Lituto ka za Mañolo A’ Buyelezwi ni Litaba ze A Ama

Tuto 9—Ze Pumbuzwi za Ikale ni mo Li Amela Litaba ze Buyelezwi

Tuto ya ze pumbuzwi hamoho ni litaba za ikale za ze ezahezi za silifasi ze yemela litaba za Bibele.

1. Lipulelo ze li talusañi (a) tuto ya ze pumbuzwi za Bibele? (b) limbendungulu za ikale?

TUTO ya ze pumbuzwi za Bibele i talusa ku ituta za batu ni likezahalo ze bulezwi mwa Bibele ka ku itusisa ze ñozwi, lisebeliso, miyaho, ni lika ze ñwi za ikale ze lafilwe. Ku bata limbendungulu za ikale mwa libaka za kale ze bulelwa mwa Bibele ku tokwile hahulu lipatisiso ni ku pumbaula lika. Simbendungulu sa ikale ki sifi kamba sifi se si bonahala kuli ne si ezizwe ki batu ili se si patulula misebezi ni mipilelo ya batu. Limbendungulu za ikale li kana za kopanyeleza mañetana, matota a’ sinyehile, matapa a lizupa, miñolo ya ku cakula, libuka, macwe a kupuzo, ni litaba ze ñozwi fa licwe ka mo li tatamanela.

2. Tuto ya ze pumbuzwi za Bibele i na ni tuso mañi?

² Tuto ya ze pumbuzwi ne i ipile m’ata isali kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 20, mi linaha ze mwa Bibele ne li tamelwa misipili ye ne lifelwa ki liyunivesiti ni limiziyamu ze tuna za mwa Yurope ni America. Kacwalo, bocaziba ba bapumbuli ba fumani litaba ze ñata ze fa liseli ka za mo ne li inezi lika mwa miteñi ya likezahalo ze mwa Bibele. Fokuñwi ze pumbuzwi li bonisize buniti bwa Bibele, ili ku bonisa ku nepahala kwa yona nihaiba mwa litaba ze nyinyani ka ku fitisisa.

ZE PUMBUZWI NI MO LI AMELA MAÑOLO A SIHEBERU

3. Ki matota afi ni ze ñozwi lifi ze bonisa kuli litempele za litawala ne li li teñi mwa Babilona ya kale?

³ Tawala ya Babele. Bibele i bonisa kuli Tawala ya Babele ne li muconconono wa muyaho. (Gen. 11:1-9) Ka ku lemuseha, bocaziba ba bapumbuli ba fumani mwa silalanda sa Babilona wa kale lisa za litempele za litawala li sikai, ze na ni mapahamelo, hamoho ni tempele ye sinyehile ya Etemenanki, ye ne li mwa makwakwa a Babilona. Ze ñozwi za kale ka za litempele ze cwalo hañata li banga ni manzwi a, “Njongonjongo ya yona i ka punya kwa lihalimu.” Ku bihiwa kuli Mulena Nebukadenezare n’a bulezi se, “Ne ni lundumanisize njongonjongo ya Tawala ya mapahamelo kwa Etemenanki kuli mane ya punya kwa lihalimu.” Siketu se siñwi si kandeka cwana ku wa kwa muyaho o cwalo: “Ku yaha tempele ye ku nyemisize balimu. Mwa busihu bu li buñwi ba tuba ze ne yahilwe. Ba ba hasanya, mi ba fapanya puo ya bona. Ba ba yemisa.” *

