Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 6—Litaba za Sigerike za Sikreste za Mañolo A’ Kenile

Ku kopiswa kwa litaba za Mañolo a Sigerike; ku hasanywa kwa zona mwa Sigerike ni lipuo ze ñwi ku t’o fita kacenu; busepehi bwa litaba za cwale.

1. Tukiso ya Sikreste ya ku luta ne i kalile cwañi?

BAKRESTE ba kwa makalelo ne li baluti ili bahasanyi ba mwa lifasi kaufela ba ‘linzwi la Jehova’ le liñozwi. Ne ba si ka keshebisa za n’a bulezi Jesu a si ka nyuluhela kale kwa lihalimu, kuli: “Mu ka amuhela mata, Moya o Kenile ha u ka ta ku mina; mi mu ka ba lipaki za ka mwa Jerusalema, ni mwa naha kaufela ya Judea ni ya Samaria, ni ku isa kwa mafelelezo a lifasi.” (Is. 40:8; Lik. 1:8) Sina mwa n’a polofitezi Jesu, balutiwa ba pili b’a 120 ne ba amuhezi moya o kenile, o n’o ba matafalize. Fo ne li fa lizazi la Pentekonta ya 33 C.E. Zazi le li swana leo, Pitrosi a etelela tukiso ye nca ya ku luta ka ku fa bupaki bo bu tezi, mi ba bañata ba amuhela lushango ka pilu kaufela mi ba ba bat’o eza 3,000 ba ekezwa kwa puteho ya Sikreste ye ne sa z’o tomiwa.—Lik. 2:14-42.

2. Ki lifi litaba ze nde ze ne shaezwi cwale, mi ku fa bupaki k’o ne li poniso yañi?

² Kwa li ku simwa ku sa bi ni sikwata se si cisehezi ku sebeza sina sa balutiwa ba Jesu Kreste, bao ne ba kalile tukiso ya ku luta yeo kwa nalulelule ne i fitile kai ni kai mwa lifasi le ne li zibwa ka nako yeo. (Makolo. 1:23) Ee, lipaki za Jehova ba ba ineezi bao ne ba tukufalezwi ku zamaya ba potela mandu, litolopo, ni linaha, inze ba zibahaza “litaba ze nde.” (Maro. 10:15) Litaba ze nde zeo ne li za tukiso ya sitabelo sa Kreste, sepo ya zuho, ni Mubuso wa Mulimu o sepisizwe. (1 Makor. 15:1-3, 20-22, 50; Jak. 2:5) Kwa li ku simwa batu ba sa fiwi bupaki bo bu cwalo ka za lika ze sa bonwi. Ne i bile “ku kolwa ze sa bonwi,” ili poniso ya tumelo, ku ba bañata bao cwale ne ba amuhezi Jehova ku ba Mulen’a bona ya Pahami ka mutomo wa sitabelo sa Jesu.—Maheb. 11:1; Lik. 4:24; 1 Tim. 1:14-17.

3. Likombwa za Sikreste za mwa lilimo za mwanda wa pili C.E. ne ba li cwañi?

³ Likombwa za Sikreste zeo, banna ni basali, ne li likombwa za Mulimu ze monyehezwi. Ne ba kona ku bala ni ku ñola. Ne ba itutile Mañolo a’ Kenile. Ne li batu ba ne ba utwisisa ze ezahala mwa lifasi. Ne ba twaezi ku zamaya. Ne ba li sina linziye kakuli ne ba sa tuheleli mikwalelo ifi kamba ifi ku ba paleliswa ku zwelapili ku hasanya taba ye nde. (Lik. 2:7-11, 41; Joe. 2:7-11, 25) Mwa lilimo za mwanda wa pili wa Nako ya Luna, ne ba sebeza mwahal’a batu ba ba swana hahulu ni batu ba nako ye.

4. Ka puyelelo ni ketelelo ya Jehova, ne ku ñozwiñi mwa miteñi ya puteho ya Sikreste ya kwa makalelo?

⁴ Ka ku ba bakutazi ba ba zwelapili ba “Linzwi la bupilo,” Bakreste ba kwa makalelo ne ba itusisize hande miputo ya Bibele ye ne ba fumana kaufela. (Mafil. 2:15, 16; 2 Tim. 4:13) Jehova n’a buyelezi ba bane ba bona, bo Mateu, Mareka, Luka, ni Joani ku ñola “Evangeli ya Jesu Kreste.” (Mare. 1:1; Mat. 1:1) Ba bañwi ba bona, sina Pitrosi, Paulusi, Joani, Jakobo, ni Juda, ne ba buyelezwi ku ñola mañolo. (2 Pit. 3:15, 16) Ba bañwi ne ba bile bakopisi ba litaba ze buyelezwi zeo, ze ne icapiwa ili ku tusa liputeho ze ne nze li ekezeha. (Makolo. 4:16) Hape, “baapositola ni ba bahulu” mwa Jerusalema ne ba ezanga likatulo za lituto ka ketelelo ya moya wa Mulimu, mi zeo za ñolwa kuli ite li itusiswe hasamulaho. Sitopa se si busa seo hape ne si ñolezi liputeho ze kwahule mañolo a litaelo. (Lik. 5:29-32; 15:2, 6, 22-29; 16:4) Mi kabakaleo, ne ba na ni ku itamaiseza mañolo.

