Libizo La Mulimu—Taluso ni Mubizezo wa Lona

YO MUÑWI wa bañoli ba Bibele n’a buzize kuli: “Ya fumbatezi moya mwa mazoho a hae, ki mañi? Ki mañi ya kubukanyelize mezi mwa kubo ya hae? Ki mañi ya pumile mafelelezo kaufela a lifasi? Libizo la hae ki mañi? Libizo la mwan’a hae ki mañi? Ha u ziba, u bulele!” (Liproverbia 30:4) Lu ka kona ku ziba kamukwaufi libizo la Mulimu? Yeo ki puzo ye butokwa. Pupo ki poniso ye mata ya kuli Mulimu u lukela ku ba teñi, kono ha i koni ku lu taluseza libizo la hae. (Maroma 1:20) Ka niti fela, ne lu sike lwa kona ni kamuta ku ziba libizo la Mulimu konji yena Mubupi kasibili ha n’a ka lu taluseza. Mi u se a ezize cwalo mwa Buka ya hae kasibili, Bibele Ye Kenile.

Muta o muñwi fa muinelo o zibahala hahulu, Mulimu n’a bizize libizo la hae kasibili, ka ku li kuta-kutela Mushe inze a telelize. Mushe n’a ñozi taba ya kezahalo ya ni ili ye ne i bulukilwe mwa Bibele mane ku t’o fita ni mwa lizazi la luna. (Exoda 34:5) Mulimu mane n’a ñozi libizo la hae ka “munwana” wa hae kasibili. Muta ha n’a file Mushe seo lu biza kacenu sina Milao ye Lishumi, Mulimu n’a i ñozi ka makazo. Taba i bulela kuli: “Muña Bupilo ha s’a felize ku bulela ni Mushe fa lilundu la Sinai, a mu fa matapa a mabeli a Bupaki, ona matapa a macwe a ñolilwe ka munwana wa Mulimu.” (Exoda 31:18) Libizo la Mulimu li fumaneha ha ketalizoho ka halalu mwa Milao ye Lishumi ya pili. (Exoda 20:1-17) Kamukwaocwalo Mulimu yena kasibili u se a sinuzi libizo la hae ku mutu ka mulomo mane hamoho cwalo ni ka ku ñola. Kacwalo, ki lifi lona libizo leo?

Mwa puo ya Siheberu liñolwa sina יהוה. Ona litaku ze ne ze, li baliwa ka ku zwa kwa silyo ku ya kwa nzohoto mwa Siheberu mi li kona ku yemelwa mwa lipuo ze ñata za cwale ka litaku ze cwale ka YHWH kamba JHVH. Libizo la Mulimu, ili le li yemelwa ki litaku ze ne ze, li fumaneha i bat’o ba ha 7,000 mwa “Testamente ya Kale,” ya makalelo, kamba mwa mañolo a Siheberu.

Libizo le ki mufuta wa linzwi la Siheberu le li fa taluso ya ku eza sika la ha·wahʹ (הוה), ili le li talusa “ku ba,” mi ka buniti fela li talusa “U ezisa Ku ba Teñi.” * Kamukwaocwalo, libizo la Mulimu li mu zibahaza si na Yena ya taleleza lisepiso za hae ka ku zwelapili mi ni ku tahisa kuli milelo ya hae i be teñi ku si na ku palelwa. Ki Mulimu fela wa niti ya kona ku ba ni libizo la taluso ya mufuta o cwalo.

Kana wa hupula mifuta ye fapahana-fapahana ili yeo libizo la Mulimu li bonahezi  teñi kwa Lisamu 83:18, sina ka mo ku boniselizwe mwa kalulo ya pili (likepe 5)? Ze peli za zona litoloko za ni ne li na ni malumbatina fela (“MULENA,” “Wa Kamita”) sina zona ze yolile libizo la Mulimu. Kono ku ze peli za ku zona, Yahweh ni Jehova, wa kona ku bona litaku zene za libizo la Mulimu. Nihakulicwalo, mubizezo wa fapahana. Ki kabakalañi?