4. Ne ku pumbuzwiñi kwa Gihoni, mi zeo li kana za swalisana cwañi ni litaba za Bibele?

⁴ Mikokolombwa ya Mezi kwa Liweluwelu la Gihoni. Ka 1867 mwa silalo sa Jerusalema, Charles Warren a fumana liabwa la mezi a zwa kwa liweluwelu la Gihoni ni ku bubela mwa lilundu, la kozwana ye kambama ku liba kwa munzi wa Davida. Ku bonahala kuli ki yona nzila yeo lindwalume za Davida pili ne ba keni munzi ka yona. (2 Sam. 5:6-10) Mikokolombwa kaufela ye zwa mwa liweluwelu la Gihoni ne i tokozwi mwahal’a 1909 ni 1911. Liabwa le liñwi le lituna, le li bat’o eza limita ze 1.8 mwa butelele bwa ku ya mwahalimu, ne li katilwe mwa licwe ka butelele bwa limita ze 533. Ne li ya kwa kasa ka Siloe mwa Musindi wa Tyropoeon (o mwa munzi) ku zwa kwa Gihoni mi ku bonahala kuli ki lona la n’a yahile Ezekiasi. Ze ñozwi za mwa sipeleta sa Siheberu sa kwa makalelo ne li fumanwi fa mamota a liabwa leo le li kumbani. Kalulo ya zona i li: “Mi ne li katilwe cwana:—[ . . . ] ha (ne ba) sa [ . . . ] talimani, ni piki (lipiki) za bona, mi ha ne ku siyezi liñokolwa ze talu kuli ba punyeleze, [kwa utwahala] linzwi la ya n’a biza mulikan’a hae, kakuli kalulo ye kwa bulyo bwa licwe [ni ye kwa nzohoto] ne li bushani. Mi liabwa ha se li punyizwe, bayepi ba cakula (licwe), inze ba talimani ni lipiki za bona; mi mezi a bubela kwa lisa ku zwa kwa liweluwelu ka liñokolwa ze 1,200, mi butelele bwa licwe fahalimw’a toho (litoho) za bayepi ne bu eza liñokolwa ze 100.” Bo ne li bunjinela bo bu ipitezi luli ka ku ba mwa miteñi yeo! *—2 Mal. 20:20; 2 Makol. 32:30.

5. Ki lifi ze ne pumbuzwi kwa Karnak ze paka ndwa ya Shishaki ni mabizo a libaka ze bulezwi mwa Bibele?

⁵ Ze Ñozwi za Tulo ya Shishaki. Shishaki, mulena wa Egepita, u bulezwi ha 7 mwa Bibele. Bakeñisa kuli Mulena Roboami n’a tulile mulao wa Jehova, Jehova n’a tuhelezi Shishaki ku taseza Juda, ka 993 B.C.E., kono isiñi ka ku i yundiseleza. (1 Mal. 14:25-28; 2 Makol. 12:1-12) Ku t’o fita lilimo za cwanoñu fa, ki Bibele fela ye ne bulela za ndwa yeo.  Kihona ha ne ku fumanwi ze ñozwi ze ñata za Faro ya bizwa Shishaki (Sheshonk I) mwa Bibele. Zeo ne liñozwi ka lisupo ni maswaniso ze tuna ze cakuzwi fa limota kwa mboela wa tempele ye tuna hahulu ya Siegepita ye kwa Karnak (Thebes ya kale). Siswanisotuna si bonisa Amoni mulimu wa Egepita, ya sweli mukwale o swana sina cekesi ku la bulyo. U tiseza Faro Shishaki mapantiti b’a 156 ba kwa Palestine ba ba mwa mawenge, ili ba ba bopilwe ka mihala kwa lizoho la hae la nzohoto. Lipantiti ni lipantiti li yemela tolopo kamba munzi, mi libizo la ona liñozwi ka sisupo. Ku a’ sa kona ku balwa ni ku zibiwa ku na ni Rabiti (Josh. 19:20); Taanaki, Beti-Sheani, ni Megido (Josh. 17:11); Shunemi (Josh. 19:18); Rehobo (Josh. 19:28); Hafaraimi (Josh. 19:19); Gibioni (Josh. 18:25); Beti-Horoni (Josh. 21:22); Ajaloni (Josh. 21:24); Soko (Josh. 15:35); ni Aradi (Josh. 12:14). Nto yeo hape i bulela za “Simu ya Abrame,” ili yona pulelo ya kale ka ku fitisisa ka za Abrahama mwa litaba za Siegepita. *

6, 7. Licwe la Mamoabi ne li tile cwañi, mi li bulelañi ka za ndwa ya mwahal’a Isilaele ni Mamoabi?