5. (a) Codex kiñi? (b) Bakreste ba kwa makalelo ne ba itusisize cwañi codex, mi bunde bwa yona ne li bufi?

⁵ Kuli Mañolo a fiwe kapili, hamoho ni ku lukiswa kuli a kone ku amiwa ka bunolo, Bakreste ba kwa makalelo hañihañi ba kala ku itusisa codex mwa sibaka sa miputo. Codex ibat’o ba inge libuka za cwale, zeo mapampili a zona a apuleha ka bunolo mutu ha bata litaba ze ñwi, ku fita miputo yeo hañata ne i tokwa ku putululwa. Hape, ne ku li bunolo ku nungahanya mañolo a kenile ka codex, hailif’o miputo hañata ne i putiwa inosi. Bakreste ba kwa makalelo ne li bona ba pili ku itusisa codex. Mwendi mane ki bona ba ne ba i pangile. Hailif’o bañoli ba ba si Bakreste ne ba si ka matukela ku itusisa codex, buñata bwa libuka za Sikreste za mwa lilimo za mwanda wa bubeli ni wa bulalu ne li li-codex. *

6. (a) Nako ya Sigerike ye hupuleha ne li ifi, ne i na niñi, mi ki lili fo ne si tahezi si-Koine, kamba Sigerike se si zibahala? (b) Ne ku tahile cwañi kuli si-Koine si yanduluke mi ne si itusisizwe ka sipimo sifi?

⁶ Si-Koine (Sigerike Se Si Zibahala). Ye twi ki  nako ye hupuleha ya puo ya Sigerike ne li mwahal’a lilimo za mwanda wa bu 9 B.C.E. ni wa bune B.C.E. Fo ki fona fo ne si bulelelwa Sigerike se si bizwa Attic ni Ionic. Ne li ka nako yeo, mi sihulu mwa lilimo za mwanda wa bu 5 B.C.E. ni wa bune B.C.E., fo ne ba ñatafalezi bañoli ba lipapali, baloki, bakandeki, baituti ba ze ezahezi, baluti ba mihupulo ya butu, ni ba za sayansi ba Magerike, mi ku bona bao ne ku tumile Homer, Herodotus, Socrates, Plato, ni ba bañwi cwalo. Si-Koine, kamba Sigerike se si zibahala, ne si itusiswa ku kala ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bune B.C.E. ku taha ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bu 6 C.E. Ne si tisizwe sihulu ki lindwa za Alexandere yo Mutuna, y’o mpi ya hae ne i na ni masole ba kwa likalulo kaufela za Greece. Ne ba bulela Sigerike se si fapana-fapana, mi ha ne ba nze ba swalisana, puo ye zibahala, ili si-Koine, ya taha mi ya kala ku bulelwa ki ba bañata. Tulo ya Alexandere fahalimw’a Egepita, hamoho ni Asia ku isa kwa India, ne i isize si-Koine kwa batu ba bañata, kuli mane sa itusiswa ki macaba a mañata ka lilimo ze mianda-nda. Sigerike sa mwa Septuagint ki sona si-Koine se ne si bulelwa mwa Alexandria, Egypt, mwa lilimo za mwanda wa bulalu B.C.E. ni wa bubeli B.C.E.

7. (a) Bibele i paka cwañi kuli si-Koine ne si itusiswa mwa nako ya Jesu ni baapositola ba hae? (b) Ki kabakalañi si-Koine ha ne si swanela mwa ku bulela Linzwi la Mulimu?

⁷ Mwa mazazi a Jesu ni baapositola ba hae, si-Koine ne si bulelwa kai ni kai mwa kalulo ye ne busiwa ki Maroma. Bibele ka sibili ya yemela seo. Jesu ha n’a kokotezwi fa kota, ne ku tokwahala kuli liñolo le li fahalimw’a toho ya hae liñolwe isiñi mwa Siheberu fela, yona puo ya Majuda, kono hape ni mwa si-Latin, puo ya ka mulao ya naha, ni Sigerike, se ne si itusiswa mwa makululu a Jerusalema ibat’o ba sina mo ne si itusisezwa kwa Roma, Alexandria, kamba Atene ka sibili. (Joa. 19:19, 20; Lik. 6:1) Likezo 9:29 i bonisa kuli Paulusi n’a kutalize taba ye nde mwa Jerusalema kwa Majuda ba Sigerike. Si-Koine ka nako yeo ne li puo ye buanyu, ye itusiswa hahulu, ye zwezipili—ili puo ye kona ku itusiswa kai ni kai ye ne swanela mwa mulelotuna wa Jehova wa ku zwelapili ku fa Linzwi la hae.

