Libizo La Mulimu Mwa Masika Kamukana

JEHOVA Mulimu u tokwa kuli mutu a zibe libizo la hae ni ku itusisa lona. Se si fiwa bupaki ki buniti bwa kuli N’a sinuzi libizo la Hae kwa batu ba babeli ba makalelo fa lifasi-mubu. Lwa ziba kuli Adama ni Eva ne ba ziba hande libizo la Mulimu bakeñisa kuli Eva hamulaho a ku pepa Kaine, ka ku ya ka se si ñozwi mwa Siheberu sa makalelo, n’a bulezi kuli: “Ni konile ku pepa mutu ka tuso ya Jehova.”—Genese 4:1.

Hamulaho lu bala za banna ba ba sepahala ba ba cwale ka Enoki ni Nuwe kuli ne ba “zamaile ni Mulimu wa niti.” (Genese 5:24; 6:9) Ni bona hape, kacwalo, ne ba lukela ku ziba libizo la Mulimu. Libizo leo ne li punyuhile Munda o mutuna ni mutu ya lukile Nuwe ni lubasi lwa hae. Ku si na taba ni petuhelo ye tuna ka nako ye ñwi hamulaho kwa Babele, batanga ba ba sepahala ba Mulimu ne ba zwezipili ku itusisa libizo la hae. Li fumaneha ha mianda-anda mwa milao yeo Mulimu n’a file kwa Isilaele. Mwa buka ya Deuteronoma i nosi, li fumaneha ha 551.

Mwa mazazi a baatuli, Maisilaele ka ku ya ka bupaki ne ba si ka tuhela ku itusisa libizo la Mulimu. Ne ba itusisize lona nihaiba mwa litumeliso yo muñwi ku yo muñwi. Lu bala (ili mwa Siheberu sa makalelo) ka za Boazi ha lumelisa bakutuli ba hae kuli: “Jehova a be ni mina.” Mi ki ha ba mu alaba bali: “Jehova a ku fuyole.”—Ruti 2:4.

Mwa bupilo bwa Maisilaele kamukana ku t’o fita mane mwa nako ye ne ba kutezi kwa Juda hamulaho a ku zwa mwa butanga bwa Sibabilona, libizo la Jehova ne li zwezipili ku itusiswa mwa lipulelo za ka zazi ni zazi. Mulena Davida, mutu ya n’a latwa hahulu ki pilu ya Mulimu kasibili, n’a itusisize libizo la bumulimu ka butuna luli—li fumaneha ka mianda-anda mwa lisamu za ñozi. (Likezo 13:22) Libizo la Mulimu ne li kopanyizwe hape mwa mabizo a mañata a ka butu a si-Isilaele. Ka lona libaka le lu bala ka za Adonijah (“Mulen’aka ki Jah”—“Jah” ki mubizezo o kusufalizwe wa Jehova), Isaya (“Ku punyuswa ki Jehova”), Jonatani (“Jehova u file”), Mika (“Ki mañi ya swana sina Jah?”) ni Joshua (“Jehova ki mupulusi”).

Kwande a Bibele

Ku na ni bupaki hape ku zwelela kwa limbule ze kwande a Bibele za ku itusiswa ka butuna kwa libizo la bumulimu mwa linako za kwa kale. Ka 1961 lihaha m’o ne ku bulukiwa bafu kasipili-nyana mbowela-wiko wa Jerusalema ne li pumbuzwi, ka ku ya ka piho ye mwa Israel Exploration Journal (Volume 13, No. 2). Fa mamota a lona ne ku na ni miñolo ya Siheberu ye bonahala ku ba ya bukale bo bu fita fa licika la bubeli la lilimo za mwanda wa buketalizoho ka ye milalu B.C.E. Miñolo yeo i na ni litaba ze cwale ka “Jehova ki Mulimu wa lifasi-mubu kamukana”

Ka 1966 piho ne i hatisizwe mwa Israel Exploration Journal (Volume 16, No. 1) Ka za maemba a bipapati bya lizupa ili fo ne ku na ni ze ñozwi za Siheberu a n’a fumanwi mwa Arad, mbowela wa Isilaele. Ona maemba a n’a ñozwi mwa licika la bubeli la mwanda wa busupa B.C.E. Le liñwi la ku ona ne li liñolo la ka butu ku mutu ya n’a bizwa Eliashibi. Liñolo li kalisa kuli: “Ku mulen’aka Eliashibi: Haike Jehova a ku fe kozo.” Mi li feza ka ku bulela kuli: “U pila mwa ndu ya Jehova.”

Ka 1975 ni 1976, bo caziba ba ba pumbula lika za mwa mubu ka ku bata litaba za muinelo wa ikale ba ne ba sebeza mwa sibaka sa Negeb ne ba fumani ze ñata ze ñozwi za Siheberu ni Phonicia fa mamota a pulasita, fa lipiza za ma bulukelo ni lipiza za macwe. Ze ñozwi li kopanyeleza cwalo ni linzwi la Siheberu la Mulimu, hamoho cwalo ni libizo la Mulimu, YHWH, mwa litaku za Siheberu.  Mwa Jerusalema yena kasibili, ona cwale-cwale fa ne ku fumanwi kalulo ye nyinyani ya silivera, ye ne i natilwe ka bupapati mi ili ye puta-putilwe, mi ka mo ku bonahalela ki ya bukale bo bu fita fa nako pili ku si ka yiwa mwa butanga bwa Babilona. Babatisisi ba talusa kuli muta yona kalulo yeo ha ne i putuluzwi, libizo la Jehova mwa Siheberu ne li fumanwi kuli ne li ñozwi fa teñi.—Biblical Archaeology Review, March/April 1983, likepe 18.