⁶ Licwe la Mamoabi. Ka 1868 mulumiwa wa kwa Germany F. A. Klein a fumana licwe le li makaza la kale-kale la miñolo kwa Dhiban (Diboni). Licwe leo se li bizwa Licwe la Mamoabi. Ze ñozwi teñi ne li kopisizwe, kono licwe ka sibili ne li tubilwe ki Maarabu ba bazamai li si ka shimbululwa kale. Niteñi, buñata bwa liketu ne li fumanwi, mi licwe cwale li mwa Louvre, kwa Paris, mi le li pangilwe ka ku swana ni lona li mwa British Museum, kwa London. Pili ne li nganguzwi kwa Diboni, mwa Moabi, mi li fa mutalusezo wa Mulena Mesha wa buipanguli bwa hae ku Isilaele. (2 Mal. 1:1; 3:4, 5) Kalulo ya lona i li: “Ki (na) Mesha, mwan’a Kemoshi-[ . . . ], mulena wa Mamoabi, Mudiboni . . . Haili Omri, mulena wa Isilaele, n’a hatelezi Mamoabi ka lilimo na lilimo (mazazi, ka mutomo), kakuli Kemoshi [mulimu wa Mamoabi] n’a bifezi naha ya hae. Ni mwan’a hae a mu likanyisa mi a li , ‘Ni ka hatelela Mamoabi.’ N’a bulezi (cwalo) mwa mazazi a ka, kono ni mu tuzi ni ba ndu ya hae, mi Isilaele i yundelezi! . . . Mi Kemoshi a ni bulelela kuli, ‘Zamaya, u y’o tula Nebo wa Isilaele!’ Kacwalo na shituka mi n’a i lwanisa ku kala malungasiku ku fitela musihali-tuna, mi na i tula ni ku timeza bote . . . Mi n’a nga mwateñi [libyana] za Yahweh, mi na li hohela fapil’a Kemoshi.” * Mu lemuhe kuli libizo la Mulimu li bulezwi mwa mubamba wa mafelelezo. La kona ku bonwa mwa siswaniso se si bonisizwe sa Licwe la Mamoabi. Li ñozwi sina Tetragrammaton, kwa bulyo bwa licwe, mubamba wa bu 18.

⁷ Licwe la Mamoabi hape li bulela libaka ze bulezwi mwa Bibele ze: Ataroti ni Nebo (Num. 32:34, 38); Arinoni, Aroere, Medeba, ni Diboni (Josh. 13:9); Bamoti-Baale, Beti-Baale-Meoni, Jaazi, ni Kiryataimi (Josh. 13:17-19); Bezeri (Josh. 20:8), Horonaimi (Is. 15:5); ni Beti-Dibilataimi ni Keryoti  (Jer. 48:22, 24). Kacwalo li paka kuli libaka zeo ne li li teñi luli.

8. Bibele i bulelañi ka za Senakeribi, mi ku lafa kwa ndu ya hae ku bonisizeñi?

⁸ Sibyana sa Lizupa sa Mulena Senakeribi. Bibele i tolongosha ndwa ya Maasirya ba ne ba etelezwi ki Mulena Senakeribi mwa silimo sa 732 B.C.E. (2 Mal. 18:13–19:37; 2 Makol. 32:1-22; Is. 36:1–37:38) Ne li mwahal’a 1847 ni 1851 f’o A. H. Layard caziba wa mupumbuli wa kwa England n’a lafezi matota a ndu ya silena ye tuna ya Senakeribi kwa Ninive mwa kalulo ya Asirya ya kale. Ndu yeo ne i fumanwi i na ni mizuzu ye 70, ni mamota a kwanisa limita ze fitelela 3,000 a’ yalilwe matapa. Lipiho, kamba litaba, za ka silimo za likezahalo za Senakeribi ne liñozwi fa libyana za lizupa. Musulo wa mafelelezo wa litaba zeo, o bonahala kuli ne u lukisizwe pili a si ka shwa kale, u filwe fa sibyana se si bizwa Taylor Prism, se si mwa British Museum, kono yunivesiti ya Oriental Institute of the University of Chicago i na ni kopi ye nde ni ku fita fa sibyana se ne si fumanwi kwatukw’a sisa sa Ninive ya kale, ye ne li muleneñi wa Mubuso wa Asirya.