LITABA ZA SIGERIKE NI KU HASANYWA KWA ZONA

8. Ki kabakalañi cwale ha lu tatubisisa ze ñata-ñata ze ñozwi za Mañolo a Sigerike?

⁸ Mwa tuto ye felile, lu itutile kuli Jehova n’a bulukile mezi a hae a niti ka ze ñozwi—ona Mañolo a Siheberu a buyelezwi. Kono ku cwañi ka za Mañolo a n’a ñozwi ki baapositola ni ba bañwi ba balutiwa ba Jesu Kreste? Kana lu bulukezwi ona ka tokomelo ye swana? Tatubisiso ya ze ñata-ñata ze ñozwi mwa Sigerike, hamoho ni mwa lipuo ze ñwi, i bonisa kuli a bulukilwe cwalo. Sina ha se ku talusizwe, kalulo ye ya Bibele i na ni libuka ze 27. Mu nyakisise linzila mo ne li hasanyelizwe litaba za libuka ze 27 zeo, ze bonisa mo li bulukezwi litaba za pili za Sigerike ku t’o fita kacenu.

9. (a) Mañolo a Sikreste n’a ñozwi mwa puo mañi? (b) Mateu i ikemezi cwañi?

⁹ Simbule sa ze Ñozwi za Sigerike. Libuka ze 27 za Mañolo a Sikreste a niti ne liñozwi mwa Sigerike se ne si zibahala nako yeo. Niteñi, ku bonahala kuli buka ya Mateu ne i ñozwi pili mwa Siheberu sa mwa Bibele, kuli i tuse Majuda. Jerome, mutoloki wa Bibele wa mwa lilimo za mwanda wa bune u bulela seo, mi u li ne i tolokilwe mwa Sigerike hasamulaho. * Mwendi Mateu ka sibili ki yena ya n’a i tolokile—kakuli n’a kile a sebeleza muso wa Siroma sina mutelisi, mi ku si na kakanyo n’a ziba Siheberu, si-Latin, ni Sigerike.—Mare. 2:14-17.

10. Libuka za Bibele li tile cwañi ku luna?

¹⁰ Bañoli ba bañwi ba Bibele ba Bakreste, bo Mareka, Luka, Joani, Paulusi, Pitrosi, Jakobo, ni Juda, kaufela ne ba ñozi libuka za bona mwa si-Koine, puo ye zibahala, ili ye itusiswa ye ne ba utwisisa Bakreste ni buñata bwa batu ba bañwi ba mwa lilimo za mwanda wa pili. Ya mafelelezo kwa libuka za pili ne i ñozwi ki Joani ibat’o ba ka 98 C.E. Ka mo ku zibelwa, ha ku na ni ye kana ya libuka ze 27 za makalelo za si-Koine ye til’o fita kacenu. Niteñi, ku zwa kwa limbule za pili zeo, lu amuhezi likopi za libuka za makalelo, likopi za likopi, ni likwata za likopi, ze eza pulukelotuna ya ze ñozwi za Mañolo a Sigerike a Sikreste.

11. (a) Ze ñozwi ze li teñi kacenu li kuma kai? (b) Buñata ni bukale bwa zona bu fapana cwañi ni bwa ze ñwi ze ñozwi kale?

¹¹ Pulukelo ya Likopi ze Fitelela 13,000. Kacenu ku na ni ze ñozwi ze ñata-ñata za libuka ze 27 kaufela ze buyelezwi. Ze ñwi za zona li na ni likalulotuna za Mañolo; ze ñwi ki liemba-emba fela. Ka ku ya ka kakalezo ye ñwi, ku na ni ze ñozwi mwa Sigerike sa kwa makalelo ze fitelela 5,000. Kwand’a zeo, ku na ni ze ñozwi mwa lipuo ze ñwi ze fitelela 8,000—kacwalo zote ze ñozwi li fitelela 13,000. Ka ku ba kuli ki za mwahal’a lilimo za mwanda wa bubeli C.E. ni wa bu 16 C.E., zote li tusa mwa ku ziba litaba za niti za kwa makalelo. Ya kale ka ku fitisisa ku ze ñozwi zeo ki siemba sa pampili ya papyrus sa Buka ya Evangeli ya Joani se si mwa John Rylands Library kwa Manchester, England, se si zibwa ka nombolo ya P⁵², ili sa mwa licika la pili la lilimo za mwanda wa bubeli, mwendi ibat’o ba ka 125 C.E. * Kacwalo, kopi yeo ne i ñozwi ibat’o ba lilimo ze 25 ku zwa fo ne i ñolezwi ya pili. Ha lu bona kuli ki likopi li sikai fela ze li teñi za ku itusisa mwa ku ziba litaba za buñata bwa bañoli ba bañwi ba  kale-kale, ili zeo hañata ki za hamulaho wa mianda ya lilimo ku zwa fo ne liñolezwi litaba za pili, lwa kona ku itebuha bupaki bo buñata bo bu li teñi bo bu tusa ku toma litaba tenyene za Mañolo a Sigerike a Sikreste.