Libizo la Mulimu li Bizwa Kamukwaufi?

Niti ki ya kuli, ha ku na mutu ni yo mukana ya ziba ka buniti luli ka m’o libizo la Mulimu ne li bizezwa kwa makalelo. Ki kabakalañi hakulicwalo? Ki hande, puo ya pili ye ne i itusiswa mwa ku ñolwa kwa Bibele ne li Siheberu, mi puo ya Siheberu ha ne i ñolwa, bañoli ne ba ñola fela litaku ze si na bana—bana ne ba siyo. Ka lona libaka le, bañoli ba ba buyelezwi ha ne ba ñozi libizo la Mulimu, si na ka mo ku inezi fela ne ba ezize nto ye swana mi ne ba ñozi fela litaku ze si na bana.

Hailifo Siheberu sa kale neli yona puo ye ne bulelwa ka zazi ni zazi, se ne si sa fi butata ni bo bu kana. Mu bizezo wa Libizo ne u zibahala hahulu kwa Maisilaele  mi ha ne ba li boni mwa muñolo ne ba li file bana ku si na nihaiba ku nahana (si na, ku mubali wa Sikuwa litaku ze kusufalizwe za “Ltd.” ha li yemela “Limited” ni “bldg.” ha li yemela “building”).

Ne ku ezahezi lika ze peli ili ze ne li cincize muinelo wo. Sapili, muhupulo wa tumelo ye fosahalile wa zuha mwahala Majuda wa kuli ne ku fosahalile ku bulela libizo la bumulimu ka ku tumusa; kacwalo ha ne ba li fumananga mwa ku bala kwa bona Bibele ne ba bizanga linzwi la Siheberu la ’Adho·naiʹ (“Mulena ya Busa”). Fahalimu a seo, nako ha ne inze iya, puo ya Siheberu sa kale yona kasibili ya fita fa ku tuhelwa ku bulelwa mwa lingambolo za ka zazi ni zazi, mi ka yona nzila ye mu bizezo wa libizo la Mulimu mwa Siheberu sa makalelo wa bile wa fita fa ku libalwa. Mwa ku bona teñi kuli mubulelelo wa puo ya Siheberu kaufela ona u sike wa lateha, baituti ba Sijuda ba mwa licika la bubeli la lilimo za sikiti sa makalelo C.E. ne ba pangile mufuta wa tu noto ili to ne tu swaniseza bana ba litaku be ne ba li siyo, mi ne ba tu beile ka ku potolosa litaku ze si na bana mwa Bibele ya Siheberu. Ka yona nzila ye, bana hamoho cwalo ni litaku ze si na bana ne li ñozwi, mi mubizezo sina ka m’o u inezi ka nako yeo ne u bulukilwe.

Ha ne ku tilwe kwa libizo la Mulimu, mwa sibaka sa ku li potolosa ka lisupo za bana ba ba nepahezi, mwa miinelo ye miñata ne ba beile lisupo za bana lisili ili ku hupulisa mubali kuli u swanela ku bulela ’Adho·naiʹ. Ku zwelela ku sona se, ne ku tile mu peletelo wa Iehouah, mi, nako ha ne inze i ya, Jehova la fita fa ku amuhelwa sina mubizezo wa libizo la bumulimu mwa Sikuwa. Lona le li sa na ni litaku ze butokwa hahulu za libizo la Mulimu ku zwelela mwa Siheberu sa makalelo.

Ki mubizezo ufi o u ka itusisa?