9. Senakeribi u ñolañi, ze lumelana ni ze mwa Bibele, kono ki lifi z’a tula, mi ki kabakalañi?

⁹ Mwa litaba za mafelelezo zeo, Senakeribi u fa mutalusezo wa hae w’a ekelize litaba wa ku lwanisa Juda kwa hae: “Mi Ezekiasi wa Mujuda, n’a mbalanda mwa coko ya ka, mi na ambeka minzi ya hae ye tiile ye 46, libaka za makwakwa ni minzinyana ye miñata-ñata ye mwa sifukambanda sa yona, mi na (i) tula ka biñalamba bye bi bupilwe hande, ni ka litubiso ze tisizwe kwa (mamota) (hamoho ni) ka twaniso ya masole ba ba mata ka mahutu, (ba ba itusisa) misima, mañope ni buyepi. Na zwisa (teñi) batu ba 200,150, banana ni ba bahulu, banna ni basali, lipizi, limbema, limbongolo, likamele, likomu ni linkomwana ze ñata-ñata, mi na ikungela (zona). Yena [Ezekiasi] na mu tahiseza ku ikwalela mwa Jerusalema, muleneñi wa hae, inge nyunywani ye mwa sitantwe. . . . Minzi ya hae ye ne ni tukutile, n’a i puma kwa naha ya hae ni ku i fa Mitinti, mulena wa Ashidodi, Padi, mulena wa Ekroni, ni Sillibel, mulena wa Gaza. . . . Hasamulaho . . . Ezekiasi yena a ni lumela ni li kwa Ninive, muleneñi wa ka, litalenta za gauda ze 30, litalenta za silivera ze 800, macwe a mande, li-antimony, macwetuna a mafubelu, malobalo a’ (kabisizwe) ka manaka a litou, lipula za nimedu ze (kabisizwe) ka manaka a litou, matalo a litou, mikelete, likota ze beya litolwana za mufuta wa olonji (ni) mifuta kaufela ya maluwo, hamoho ni bana ba basizana, liendi, baopeli ba banna ni ba basali ba hae (tota). Kuli a fitise ñamba ni ku ni kubamela ka butanga, a luma numwana ya hae (tota).” * Ka za ñamba yeo Senakeribi n’a tomezi Ezekiasi, Bibele i bulela litalenta ze 30 za gauda mi i li za silivera ne li eza fela 300. Hape, i bonisa kuli seo ne si ezizwe pili Senakeribi a si ka fumbela kale ku lwanisa Jerusalema. Mwa piho ya Senakeribi ye shangezwi litaba ya likezo za Asirya, u siya ka mabomu za ku fenyiwa kwa hae mwa Juda, lingeloi la Jehova ha ne li bulaile ba 185,000 kwa masole ba hae mwa busihu bu li buñwi, ili ku mu hapeleza ku lambela kwa Ninive inge nja ye shapilwe. Niteñi, piho ye ñozwi ye ya ka buikanyisi fa Sibyana sa Senakeribi i bonisa ku tasezwa ko kutuna kwa Juda pili Jehova a si ka lundula Maasirya ha ne ba bembile Jerusalema.—2 Mal. 18:14; 19:35, 36.

10, 11. (a) Mañolo a Lakishi a cwañi, mi a bonisañi? (b) A yemela cwañi za n’a ñozi Jeremia?

