi ne ku bile cwalo kabakala kuli libuka zeo ne li si ka hasanyiwa hahulu kwa makalelo ka mabaka a mañwi mi kacwalo ne k’u ngile nako ye telele kuli li amuhelwe ku ba kalulo ya Bibele.

19. (a) Ki ufi muputo o’ zwile mubano o ne u fumanwi mwa Italy, mi ki wa lili? (b) Wona wo u talusa cwañi mañolo a n’a amuhezwi ka nako yeo?

¹⁹ O muñwi wa mikoloko ye hoha mamelelo ka ku fitisisa ki siemba se ne si fumanwi ki L. A. Muratori mwa Ambrosian Library, mwa Milan, kwa Italy, ni ku hasanyiwa ki yena ka 1740. Nihaike makalelo a sona a tondahala, ku bulela kwa sona kuli Luka ki Buka ya Evangeli ya bulalu ku bonisa kuli ne si bonisize pili Mateu ni Mareka. Muputo w’o wa Muratorian Fragment, o mwa si-Latin, u boniswa ku ba wa mwa lilimo za mafelelezo za mwanda wa bubeli C.E. Ki taba ye hoha mamelelo luli sina ka mo ku bonisezwa mwa toloko ye latelela ye li kalulo fela ya yona: “Buka ya bulalu kwa Libuka za Evangeli ki ya Luka. Luka, mualafi ya n’a zibahala, n’a i ñozi mwa libizo la hae . . . Buka ya bune ku za Evangeli ki ya Joani, yo muñwi wa balutiwa. . . . Mi kacwalo tumelo ya balumeli ha i lwanisani, nihaike libuka za Evangeli li ketile ku kandeka litaba ze fapana-fapana mwahal’a ze n’e ezahezi, kakuli [ku zona] kaufela ili ka ketelelo ya Moya o swana se ku zibahalizwe lika kaufela ze ama ku pepwa kwa hae, makandauko a hae, zuho, puhisano ni balutiwa ba hae, ni ku taha kwa hae ko kubeli, kwa pili ili ka ku shwaulwa kabakala ku toiwa, ko se ku ezahezi, ni kwa bubeli mwa kanya ya m’ata a bulena, ko ku sa taha. Ku komokisañi he, Joani mwa liñolo la hae h’a fa mitala ya lika ze ñwi ka ku kuta-kutela, ili ku bulela ili yena kuli: ‘ze lu boni ka meto a luna, ni ku utwa ka mazebe a luna, ni ze swelwi ki mazoho a luna, zona lika zeo lu liñozi.’ Kacwalo u ipala ku ba isi muboni fela kono hape ni muutwi ni mukandeki wa lika ze nde kaufela za Mulena, ka mo li tatamanela. Fahalimu a seo, likezo za baapositola kaufela liñozwi mwa buka i liñwi. Luka n’a li bakanyelize Teofile ya kutekeha . . . Cwale seo mañolo a Paulusi a li sona, ko ne a zwa kamba zeo n’a lumezwi, ona ka sibili a italusa hande ku ya utwisisa. Pili n’a ñolezi Makorinte ze ñata ili ku hanisa lifapano za lituto, ni kwa Magalata ili ku tatulula taba ya mupato, ni kwa Maroma ka za Mañolo, ni ku zibahaza hape kuli Kreste ki yena taba ye tuna ku ona—ili zeo kaufela lu tokwa ku li nyakisisa, ka ku bona kuli Muapositola Paulusi yena ka sibili ya fuyauzwi, ka ku latelela mutala wa Joani, u ñolela liputeho ze 7 ni ku li bulela fa mabizo ka ku latelelana cwana: kwa Makorinte (la pili), kwa  Maefese (la bubeli), kwa Mafilipi (la bulalu), kwa Makolose (la bune), kwa Magalata (la buketa-lizoho), kwa Matesalonika (la busilela), kwa Maroma (la busupa). Kono nihaike u ñolela Makorinte ni Matesalonika habeli ili ku ba sikulula, ka za kuli ku na ni keleke i liñwi mwa lifasi ku bonisizwe [?inge cwalo ka kona ku ñola k’o kwa h’a supile]; Joani ni yena mwa Sinulo, niha ñolela likeleke ze 7, u bulela kwa batu kaufela. Kono kabakala lilato [n’a ñolezi] li li liñwi ku Filemoni, le liñwi ku Tite, ni a mabeli ku Timotea; mi [ona ao] a ngiwa ku ba a kenile ku ze kutekiwa za Keleke. . . . Ka ku ekeza, liñolo la Juda ni a mabeli a bizwa ka libizo la Joani ni ona a baliwa . . . Lu amuhela lisinulo za bo Joani ni Pitrosi fela, ili zeo [hamulaho] luna ba bañwi ha lu tabeli kuli li balwe mwa keleke.”—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1956, Vol. VIII, likepe 56.