Kanti, nihakulicwalo, mibizezo ye cwale ka Yahweh i zwa ka kai? Ye ki mibizezo ye se i akalelizwe ki baituti ba cwale ba ba lika ku batisisa mubizezo wa libizo la Mulimu wa pili. Ba bañwi—nihaike ha ki kaufela bona—ba ikutwa kuli Maisilaele pili nako ya Jesu i si ka fita kale mwendi ne ba biza libizo la Mulimu sina Yahweh. Kono ha kuna ya kona ku ba ni buniti  bwa seo. Mwendi ne ba li biza ka mubizezo wo, mwendi hape hakucwalo. Nihakulicwalo, ba bañata ba lata mubizezo wa Jehova. Ki kabakalañi? Kakuli li zibiwa hahulu mi li twaelanwi hahulu ni lona ku fita Yahweh. Kono kana ne ku sike kwa ba ko ku nde hahulu ni ku fita, nihakulicwalo, ku itusisa mubizezo wo ne u ka na wa ba bukaufi hahulu ni mubizezo wa kwa makalelo? Batili ha ki kwa butokwa hahulu, kakuli seo ha ki sona sizo sa mabizo a mwa Bibele.

Ka ku nga mutala o zwile mubano ni ku fita, mu hupule libizo la Jesu. Kana mwa ziba ka m’o lubasi lwa Jesu ni balikani ba hae ne ba mu bizeza mwa ku ambolisana kwa ka zazi ni zazi ha n’a nze a hula mwa Nazareta? Niti ki ya kuli, ha ku na mutu ni yo mukana ya ziba seo ka ku tala, nihaike inge ne ikana ya ba mubizezo o cwale ka Yeshua (kamba mwendi Yehoshuwa). Ka niti luli ne si Jesu.

Niteñi, muta litaba za bupilo bwa hae ha ne li ñozwi mwa puo ya Sigerike, bañoli ba ba buyelezwi ne ba si ka lika ku bukeleza mubizezo wa makalelo wa Siheberu. Ka ku fapahana, ne ba beile libizo mwa Sigerike, I·e·sousʹ. Kacenu, li bonisizwe ka ku fapahana ka ku ya ka puo ya mubali wa Bibele. Babali ba Bibele ya Sipanish ba fumana Jesús (ili ye bizwa  Hes·soosʹ). Ba mwa Italy ba li peletela Gesù (li bizwa Djay·zooʹ). Mi ba mwa Germany ba li peletela Jesus (li bizwa Yayʹsoos).

Kana lwa lukela ku tuhela ku itusisa libizo la Jesu bakeñisa kuli buñata bwa luna, kamba mane nihaiba kaufela luna, ha lu zibi ka niti luli mubizezo wa lona wa makalelo? Ku t’o fita ni la kacenu le, ha ku na mutoloki ni yo mukana ya n’a akalelize cwalo. Lwa lata ku itusisa lona libizo le, bakeñisa kuli li zibahaza mwana Mulimu, Jesu Kreste, ya fanile mali a bupilo bwa hae ka luna. Kana ne i ka ba ku bonisa likute ku Jesu ku zwisa libizo la hae kamukana mwa Bibele ni ku li yolisa ka malumbatina fela a cwale ka “Muluti,” kamba “Muyema-mwahali”? Kutokwa ni hanyinyani! Lu kona ku supa ku Jesu muta lu itusisa libizo la hae ka nzila yeo li bizwa ka yona mwa puo ya luna.

Maikuto a swana n’a kona ku fiwa ka ku ama fa mabizo kamukana o lu bala mwa Bibele. Lu a biza ka ku ya ka puo ya luna mi ha lu liki ku likanyisa mubizezo wa makalelo. Ka yona nzila ye lu bulela kuli “Jeremia,” isiñi Yir·meyaʹhu. Ka ku swana lu bulela kuli Isaya, nihaike mwa lizazi la hae yena mupolofita y’o ka ku swana n’a bizwa sina Yesha‛·yaʹhu. ni haiba baituti ba ba i zibela mubizezo wa makalelo wa ona mabizo a ba itusisa mubizezo wa cwale, isiñi wa kwa ikale, ha ba bulela ka za ona.

Mi ki nto ye buniti ni kwa libizo la Jehova. Nihaike kuli mubizezo wa cwale Jehova ne u kana wa ba o sa swani ka ku tala ni ka m’o ne ba li bizeza kwa makalelo, se nikamuta ha si zwisi mutu kwa butokwa bwa libizo. Li zibahaza Mubupi, Mulimu ya pila, ya Mata ka ku fitisisa ili y’o Jesu n’a bulezi ku yena kuli: “Ndat’a luna ya kwa lihalimu, libizo la hao a li be le li kenile.”—Mateu 6:9.