¹⁰ Mañolo a Lakishi. Munzi o tumile wa makwakwa wa Lakishi u bulezwi ku fitelela ha 20 mwa Bibele. Ne u li kwa wiko wa mwahal’a mboela ni wiko wa Jerusalema, ili musipili o eza likilomita ze 44. Matota a yona a lafilwe hahulu luli. Ka 1935, ku ye ñwi ya mandu a mabeli a balibeleli, ne ku fumanwi liketu ze 18 za lizupa ze ñozwi (ze talu ze ñwi ne li fumanwi ka 1938). Ne ku fumanwi kuli ki mañolo a sikai a n’a ñozwi ka litaku za Siheberu sa kale-kale. Liketu ze eza 21 zeo cwale li bizwa Mañolo a Lakishi. Lakishi ne li o muñwi wa minzi ye tiile ya mafelelezo kwa ku tulwa ki Nebukadenezare, mi ne u cisizwe mwahal’a 609 B.C.E. ni 607 B.C.E. Mañolo a, a bonisa putako ya linako. A bonahala ku ba mañolo a n’a ñolezwi Yaoshi, muzamaisi wa mpi ya kwa Lakishi, ili a n’a ñozwi ki masole ba ne ba kantela likalulo za Judea ze ne sa yemi. Kalulo ya le liñwi la ona (la bune) i li: “Haike YHWH [Tetragrammaton, “Jehova”] a fe mulen’a ka litaba ze nde  nihaiba cwale. . . . lu libelezi ku bona mulilo kwa Lakishi, ka ku ya ka lisupo kaufela zeo mulen’a ka a ka fa, kakuli ha lu sa bona Azeka.” Seo si lumelelana hahulu ni Jeremia 34:7, ye bulela kuli Lakishi ni Azeka ki yona minzi ye mibeli ya mafelelezo ye mwa makwakwa ye ne sa siyezi. Ku bonahala kuli liñolo le li bonisa kuli Azeka ne i se i tuzwi. Libizo la Mulimu, ka Tetragrammaton, li itusisizwe hahulu mwa mañolo a, ili ku bonisa kuli libizo la Jehova ne li itusiswa hahulu ki Majuda ka nako yeo.

¹¹ Liñolo le liñwi (la bulalu) li kala cwana: “Haike YHWH [f’o kikuli, Jehova] a fe mulen’a ka litaba za kozo! . . . Mi mutang’a hao u lemusizwe kuli, ‘Muzamaisi wa mpi, Konia mwan’a Elinatani, u tile ilikuli a libe kwa Egepita mi u lumile lindwalume za hae ku Hodavia mwan’a Akija kuli ba y’o kupa [ze tokwahala].’” Ku bonahala kuli liñolo le li paka kuli batu mwa Juda ne ba shetumukezi kwa Egepita ku y’o bata tuso, ka ku tula taelo ya Jehova ni ku ipatiseza sinyeho. (Is. 31:1; Jer. 46:25, 26) Mabizo a Elinatani ni Hosea, a’ bonahala mwa litaba za liñolo le, a bulezwi ni kwa Jeremia 36:12 ni Jeremia 42:1. Mabizo a mañwi a’ bulezwi mwa mañolo a hape a teñi ni mwa buka ya Bibele ya Jeremia. Ona ao ki Gemariya, Neria, ni Jaazania.—Jer. 32:12; 35:3; 36:10. *

12, 13. Licwe la Nabonidus Chronicle li kandekañi, mi ki kabakalañi ha li li la butokwa hahulu?

¹² Licwe la Nabonidus Chronicle. Mwa licika la bubeli la lilimo za mwanda wa bu 19, kwatuko ni tolopo ya Baghdad ne ku lafilwe matapa a lizupa ni macwe a mañata a monyehezi hahulu mo ne i inezi Babilona ya kale. Le liñwi la ona li bizwa licwe la Nabonidus Chronicle, le se li li mwa muyaho wa British Museum. Mulena Nabonidus wa Babilona n’a li yena ndat’ahe Belishazare, ya n’a busa hamoho ni yena. Mwan’a hae n’a shwile ku mu siya, y’o n’a bulailwe busihu fo ne ba hapezi Babilona masole ba Sirusi wa Muperesia, la October 5, 539 B.C.E. (Dan. 5:30, 31) Licwe la Nabonidus Chronicle, le li talusa ku wa kwa Babilona ili ka ku biha hande mazazi, li tusa ku ziba lizazi fo ne i ezahalezi nto yeo. Kalulonyana ye tolokilwe ya licwe la Nabonidus Chronicle i li: “Mwa kweli ya Tashritu [Tishiri (September-October)], Sirusi ha n’a lwanisize mpi ya Akkad mwa Opis ye kwa nuka ya Tigris . . . fa lizazi la bu 14, munzi wa Sippar wa hapiwa ku si na ndwa. Nabonidus a lu sikisa. La bu 16 [October 11, 539 B.C.E., ka kalenda ya Julius, kamba October 5, ka kalenda ya Gregory] Gobryas (Ugbaru), mubusisi wa Gutium ni mpi ya Sirusi ba punya mwa Babilona ba si ka lwaniswa. Hasamulaho Nabonidus a tamiwa mwa Babilona ha n’a kutezi (teñi). . . . Mwa kweli ya Arahshamnu [Marchesvan (October-November)], la bulalu, [October 28, ka kalenda ya Julius], Sirusi a kena Babilona, a yalelwa mitai ye mezi mwa nzila—muleneñi wa bulelelwa kuli ku na ni ‘Kozo’ (sulmu). Sirusi a lumelisa bote mwa Babilona. Mubusisi Gobryas a yolisa babusisi(-nyana) mwa Babilona.” *