Mutala o muñwi wa ku itusiswa kwa libizo la Mulimu u fumaneha mwa mañolo a bizwa kuli mañolo a Lachish. Ona mañolo a, ili a n’a ñozwi fa biemba-emba bya lipoto za lizupa, n’a fumanwi ka 1935 ni 1938 mwa matota a Lachish, muleneñi o ne u silelelizwe ili o ne u zibahala hahulu mwa litaba za kale za Isilaele. A bonahala ku ba a n’a ñozwi ki yo–muhulu wa masole kwa museto wa Juda ku mulen’a hae, ya n’a bizwa Yaosh, kwa Lachish, ka mo ku bonahalela fela ne li mwahal’a ndwa ye n’e li mwahal’a Isilaele ni Babilona ku atumela kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa busupa B.C.E.

Kwa maemba a supile ka li li liñwi a lipoto a’ kona ku baliwa, a supile a ku ona n’a kalisa litaba za ona ka mubulelelo wa ku lumelisa wa mufuta o cwana: “Haike Jehova a konise mulen’aka ku ba ni buikangulo bo bu nde mwa mwaha wo!” Ku ona kaufela, libizo la Mulimu li bonahala ha 11 mwa litaba ze supile, ili ku bonisa ka ku utwahala hande kuli libizo la Jehova ne li ikola ku itusiswa mwa nako ya ku atumela kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa busupa B.C.E.

Nihaiba babusi ba silicaba ba ne ba sa lapeli Mulimu ne ba ziba mi ne ba itusisa libizo la bumulimu ha ne ba supa ku Mulimu wa Maisilaele. Kamukwaocwalo, fa licwe la Moabi, Mulena Mesha wa Moabi wa itumba ka za litulo za hae fahalimu a Isilaele mi, fahalimu a lika ze ñwi, u bulela kuli: “Kemoshi n’a bulezi ku na kuli, ‘Zamaya, y’o hapa Nebo ku zwelela kwa Isilaele!’ Ka cwalo na zamaya busihu ni ku y’o i lwanisa ku zwa fa ku pazula kwa lizazi mane ku y’o fita ha se ku bile musihali o mutuna, ku i hapa ni ku ba bulaya kaufela . . . Mi teñi k’o na bile n’a y’o hapa [libiana] za Jehova, mi na bile na li tisa fapil’a Kemoshi.”

Ka ku ama kwa neku la ku itusiswa kwa libizo la Mulimu kwande a Bibele, Dikishinari ye bizwa Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (Dikishinari ya Tuto ya Bulapeli bwa Testamente ya kale), mwa Volume 3, kalulo ya bu 538, i bulela kuli: “Kacwalo bupaki bwa litaba ze fita fa 19 za Tetragrammaton mwa muñolelo wa jhwh li fa bupaki bwa buniti bwa M[añolo] a M[asoretic]; ze ñata li kona ku libelelwa, fahalimu a seo ni ku zwelela ku ze ñozwi za kale za Arad.”—I tolokilwe ku zwelela mwa Sigermani.

Libizo La Mulimu Ha Li Si Ka Libalwa

Ku twaelana ni libizo la Mulimu ni ku itusisa lona ne ku zwezipili mane ku t’o fita mwa mazazi a Malaki, ili ya n’a pilile mwa lilimo ze bat’o ba 400 pili nako ya Jesu i si ka fita kale. Mwa buka ya Bibele ili ye na ni libizo la hae, Malaki u tunafaza hahulu libizo la bumulimu, ka ku itusisa lona kamukana ha 48.

Nako ha ne i nze i ya, Majuda ba bañata ba fita fa ku pila kwahule ni naha ya bona ya Isilaele, mi ba bañwi ne ba fitile fa ku palelwa ku bala Bibele mwa puo ya bona ya Siheberu. Ka lona libaka le, mwa mwanda wa bulalu B.C.E., toloko ya pili ya kalulo ya Bibele ye ne i li teñi ka nako yeo (“Testamente Ya Kale”) ya kalisa ku ezwa mwa Sigerike, ili ye ne ili puo ye nca mwahal’a manaha. Kono libizo la Mulimu ne li si ka libalwa. Batoloki ne ba li bulukile, ne ba li ñozi ka muñolelo wa Siheberu. Likopi za kwa ikale za Septuagint ya Sigerike ze bulukilwe mane ku t’o fita ni mwa lizazi la luna li fa bupaki kwa neku la se.

Niteñi, muinelo ne u li cwañi muta Jesu Kreste ha n’a zamaile fa lifasi-mubu? Lu ka kona ku ziba cwañi haiba yena ni baapositola ba hae ne ba itusisize libizo la Mulimu?

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Mwa liñolo le, le ne li ñozwi fa maemba-emba a lizupa ili mwa licika la bubeli la mwanda wa busupa B.C.E., libizo la Mulimu ne li fumaneha habeli.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

(Siswaniso si konile ku ngiwa ka tumelezo ye sishemo ya likolo le li bizwa Israel Department of Antiquities and Museums)

[Maswaniso a fa likepe 13]

Libizo la Mulimu hape li fumaneha mwa mañolo a si–Lachish ni fa licwe la si Moabi