12. Likopi za pili ne liñozwi fañi?

¹² Ze Ñozwi fa Papyrus. Sina likopi za kwa makalelo za Septuagint, likopi za pili za Mañolo a Sigerike a Sikreste ne liñozwi fa pampili ya mufuta wa kuma ye bizwa papyrus, mi Bibele ne i zwezipili ku ñolelwa teñi ku fitela ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bune C.E. Ku bonahala hape kuli bañoli ba Bibele ne ba lumelanga liputeho za Sikreste mañolo a ñozwi fa papyrus.

13. Ki lifi za butokwa ze ñozwi ze se fumanwi ili ze ne zibahalizwe ka silimo sa 1931?

¹³ Ze ñozwi fa papyrus ze ñata-ñata se li fumanwi mwa kalulo ya Egypt ye bizwa Faiyūm. Ze ñozwi za Bibele za papyrus li sikai ne li fumanwi kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 19. Ze ñwi za ze ñozwi za butokwa ka ku fitisisa ze se fumanwi cwale ki ze ne zibahalizwe ka 1931. Ne li kopanyeleza liemba za li-codex ze 11, ze na ni likalulo za libuka ze 8 za Mañolo a Siheberu a buyelezwi ni libuka ze 15 za Mañolo a Sigerike a Sikreste, zeo kaufela ne li li mwa Sigerike. Zona zeo ne liñozwi mwahal’a lilimo za mwanda wa bubeli ni wa bune wa Nako ya Luna. Buñata bwa liemba ze fumanwi zeo za Mañolo a Sigerike a Sikreste cwale li mwa pulukelo ya Chester Beatty mi li kolohanyizwe sina P⁴⁵, P⁴⁶, ni P⁴⁷, mi taku ya “P” i yemela “Papyrus.”

14, 15. (a) Ki lifi ze zwile mubano ze ñozwi fa papyrus za Mañolo a Sigerike a Sikreste ze kolohanyizwe fa likepe 313? (b) Mu bonise mo New World Translation i itusiselize ze ñozwi zeo. (c) Li-codex za kwa makalelo li fa bupaki bufi?

¹⁴ Ze ñozwi za pulukelo ye ñwi ye ipitezi ne li hasanyizwe mwa Geneva, Switzerland, ku zwa ka 1956 ku t’o fita ka 1961. Li bizwa Bodmer Papyri, mi li kopanyeleza likopi ze peli za kale za evangeli (P⁶⁶ ni P⁷⁵) za kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bulalu C.E. Mukoloko o tatamiwa ki tuto ye u kolohanya ze ñwi za ze zwile mubano ze ñozwi fa papyrus za Bibele za kale za Mañolo a Siheberu ni a Sigerike a Sikreste. Mwa mukoloko wa mafelelezo, ku filwe litimana mwa New World Translation of the Holy Scriptures k’o ze ñozwi fa papyrus zeo li yemela mutolokelo wa teñi, mi seo si bonisizwe mwa litaluso za kwatasi za mañolo ao.

¹⁵ Ku fumanwa kwa ze ñozwi zeo ku fa bupaki bwa kuli mañolo a Bibele n’a kubukanyizwe kale luli. Li-codex ze peli ze mwa pulukelo ya Chester Beatty—zeo i liñwi ya zona i nungahanya likalulo za libuka za evangeli z’e ne ni Likezo (P⁴⁵) ni ye ñwi ye na ni a 9 a mañolo a 14 a Paulusi (P⁴⁶)—li bonisa kuli Mañolo a Sigerike a Sikreste a’ buyelezwi n’a kubukanyizwe hamulahonyana wa lifu la baapositola. Bakeñisa kuli ne ku ka be ku ngile nako kuli li-codex zeo li hasane ni ku fita kwa Egypt, ku bonahala kuli Mañolo ao n’a bile mw’a inezi cwale ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bubeli. Kacwalo, kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli, ne ku si na ku honona kuli Mañolo a Sigerike a Sikreste n’a kwanelezi, ili ku kwaza Bibele mutumbi.

16. (a) Ki lifi ze ñozwi ka litaku ze tuna za Mañolo a Sigerike a Sikreste ze til’o fita kacenu? (b) Ze ñozwi ka litaku ze tuna zeo li itusisizwe ka sipimo sifi mwa New World Translation, mi ki kabakalañi?