20. (a) Ku tulwa kwa liñolo le liñwi la Joani ni le liñwi la Pitrosi ku talusizwe cwañi? (b) Wona mukoloko wo, kacwalo, u bat’o swana cwañi ni mukoloko wa luna wa libuka kacenu?

 ²⁰ Ku bonisizwe kuli bukaufi ni mafelelezo a muputo wa Muratorian Fragment, ku bulezwi ka za mañolo a mabeli fela a Joani. Nihakulicwalo, ka za sona sisupo seo, encyclopedia ye bulezwi fahalimu, fa likepe 55, i bonisa kuli ona mañolo a mabeli a Joani ao “a kona fela ku ba la bubeli ni la bulalu, ao muñoli wa ona u ipiza fela ‘yo muhulu.’ Ka ku ba ya s’a talimile za la pili, nihaike isi ka mulelo, ka ku swalisana ni Buka ya Evangeli ya bu ne, ni ku zibahaza tumelo ya hae ye tiile ka za kuli i zwa ku Joani, muñoli fa n’a ikutwile kuli n’a kona ku isa mamelelo ya hae kwa tuñolo to tunyinyani.” Haili ka za ku sa bulelwa kwa za liñolo la Pitrosi la pili, sona simbule seo si zwelapili ku bulela kuli: “Libaka le li bonahala ku ba le lituna ki la ku lateha kwa manzwinyana, kamba mubamba, ili mo I Pitrosi ni Sinulo ya Joani ne li bonisizwe kuli ne li amuhezwi.” Kacwalo, ka mubonelo wa muputo wa Muratorian Fragment, yona encyclopedia yeo, fa likepe 56, i fa kutwisiso ya kuli: “Testamente ye Nca i ngiwa ku ba luli ye eziwa ki Libuka z’e ne za Evangeli, Likezo, mañolo a’ 13 a Paulusi, Sinulo ya Joani, mwendi ni mañolo a hae a malalu, Juda, mwendi ni I Pitrosi, hailif’o twaniso ya ye ñwi ya libuka za Pitrosi ne i si ka feliswa kale.”

21. (a) Za n’a bulezi Origen ka za mañolo a buyelezwi li na ni butokwa mañi? (b) Bañoli ba hamulaho ne ba lumelelani ni lika mañi?

²¹ Ibata iba ka 230 C.E., Origen n’a amuhezi libuka za Maheberu ni Jakobo, kuli li be mwahal’a Mañolo a buyelezwi, zeo sibeli sa zona ne li tondahala mwa muputo wa Muratorian Fragment. Niha bonisa kuli ba bañwi ne ba kakanya kuli za swanela ku ba kalulo ya Bibele, seo hape si bonisa kuli ka nako yeo, buñata bwa Mañolo a Sigerike n’a amuhezwi ku ba kalulo ya Bibele, mi ki ba banyinyani fela ba ne ba kakanya mañolo a mañwi a n’a sa zibahali hahulu. Hamulaho, Athanasius, Jerome, ni Augustine ne ba lumelelani ni mikoloko ya kwa makalelo ka ku talusa kuli libuka ze 27 ze swana ni ze lu itusisa kacenu ki zona ze eza Bibele. *

22, 23. (a) Mikoloko ya miputo ye mwa sikwenda ne i lukisizwe cwañi? (b) Ka mo ku bonahalela ki kabakalañi ha ne ku si na mikoloko ye cwalo pili ku si ka taha kale muputo wa Muratorian Fragment?