¹³ Ku kana kwa lemuhiwa kuli Dariusi wa Mumede ha si ka bulelwa mwa taba yeo, mi ku t’o fita cwale, Dariusi y’o hasi ka bulelwa ku ze ñozwi za lifasi, mi hasi ka bulelwa ni mwa libuka za litaba ze ezahezi ze ne li teñi pili linako za Josephus li si ka taha kale (yena muituti wa Mujuda wa ze ezahezi wa mwa lilimo za mwanda wa pili C.E.). Kacwalo ba bañwi ba akalelize kuli mwendi ne li yena Gobryas ya bulezwi mwa taba ye se kandekilwe. Nihaike litaba ze li teñi ka za Gobryas li bonahala ku swana ni ze ama Dariusi, ha ku konwi ku bulelwa kuli ki yena luli. * Nihakulicwalo, litaba za lifasi li bonisa fo ku sweu kuli Sirusi n’a amilwe hahulu mwa ku hapwa kwa Babilona ni kuli hasamulaho a buseza teñi.

14. Ku ñozwiñi fa sibyana se si bizwa Cyrus Cylinder?

¹⁴ Sibyana sa Lizupa se si Bizwa Cyrus Cylinder. Nako ye ñwi Sirusi ha s’a kalile ku busa sina mulena wa Mubuso wa Lifasi wa Peresia, tulo ya hae ya Babilona ka 539 B.C.E. ya ñolwa fa sibyana sa lizupa. Sibyana se si zwile mubano seo ni sona si mwa muyaho wa British Museum. Kalulo ya litaba za sona ye tolokilwe i li: “Ki na Sirusi, mulena wa lifasi, mulena yo mutuna, mulena ya lukela, mulena wa Babilona, mulena wa Sumer ni Akkad, mulena wa maneku kaufela (a lifasi), . . . Na kutela kwa minzi [ye miñwi ye ne bulezwi pili] ko ku lapelelwanga mwa buse bwa nuka ya Tigris, yeo litempele  za yona ne li li matota ka nako ye telele, mo (ne) ku inanga maswaniso mi na i tomela litempele ze inelela. (Hape) na kunga bote (ba ne ba) yahanga mwateñi ni ku (ba) kutiseza maino a bona.” *

15. Sibyana sa Cyrus Cylinder si patululañi ka za Sirusi, mi seo si lumelelana cwañi ni Bibele?

¹⁵ Sibyana sa Cyrus Cylinder kacwalo si patulula muezezo wa mulena wa ku kutiseza bahapwa habo bona. Ka ku lumelelana ni seo, Sirusi n’a laezi kuli Majuda ba kutele kwa Jerusalema ilikuli ba y’o yaha teñi ndu ya Jehova. Ka ku lemuseha, lilimo ze 200 pili, Jehova n’a polofitile Sirusi fa libizo ku ba yena ya n’a ka hapa Babilona ni ku lukulula sicaba sa Jehova.—Is. 44:28; 45:1; 2 Makol. 36:23.

ZE PUMBUZWI NI MO LI AMELA MAÑOLO A SIGERIKE A SIKRESTE

16. Bapumbuli ba lafileñi ze ama Mañolo a Sigerike?

¹⁶ Sina mo ne ba ezelize kwa Mañolo a Siheberu, bocaziba ba bapumbuli ba lafile limbendungulu za ikale ze ñata ze lemuseha ze yemela litaba ze buyelezwi za Mañolo a Sigerike a Sikreste.