¹⁶ Ze Ñozwi fa Matalo. Sina ha ne lu itutile mwa tuto ye felile, matalo a’ ina sibaka, ili a suhilwe hande ao hañata n’a li a namani, a ngunyana, kamba a pulinyana, n’a kalile ku ñolelwa teñi mwa sibaka sa papyrus ku zwa ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bune C.E. ku ya cwalo-cwalo. Ze ñwi za likopi za Bibele za butokwa hahulu ze li teñi kacenu liñozwi fa matalo. Se lu nyakisisize za Mañolo a Siheberu a ñozwi fa matalo. Mukoloko o fa likepe 314 u bonisa ze ñwi za ze ñozwi fa matalo ze zwile mubano za Mañolo a Sigerike a Sikreste ni a Siheberu. Ze kolohanyelizwe Mañolo a Sigerike ne liñozwi ka litaku ze tuna hahulu. New Bible Dictionary i bulela za likopi ze 274 za Mañolo a Sigerike a Sikreste ze ñozwi ka litaku ze tuna, mi zona zeo ki za mwahal’a lilimo za mwanda wa bune C.E. ni wa bu 10 C.E. Hape ku na ni likopi ze fitelela 5,000 ze ñozwi ka mutatanyezo, kamba ka bunyinyani. * Ni zona ki za matalo, mi ne liñozwi ku zwa mwa lilimo za mwanda wa bu 9 C.E. ku fitela buhatisi bu kala. Kabakala bukale bwa zona ni ku nepahala kwa zona kwa ka nañungelele, ze ñozwi ka litaku ze tuna ne li itusisizwe hahulu ki katengo ka New World Bible Translation Committee mwa ku toloka litaba za Sigerike ka tokomelo. Seo si bonisizwe mwa mukoloko wa “Ze Ñwi za ze Ñozwi fa Matalo ze Zwile Mubano.”

MITEÑI YA KU TATUBISISA NI KU BOLOSOLA ZE ÑOZWI

17. (a) Ki likezahalo lifi ze peli ze ne tisize kuli buituti bwa litaba za Sigerike za Bibele bu ekezehe? (b) Erasmus u hupulelwa fa musebezi mañi? (c) Litaba ze mutomo ze hatisizwe li lukiswa cwañi?

¹⁷ Litaba za Erasmus. Mwahal’a lilimo ze mianda-nda za fa sihali-hali, fo ne si itusisezwa si-Latin ili f’o Keleke ya Katolika ne i busa Wiko wa Yurope ka buhateleli, bubatisisi ni buituti ne bu fokola. Niteñi, ku tahiswa kwa mishini ya ku hatisa ka yona mwa lilimo za mwanda wa bu 15 ni Cinceho ya za bulapeli kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 16 za tisa tukuluho, mi cisehelo mwa ku ituta Sigerike ya zuha. Ne li kwa makalelo a ku zuha kwa buituti k’o f’o Desiderius Erasmus, caziba wa kwa Netherlands ya tumile, n’a ezize hatiso ya hae ya pili ya litaba za Sigerike ze mutomo za  “Testamente ye Nca.” (Litaba ze cwalo ze mutomo ze hatisizwe li lukiswa ka ku bapisa ka tokomelo ze ñozwi li sikai ni ku itusisa manzwi ao ka nañungelele a’ ngiwa ku ba ona a makalelo, mi hañata li banga ni litaba za kwatasi ka za litoloko lifi kamba lifi ze fapana za ze ñozwi ze ñwi.) Hatiso ya pili yeo ne i hatiselizwe mwa Basel, kwa Switzerland, ka 1516, silimo si li siñwi pili Cinceho i si ka kala mwa Germany. Hatiso ya pili yeo ne i na ni mafosisa a mañata, kono litaba ze bolosozwi za ezwa ka ku tatamana ka 1519, 1522, 1527, ni 1535. Erasmus n’a konile ku fumana li sikai fela za ze ñozwi ka mutatanyezo ze si za kale hahulu ha n’a bapisa ni ku lukisa litaba za hae ze mutomo.

18. Litaba za Erasmus ne li tisizeñi, mi ki bomañi ba ne ba itusisize zona hande?

¹⁸ Litaba za Sigerike za Erasmus ze bolosozwi ne li bile mutomo wa litoloko ze nde za lipuo li sikai za kwa Wiko wa Yurope. Seo ne si tahisize litoloko ze fita ze ne tomile fa Vulgate ya si-Latin. Wa pili ku itusisa litaba za Erasmus ne li Martin Luther wa kwa Germany, ya n’a felize ku toloka Mañolo a Sigerike a Sikreste mwa si-German ka 1522. Niha n’a nyandisizwe hahulu, William Tyndale wa kwa England ni yena a tahisa toloko ya hae ya Sikuwa ya litaba za Erasmus, ili ku i feza inz’a lelekezwi kwa naha i sili mwa Yurope ka 1525. Antonio Brucioli wa kwa Italy n’a tolokile litaba za Erasmus mwa si-Italy ka 1530. Ku taha kwa litaba za Sigerike za Erasmus cwale kwa tisa miteñi ya ku tatubisisa ze ñozwi. Ku tatubisisa ze ñozwi ki musebezi wa ku kutisa litaba za Bibele za kwa makalelo.