²² Buñata bwa mikoloko ye mwa sikwenda ki ye bonisa libuka ze n’e amuhezwi ku ba kalulo ya Bibele. Ya bo Irenaeus, Clement wa kwa Alexandria, Tertullian, ni Origen i felelelizwe ka ku itusisa manzwi a ne ba bulezi, ili a bonisa mo ne ba ngela libuka ze amilwe. Yona yeo i ekezwa ku talelezwa ka ku itusisa litaba za Eusebius ya n’a li muituti wa litaba ze ezahezi wa kwa makalelo. Nihakulicwalo, bona bañoli ba niha ba sa buleli za mañolo a mañwi ha ku talusi kuli h’a ezi kalulo ya Bibele. Ki taba fela ya kuli ne ba si ka ama ku ona mwa ku ñola kwa bona ili ka ku iketela ku sa eza cwalo kamba kabakala litaba ze n’e nyakisiswa. Kono ki kabakalañi ha lu sa fumani mikoloko ye n’e kwanelezi hande pili ku si ka taha kale muputo wa Muratorian Fragment?

²³ Taba ya kuli libuka ze swanela ku amuhelwa ki Bakreste ki lifi ne i zuhile ha ne ku tile banyazi ba ba cwale ka Marcion fahal’a lilimo za mwanda wa bubeli C.E. Marcion n’a ipangezi mukoloko wa hae wa mañolo kuli a yemele lituto za hae, ili k’u nga fela a mañwi kwa mañolo a muapositola Paulusi ni mufuta wa Evangeli ya Luka mo ku zwisizwe likalulo ze sa tabelwi. Zona zeo, ku kopanyeleza cwalo ni libuka ze ñata za apocrypha ze n’e se hasana mwa lifasi kaufela, ki zona ze n’e ezisize bakolokisi ku bonisa libuka ze ne ba amuhezi ku ba kalulo ya Bibele.

24. (a) Libuka za Apocrypha za “Testamente ye Nca” li cwañi? (b) Baituti ba bulelañi ka za zona?

²⁴ Ze Ñozwi za Apocrypha. Bupaki bwa mwahali bu tiiseza kauhano ye n’e li teñi mwahal’a ze ñozwi za Sikreste ze buyelezwi ni mañolo a’ si a niti kamba a si ka buyelelwa. Ze ñozwi za Apocrypha ki ze si ka kondoloka mi hañata ki za ku inahanela mi ki ze si na nahanisiso. Hañata ki ze si ka nepahala. * Mu bone ze latelela ze bulezwi ki baituti ka za libuka ze si kalulo ya Bibele:

“Ha ku na kakanyo ka za kuli ya li zwisize mwa Testamente ye Nca ki mañi: li izwisize isali zona.”—M. R. James, The Apocryphal New Testament, makepe xi, xii.

“Se lu na ni ku eza fela ki ku bapanya libuka kaufela za Testamente ye Nca ni libuka ze ñwi za mufuta w’o kuli lu bone fapano ye tuna ye mwahal’a zona. Ka mo ku bulelelwanga hañata, Libuka za Evangeli ze si kalulo ya Bibele, ka mo ku inezi fela ki bona bupaki bo butuna ni ku fita bwa ze li kalulo ya Bibele.”—G. Milligan, The New Testament Documents, likepe 228.