17. Tuto ya ze pumbuzwi i yemela cwañi puhisano ya Jesu ya za mutelo?

¹⁷ Denare fo ku Ñozwi Siswaniso sa Tibere. Bibele i bonisa fo ku sweu kuli Jesu n’a ezelize bukombwa bwa hae mwa nako ya puso ya Tibere Sesare. Ze ñwi za lila za Jesu ne li likile ku mu kwacisa ka ku mu buza ka za ku lifela Sesare mali a mutelo. Taba i li: “Kono yena a limbulula buikeziso bwa bona, mi a li: Kiñi ha mu ni lika? Mu ni tiseze sheleñi ya mutelo, ni i bone. Mi ba mu tiseza yona. Cwale a li ku bona: Siswaniso se si fateñi, ni ze ñozwi, ki za mañi? Ba li: Ki za Sesare. Mi Jesu a ba alaba, a li: Mu kutiseze Sesare ze li za Sesare, mi mu zwiseze Mulimu ze li za Mulimu. Mi ba komokiswa hahulu ki yena.” (Mare. 12:15-17) Bocaziba ba bapumbuli ba fumani denare ya silivera ye na ni siswaniso sa toho ya Tibere Sesare! Yona yeo ne i kalile ku sebeza ibat’o ba ka 15 C.E. Seo si lumelelana ni nako ya puso ya Tibere, ye ne kalile ka 14 C.E., mi i ekeza ku yemela taba ye bulela kuli bukombwa bwa Joani Mukolobezi ne bu kalile mwa silimo sa bu 15 sa Tibere, kamba mwa maliha a mbumbi a 29 C.E.—Lu. 3:1, 2.

18. Ku fumanwiñi ze bulela ka za Ponse Pilato?

¹⁸ Ze Ñozwi za Ponse Pilato. Ka 1961 ne ku pumbuzwi za pili ze bulela za Ponse Pilato. Zeo ne li li fa licwe la lizupa le ne li inzi kwa Sesarea, le li na ni libizo la si-Latin la Ponse Pilato.

19. Ki lika mañi ze sa li teñi mwa Athens, ze yemela ko ne ku ezahalezi ze i bulela Likezo 17:16-34?

¹⁹ Areopago. Paulusi n’a fezi ye ñwi ya lingambolo za hae ze tumile hahulu ze ñozwi mwa Atene (Athens), Greece, ka 50 C.E. (Lik. 17:16-34) Ne li fona f’o Maatene ba bañwi ne ba sulaetezi Paulusi kwa Areopago. Areopago, kamba lilundu la Ares (lilundu la Mars), ki libizo la lilundu la macwe, le li si na se siñwi, la butelele bwa limita ze bat’o ba 113, mwahal’a mutulo ni wiko wa kalulo ye lumbile ya tolopo ya Athens. Ku sa na ni mapahamelo a cankauzwi mwa licwe a felela kwa njongonjongo, ko ku inzi bipula bya macwe, ka bulalu bo bu bat’o ba kakwenda. Areopago isali teñi, ili ku yemela ze i bulela Bibele ka za k’o Paulusi n’a fezi ngambolo ya hae ye hupuleha.