19. Ne ku tile cwañi kuli Bibele i aluhanywe ka likauhanyo ni litimana, mi seo si konahalisizeñi?

¹⁹ Ku Eza Likauhanyo ni Litimana. Robert Estienne, kamba Stephanus, n’a zibwa sina muhatisi ni muzamaisi wa ze ñolwa mwa lilimo za mwanda wa bu 16 mwa Paris. Ka ku ba muzamaisi wa ze ñolwa, n’a boni bunde bwa ku itusisa likauhanyo ni litimana kuli litaba li kone ku amiwa ka bunolo, mi kacwalo a tahisa mukwa wo mwa hatiso ya hae ya Testamente ye Nca ya Sigerike ni si-Latin ka 1551. Ma-Masorete ne li bona ba pili ku eza litimana za Mañolo a Siheberu, kono ne li Bibele ya Sifura ya Stephanus ya 1553 ye ne li ya pili ku bonisa likauhanyo za cwale za Bibele mutumbi. Seo ne si ezizwe mwa Libibele za mwa Sikuwa ze ne latelezi mi ne si tahisize mikoloko ya manzwi ni fo a fumaneha mwa Libibele ze cwale ka ya Alexander Cruden mwa 1737 ni mikoloko ye mibeli ya manzwi ni fo a fumaneha ye tezi ya Bibele ya Sikuwa ya Authorized Version—ya Robert Young, ye ne hasanyizwe pili mwa Edinburgh ka 1873, ni ya James Strong, ye ne hasanyizwe mwa New York ka 1894.

20. Textus Receptus ne liñi, mi ne i bile mutomo wañi?

²⁰ Textus Receptus. Stephanus hape n’a tahisize lihatiso li sikai za “Testamente ye Nca” ya Sigerike. Zeo sihulu ne li tomile fa litaba za Erasmus, mi ne li na ni licinceho ze tomile fa hatiso ya Complutensian Polyglott ya 1522 ni ze ñozwi ka mutatanyezo ze 15 ze si za kale hahulu za mwa lilimo ze mianda i sikai ze felile. Hatiso ya bulalu ya Stephanus ya 1550 ya litaba za hae za Sigerike ne i bizwa Textus Receptus (pulelo ya si-Latin ye talusa “litaba ze amuhezwi”) ye ne bile mutomo wa litoloko ze ñwi za mwa Sikuwa za mwa lilimo za mwanda wa bu 16 ni King James Version ya 1611.

21. Ki litaba lifi ze bolosozwi ze tahisizwe haisali ku zwiwa mwa lilimo za mwanda wa bu 18, mi se li itusisizwe cwañi?

²¹ Litaba za Sigerike ze Bolosozwi. Hasamulaho, baituti ba Sigerike ba tahisa litaba ze bolosozwi hahulu. Ze zwile mubano ki ze ne tahisizwe ki J. J Griesbach, ya n’a itusisize mianda-nda ya ze ñozwi za Sigerike ze ne fumanwi kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 18. Hatiso ye nde ka ku fitisisa ya litaba kaufela za Sigerike za Griesbach ne i hatisizwe mwahal’a 1796 ni 1806. Toloko ya Sikuwa ya Sharpe ya 1840 ne i tomile fa litaba za hae ze mutomo mi ki zona litaba za Sigerike ze hatisizwe mwa The Emphatic Diaglott, ye ne hatisizwe mutumbi lwa pili ka 1864. Litaba ze ñwi ze nde ne li tahisizwe ki Konstantin von Tischendorf (1872) ni Hermann von Soden (1910), mi za Soden ki fona fo i tomile toloko ya Sikuwa ya Moffatt ya 1913.

22. (a) Ki lifi litaba za Sigerike ze amuhezwi hahulu? (b) Li itusisizwe sina mutomo wa litoloko lifi za Sikuwa?

²² Litaba za Westcott ni Hort. Litaba za Sigerike ze mutomo ze amuhezwi hahulu ki ze ne tahisizwe ka 1881 ki bocaziba ba kwa Cambridge University bo B. F. Westcott ni F. J. A. Hort. Litaba ze mutomo za Sigerike za Westcott ni Hort ne li itusisizwe ki katengo ka British Revision Committee, kao Westcott ni Hort ne ba li lilama za kona, ha ne ba ñololola “Testamente ye Nca” ya 1881. Litaba ze mutomo zeo ki zona ze ne itusisizwe hahulu mwa ku toloka Mañolo a Sigerike a Sikreste ka Sikuwa mwa New World Translation. Litoloko ze za Sikuwa ni zona ne li tomile fa litaba zeo: The Emphasised Bible, American Standard Version, An American Translation (Smith-Goodspeed), ni Revised Standard Version. * Toloko ya mafelelezo yeo ne i itusisize ni litaba za Nestle.