“Kwande a Testamente ye Nca, ha ku konwi ku bulelwa nihaiba si li siñwi sa ze ñozwi ze lu bulukezwi ku zwa mwa linako za makalelo za Keleke se ne si ka swanela ku ekezwa kwa Bibele kacenu.”—K. Aland, The Problem of the New Testament Canon, likepe 24.

25. Ki litaba mañi za yo muñwi ni yo muñwi wa bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ze yemela ku buyelelwa kwa ona mañolo ao?

²⁵ Bañoli ba ba Buyelezwi. Sisupo se siñwi se ki se si tabisa. Bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste kaufela ne ba swalisani ka linzila ze fapana-fapana ni sitopa se si busa sa kwa makalelo sa puteho ya Sikreste, ili se ne si kopanyeleza baapositola ba ne ba  ketilwe ki Jesu ka sibili. Mateu, Joani, ni Pitrosi ne ba li mwahal’a baapositola b’a 12 ba pili, mi Paulusi hamulaho n’a ketilwe ku ba muapositola kono n’a si ka balwa ku ba yo muñwi wa b’a 12. * Nihaike Paulusi n’a siyo ha ne ku sululezwi moya ka ku ipitela fa Pentekonta, Mateu, Joani, ni Pitrosi ne ba li teñi, hamohocwalo ni Jakobo ni Juda mi mwendi ni Mareka. (Lik. 1:13, 14) Pitrosi ka sibili u balela mañolo a Paulusi kwa “Mañolo a mañwi.” (2 Pit. 3:15, 16) Mareka ni Luka ne li balikani ba batuna ba Paulusi ni Pitrosi mi ne ba zamayanga hamoho ni bona. (Lik. 12:25; 1 Pit. 5:13; Makol. 4:14; 2 Tim. 4:11) Bona bañoli bao kaufela ne ba filwe m’ata a ku eza limakazo ka moya o kenile, ka ku sululelwa ko ku ipitezi sina mo ne ku bezi fa Pentekonta ni fa n’a sikuluhezi Paulusi (Lik. 9:17, 18) kamba, ku si na kakanyo sina mo ne ku bezi ku Luka, ka ku beiwa mazoho fahalimu ki baapositola. (Lik. 8:14-17) Ku ñolwa kaufela kwa Mañolo a Sigerike a Sikreste ne ku felizwe mwahal’a nako yeo limpo ze ipitezi za moya ne li sebeza.

26. (a) Ki lifi ze lu amuhela ku ba Linzwi la Mulimu, mi ki kabakalañi? (b) Lu lukela ku bonisa cwañi kuli lwa itebuha Bibele?

²⁶ Tumelo ku Mulimu ya M’ata Ote, yena Mubuyeleli ni Mubukelezi wa Linzwi la hae, i lu kolwisa kuli ki yena ya etelezi ku kubukanywa kwa likalulo za yona ze fapana-fapana. Kacwalo ka buikolwiso lu amuhela libuka ze 27 za Mañolo a Sigerike a Sikreste hamohocwalo ni ze 39 za Mañolo a Siheberu ku ba Bibele i liñwi, ili ya Musimululi a li muñwi, yena Jehova Mulimu. Linzwi la hae ka libuka za lona ze 66 ki ketelelo ya luna, mi ku lumelelana ni ku likanelela kwa lona kaufela ku paka kuli li kwanelezi. Tumbo kaufela i ye ku Jehova Mulimu, yena Mubupi wa yona buka ye sa koni ku likanyezwa ye! I kona ku lu bakanya ka ku tala ni ku beya mautu a luna mwa nzila ya bupilo. Lu itusise yona ka butali fo lu fumanela sibaka kaufela.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Chati fa likepe 303]

Miputo ya kale ye Zwile Mubano ya Mañolo a Sigerike a Sikreste

A - Ne i amuhezwi i sa hononwi ku ba kalulo ya Bibele

D - Ne i kakanyizwe mwa libaka ze ñwi

DA - Ne i kakanyizwe mwa libaka ze ñwi, kono mukolokisi n’a i

amuhezi ku ba kalulo ya Bibele

? - Baituti ha ba na buikolwiso bwa ku balwa kwa ze ñozwi

kamba m’o buka ye bulezwi i’ ngelwa

- Sibaka se si si ka ñolwa si bonisa kuli buka ne i si

ka itusiswa kamba ku bulelwa ki ona mukoloko w’o

Libizo ni Sibaka

Muratorian Irenaeus, Clement of Tertullian,

Fragment, Asia Minor Alexandria Mutulo wa Africa

Italy

Silimo se si

akalelizwe.