20. Licwe la Arch of Titus li sa pakañi, mi ki ka mukwa ufi?

²⁰ Licwe la Arch of Titus. Maroma mwatas’a Titus ne ba sinyize Jerusalema ni tempele ya yona ka 70 C.E. Silimo se si tatama, mwa Roma, Titus a eza mukiti wa tulo ya hae, hamoho ni ndat’ahe, Mulena Vespasian. Mapantiti ba Sijuda ba ba ketilwe ba 700 ne ba caulisizwe mwa munyololo wa tulo. Mabunda a ze ne tukutilwe mwa ndwa ni ona n’a kanyisizwe, hamoho ni ze ne ngilwe mwa tempele. Titus ka sibili n’a til’o ba mulena, ku kala ka 79 C.E. ku isa 81 C.E., mi hamulaho wa lifu la hae, licwe le lituna la kupuzo, le li bizwa Arch of Titus, la lukiswa ni ku neelwa divo Tito (ku Titus ya fetuhile mulimu). Munyololo wa hae wa tulo u swanisize kwa maneku a mabeli a kozwana ye kena mwa licwetuna leo. Kwa lineku le liñwi, ku bonisizwe masole ba Maroma, ba ba sweli liteku za malumo ili ba ba apezi likuwani za matali a kota ye bizwa laurel, inze ba lwezi libyana ze kenile za tempele ya Jerusalema. Zeo li kopanyeleza lambi ya mitai ye supile ni tafule ya sinkwa sa poniso, fo ku inzi litolombita ze kenile. Kwa lineku la bubeli la kozwana yeo ku inzi Titus ya tuzi a yemi mwa koloi ye hohiwa ki lipizi z’e ne ye zamaiswa ki musali ya yemela muleneñi wa Roma. * Ka silimo likiti-kiti za baenyi ba buhanga licwe le la tulo la Arch of Titus, le li sa yemi mwa Rome ili le li pakela talelezo ya bupolofita bwa Jesu ni katulo ye sabisa ya Jehova ye ne tulukezi Jerusalema wa lingulunde.—Mat. 23:37–24:2; Lu. 19:43, 44; 21:20-24.

21. (a) Tuto ya ze pumbuzwi i swalisani cwañi ni ze ñozwi ze fumanwi? (b) Ki mubonelo ufi o lukile o lu swanela ku ba ni ona ka za tuto ya ze pumbuzwi?

²¹ Sina ze ne ñozwi kale ze fumanwi ha li tusize ku kutisa litaba za kwa makalelo za Bibele ze kenile,  ku fumanwa kwa limbendungulu ze ñata za ikale ni kona hañata ku bonisize kuli ze bulezwi mwa Bibele, ki ze ezahalile luli, za nako, ni libaka ze nepahezi ka ku tala. Niteñi, ne ku ka fosahala k’u nga kuli tuto ya ze pumbuzwi ya lumelelana ni Bibele mwa lika kaufela. Ku lukela ku hupulwa kuli tuto ya ze pumbuzwi i na ni mafosisa a yona. Ze pumbuzwi za kona ku taluswa ki batu, mi ze ñwi za litaluso li se li cincize fokuñwi. Tuto ya ze pumbuzwi fokuñwi i file kemelo ye sa tokwahali kwa buniti bwa Linzwi la Mulimu. Hape, ka mwa n’a bulelezi nyandi Frederic Kenyon, ya n’a li muzamaisi ni mubabaleli wa ze mwa British Museum ka lilimo ze ñata, tuto ya ze pumbuzwi i tahisize kuli Bibele “i konwe ku utwisiswa hahulu kabakala zibo ye tungile ya mutomo wa litaba za yona.” * Kono tumelo i lukela ku toma fa Bibele, isiñi fa tuto ya ze pumbuzwi.—Maro. 10:9; Maheb. 11:6.

22. Ku ka nyakisiswa bupaki mañi mwa tuto ye tatama?

²² Mwa Bibele ku na ni bupaki bo bu tezi bwa kuli luli ki “Linzwi la Mulimu le li pila, le li ina,” ili la niti, ka mo lu ka bonela mwa tuto ye tatama.—1 Pit. 1:23.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Maswaniso a fa likepe 333]

Licwe la Mamoabi

Tetragrammaton ye tunafalizwe, ye ñozwi ka litaku za kale-kale, mwa mubamba wa bu 18, ku la bulyo

[Siswaniso se si fa likepe 334]

Sibyana sa Lizupa sa Mulena Senakeribi

[Siswaniso se si fa likepe 335]

Licwe la Nabonidus Chronicle

[Siswaniso se si fa likepe 336]

Sheleñi ya Denare ye na ni toho ya Tibere

[Siswaniso se si fa likepe 337]

Licwe la Arch of Titus

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 337]

Simuluho ya Maswaniso a mwa tuto 9 ka ku ya ka likepe:

likepe 333, Musée du Louvre, Paris;

likepe 334, ka Tumelezo ya Oriental Institute, University of Chicago;

likepe 335, ka Tumelezo ya Bazamaisi ba The British Museum;

likepe 336, ka Tumelezo ya Bazamaisi ba The British Museum.