23. Ki lifi litaba ze ñwi ze itusisizwe mwa ku toloka New World Translation?

²³ Litaba za Sigerike za Nestle (hatiso ya bu 18, ya 1948) ni yona ne i itusisizwe ki katengo ka New World Bible Translation Committee mwa ku bapisa lika. Katengo kao ne ka amile ni ku za bocaziba ba Makatolika bo José M. Bover (1943) ni Augustinus  Merk (1948). Litaba za United Bible Societies za 1975 ni za Nestle-Aland za 1979 ni zona ne li itusisizwe mwa ku uncafaza litaluso za kwatasi za hatiso ya 1984. *

24. Ki lifi litoloko ze ñwi za kale ze amilwe ki New World Translation? Ki ifi mitala ye miñwi ya fo li amilwe?

²⁴ Litoloko za Kale ze Zwelela mwa Sigerike. Kwand’a ze ñozwi za Sigerike, ku sa na ni likopi za litoloko ze ñata za lipuo ze ñwi za Mañolo a Sigerike a Sikreste ze konwa ku tatubiwa. Ku na ni likopi (kamba liemba) ze fitelela 50 za litoloko za si-Latin sa Kale ni likiti-kiti za ze ñozwi za Vulgate ya si-Latin ya Jerome. Katengo ka New World Bible Translation Committee ne ka amile ku zona zeo, ni kwa litoloko za si-Copt, si-Armenia, ni si-Syriac. *

25. Litoloko za Siheberu ze amilwe mwa New World Translation li hoha cwañi mamelelo?

²⁵ Ku zwa ibat’o ba mwa lilimo za mwanda wa bu 14 ku taha cwalo-cwalo, Mañolo a Sigerike s’a tolokilwe mwa Siheberu. Litoloko zeo ki ze hoha mamelelo kakuli li sikai za zona li kutisize libizo la Mulimu mwa Mañolo a Sikreste. New World Translation i ama hañata kwa litoloko za Siheberu zeo ka ku itusisa taku ya “J” ye na ni linombolo ze nyinyani. Kwa neku la litaba, mu bone manzwi a makalelo a World Translation of the Holy Scriptures—With References, makepe 9-10, ni appendix 1D, “The Divine Name in the Christian Greek Scriptures.”

LISHUTANO ZA LITABA NI ZE LI YEMELA

26. Lishutano za litaba ni likwata za ze ñozwi ze swana ne li tile cwañi?

²⁶ Likopi za Mañolo a Sigerike a Sikreste ze fitelela 13,000 li na ni litaba ze ñata ze shutana. Likopi za Sigerike ze 5,000 fela li na ni lishutano ze cwalo ze ñata. Lwa kona ku utwisisa kuli kopi ni kopi ye ne tomile ku ze ñozwi za kale neikaba ni mafosisa a yona a bañoli. Ifi kamba ifi ya ze ñozwi zeo ha inze i lumelwa kwa kalulo ye ñwi kuli i y’o itusiswa, mafosisa ao n’a ka kutelwa mwa likopi za mwa sibaka seo mi n’a ka fumaneha ni mwa likopi ze ñwi teñi k’o. Ki mona mo ne li tahezi likwata za ze ñozwi ze swana. Kacwalo kana likiti-kiti za mafosisa a bañoli ha li swaneli ku lu sabisa? Kana ha li bonisi kuli litaba ha li si ka tolokiwa ka ku nepahala? Batili!

27. Ki bufi bupaki bo lu na ni bona bwa kuli litaba za Sigerike ha li si ka cinca?

²⁷ F. J. A. Hort, ya n’a tusize mwa ku hatisa litaba za Westcott ni Hort, u ñola kuli: “Manzwi a mañata-ñata a Testamente ye Nca h’a koni ku hononwa ni hanyinyani, kakuli h’a shutani, mi a tokwa fela ku ñolwa hande. . . . Haiba tushutano to tu si twa butokwa . . . tu libalwa, luna lu li manzwi a’ sa kona ku hononwa ki kalulo ye nyinyani hahulu luli ya Testamente ye Nca kaufela.” *

28, 29. (a) Lu lukela k’u nga cwañi litaba za Sigerike ze bolosozwi? (b) Ki afi maikuto a bocaziba e lu na ni ka za seo?

²⁸ Mwa ku Ngela ku Hasanywa kwa Litaba. Lu ka liñi he ka za busepehi ni buniti bwa litaba, hamulaho wa lilimo ze mianda-nda ze za ku li hasanya? Ku na ni likiti-kiti za ze ñozwi ze konwa ku bapanywa mi hape ni ze ñwi za Bibele za kale-kale ze ne fumanwi mwa lilimo ze mashumi a sikai ze felile za litaba za Sigerike ze bat’o ba za mwa silimo sa 125 C.E., lilimo ze bat’o ba mashumi a mabeli ku zwa fa n’a shwezi muapositola Joani ibat’o ba ka 100 C.E. Bupaki bwa ze ñozwi zeo bu bonisa ka ku tala kuli cwale lu na ni litaba za Sigerike ze sepeha ili ze nepahezi. Mu lemuhe mo Mutompehi Frederic Kenyon, ya n’a li muzamaisi ni mubabaleli wa ze mwa British Museum, n’a ngezi taba ye. N’a ize:

²⁹ “Nako ye mwahal’a ku ñolwa kwa makalelo ni bupaki bo bu li teñi bwa kale ka ku fitisisa ki ye nyinyani hahulu luli, mi ha ku sa konwa ku hononwa kuli Mañolo a tile ku luna ka mwa n’a ñolezwi luli. Buniti ni busepehi bwa ka nañungelele bwa libuka za Testamente ye Nca bu kana bwa ngiwa kuli bu tomilwe kwa nalulelule. Niteñi, busepehi bwa ka nañungelele bu shutana ni buikolwiso ka za tunango twa litaba kaufela.” *

30. Lu kona ku kolwelañi kuli New World Translation i fa babali ba yona ‘Linzwi la Jehova’ tenyene?

³⁰ Manzwi a amilwe mwa paragilafu 27 a Dr. Hort a talusa manzwi ao a mafelelezo a “buikolwiso ka za tunango twa litaba kaufela.” Ba ba bolosola litaba ki bona ba ba na ni musebezi wa ku kondolokisa tunango twa litaba, mi ba ezize seo ka butuna. Kacwalo, litaba za Sigerike ze bolosozwi za Westcott ni Hort ka nañungelele li ngiwa ku ba ze sepeha luli. Kabakala kuli kalulo ya New World Translation ya Mañolo a Sigerike a Sikreste i tomile fa litaba za Sigerike zeo ze ipitezi, ya kona ku fa babali ba yona “Linzwi la [Jehova, NW]” tenyene, sina mo lu bulukezwi lona ka ku makaza mwa pulukelo ya ze ñozwi za Sigerike.—1 Pit. 1:24, 25.

31. (a) Ze fumanwi mwa miteñi ye li bonisizeñi ka za litaba za Mañolo a Sigerike? (b) Mukoloko o’ fa likepe 309 u bonisa cwañi limbule ze mutomo za kalulo ya New World Translation ya Mañolo a Sigerike a Sikreste, mi ki lifi limbule ze ñwi hape ze ne itusisizwe?

³¹ Taba ye ñwi ye lemuseha ne i bulezwi ki Mutompehi Frederic Kenyon mwa buka ya hae ye bizwa Our Bible and the Ancient Manuscripts, ya mwa 1962, fa likepe 249, kuli: “Lu lukela ku kolwa ka ku ziba kuli buniti bwa ka nañungelele bwa  litaba za Testamente ye Nca se bu yemezwi hahulu ki ze fumanwi mwa miteñi ye ze kusufalize nako ye mwahal’a ze ne ñozwi pili ni likopi za kale ka ku fitisisa ze li teñi cwale, ni kuli lishutano za zona, niha li li ze hoha mamelelo, ha li cinci lituto ze mutomo za tumelo ya Sikreste.” Sina ha ku bonisizwe fa likepe 309 mwa mukoloko o’ li , “Limbule za Litaba za New World Translation—Mañolo a Sigerike a Sikreste,” ze ñozwi kaufela ze amilwe li itusisizwe mwa ku tahisa litaba za Sikuwa ze tolokilwe ka ku nepahala. Litaluso za kwatasi ze tusa hahulu li yemela mutolokelo wo o nepahezi. Katengo ka New World Bible Translation Committee ne ka itusisize ze nde ka ku fitisisa ze zwile mwa buituti bwa za Bibele bo bu ezizwe ka lilimo-limo mwa ku tahisa toloko ye nde hahulu. Ki buikolwiso kwa butuna bo lu kana lwa ba ni bona kacenu kuli Mañolo a Sigerike a Sikreste, mw’a fumanehela cwale, luli a na ni “litaba ze pilisa” ka mo ne ba liñolezi balutiwa ba Jesu Kreste ba ba buyelezwi. Haike lu zweleñipili ku kumalela litaba ze nde zeo ka tumelo ni lilato!—2 Tim. 1:13.

32. Ki kabakalañi ze ñozwi ni litaba za Mañolo a Kenile ha li nyakisisizwe hahulu, mi ku zwileñi ze kolwisa?

³² Tuto ye ni ye felile ne li ambola fela za ze ñozwi ni litaba za Mañolo a’ Kenile. Ki kabakalañi zeo ha li nyakisisizwe hahulu cwana? Ne li kabakala ku bonisa ka ku tala kuli litaba za Mañolo a Sigerike ni Siheberu ka mutomo li sa swana ni litaba za niti, za kwa makalelo zeo Jehova n’a buyelezi batu ba hae ba ikale ili ba ba sepahala kuli ba ñole. Libuka za pili zeo ne li buyelezwi. Niha ne ba talifile, bakopisi ne ba si ka buyelelwa. (Samu 45:1; 2 Pit. 1:20, 21; 3:16) Kacwalo, ne ku tokwahala ku tatubisisa likopi ze ñozwi ze ñata-ñata ilikuli lu zibe hande hahulu mezi a’ kenile a niti sina mwa n’a zwezi ku Simbule se Situna, yena Jehova. Lwa itumela luli ku Jehova kabakala mpo ya Linzwi la hae ye makaza, yona Bibele ye buyelezwi, ni lushango lwa Mubuso lo lu omba-omba lo i na ni lona!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]