Mateu A A A A

Mareka A A A A

Luka A A A A

Joani A A A A

Likezo A A A A

Maroma A A A A

1 Makorinte A A A A

2 Makorinte A A A A

Magalata A A A A

Maefese A A A A

Mafilipi A A A A

Makolose A A A A

1 Matesalonika A A A A

2 Matesalonika A A A A

1 Timotea A A A A

2 Timotea A A A A

Tite A A A A

Filemoni A A A A

Maheberu D DA DA

Jakobo ?

1 Pitrosi A? A A A

2 Pitrosi D? A

1 Joani A A DA A

2 Joani A A DA

3 Joani A?

Juda A DA A

Sinulo A A A A

Libizo ni Sibaka

Origen, Eusebius, Cyril wa mwa Mukoloko wa,

Alexandria Palestine Jerusalema Cheltenham

N. Africa

Silimo se si

akalelizwe.

Mateu A A A A

Mareka A A A A

Luka A A A A

Joani A A A A

Likezo A A A A

Maroma A A A A

1 Makorinte A A A A

2 Makorinte A A A A

Magalata A A A A

Maefese A A A A

Mafilipi A A A A

Makolose A A A A

1 Matesalonika A A A A

2 Matesalonika A A A A

1 Timotea A A A A

2 Timotea A A A A

Tite A A A A

Filemoni A A A A

Maheberu A A A A

Jakobo A A A A

1 Pitrosi A A A A

2 Pitrosi A A A A

1 Joani A A A A

2 Joani A A A A

3 Joani A A A A

Juda A A A A

Sinulo A A A A

Libizo ni Sibaka

Athanasius, Epiphanius, Gregory Amphilocius,

Alexandria Palestine Nazianzus, Asia Minor

Asia Minor

Silimo se si

akalelizwe.

Mateu A A A A

Mareka A A A A

Luka A A A A

Joani A A A A

Likezo A A A A

Maroma A A A A

1 Makorinte A A A A

2 Makorinte A A A A

Magalata A A A A

Maefese A A A A

Mafilipi A A A A

Makolose A A A A

1 Matesalonika A A A A

2 Matesalonika A A A A

1 Timotea A A A A

2 Timotea A A A A

Tite A A A A

Filemoni A A A A

Maheberu A A A A

Jakobo A A A A

1 Pitrosi A A A A

2 Pitrosi A A A A

1 Joani A A A A

2 Joani A A A A

3 Joani A A A A

Juda A A A A

Sinulo A A A A

Libizo ni Sibaka

Philaster, Jerome, Augustine, Mukopano wa

Italy Italy Mutulo wa Africa bulalu wa

Carthage,

Mutulo wa Africa

Silimo se si

akalelizwe.

Mateu A A A A

Mareka A A A A

Luka A A A A

Joani A A A A

Likezo A A A A

Maroma A A A A

1 Makorinte A A A A

2 Makorinte A A A A

Magalata A A A A

Maefese A A A A

Mafilipi A A A A

Makolose A A A A

1 Matesalonika A A A A

2 Matesalonika A A A A

1 Timotea A A A A

2 Timotea A A A A

Tite A A A A

Filemoni A A A A

Maheberu A A A A

Jakobo A A A A

1 Pitrosi A A A A

2 Pitrosi A A A A

1 Joani A A A A

2 Joani A A A A

3 Joani A A A A

Juda A A A A

Sinulo A A A A