‘Ha Li Koni Ku Zwisiwa’

Hailifo buñata bwa batoloki ba lata mubizezo wa Yahweh, New World Translation hamoho cwalo ni palo ya litoloko ze ñwi li zwelapili ku itusisa mubizezo wa Jehova bakeñisa kuli batu ba se ba twaelani hahulu ni lona ka lilimo ze eza mianda-nda. Fahalimu a seo, ka ku likanelela  ni mibizezo ye miñwi, i buluka litaku ze ne za Tetragrammaton, YHWH kamba JHVH. *

Kwa makalelo, muluti wa fa sikolo se si pahami hahulu mwa Germany Gustav Fredrich Oehler n’a tile fa mafelelezo a swana ka ku ba ni libaka le li swana ni leo. N’a buisani ka za mibizezo ye fapahana-fapahana mi n’a fitile fa katulo ya kuli: “Ku zwa ona fa ni ku ya cwalo ni itusisa libizo la Jehova, bakeñisa kuli, ka m’o ku inezi fela taba ka buniti, libizo le li se li fitile fa ku ba la ka sipepo mwa manzwi a luna a itusiswa, mi ha li koni ku zwiswa.”—Theologie des Alten Testaments (Tuto ya Bulapeli bwa Testamente ya Kale), hatiso ya bubeli, ye ñozwi ka 1882, likepe 143.

Ka nzila ye swana, muituti wa Katolika ya zwile mubano, ya bizwa Paul Joüon, mwa buka ya hae ye bizwa Grammaire de l’hébreu biblique (Puo ya Siheberu sa Bibele), hatiso ya 1923, mwa litaluso ze fa likepe 49, n’a talusize kuli: “Mwa li toloko za luna, mwa sibaka sa ku itusisa mubizezo wa Yahweh, (ili o akalelizwe fela) lu itusisize mubizezo wa Jéhovah . . . ili mubizezo o lukela kasibili o u itusiswa mwa Sifura.” Mwa lipuo zeñwi ze ñata batoloki ba Bibele ba itusisa mubizezo o swana, sina ka m’o ku boniselizwe mwa kalulo ye fumaneha fa likepe 8.

Kana, ka lona libaka le, ku fosahalile ku itusisa mubizezo o cwale ka Yahweh? Kutokwa. Ki ka libaka fela la kuli mubizezo wa Jehova u ka fumana mamelelo ye bubebe ku zwelela ku mubali bakeñisa kuli mubizezo wa Jehova u se u “twaezwi hahulu” mwa lipuo ze ñata. Sa butokwa ki kuli lwa itusisa libizo leo ni ku li zibahaza ku ba bañwi. “A mu lumbeke Jehova. Mu lapele libizo la hae. Mu babaze limakazo za hae mwahal’a macaba. Mu bubanise libizo la hae le li pahami.”—Isaya 12:4.

Ha lu boneñi ka m’o batanga ba Jehova ba se ba zamaezi ka ku swalisana ni yona taelo yeo mwahal’a lilimo ze mianda-anda.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 7]

Baituti ba ba fapahana-fapahana ba na ni mihupulo ye fapahana-fapahana ka za mubizezo wa kwa makalelo wa libizo la YHWH

Mwa buka ye bizwa The Mysterious Name of Y.H.W.H., likepe 74, Dr. M. Reisel n’a bulezi kuli “mubizezo wa kwa ikale wa Tetragrammaton ne u kana u bile YeHūàH kamba YaHūàH.”

Canon D. D. Williams wa kwa Cambridge n’a talusize kuli “Bupaki bu bonisa, i bata i ba ka ku tala luli, kuli Jāhwéh ne si ona mubizezo kasibili wa Tetragrammaton . . . Libizo lona kasibili mwendi ne li JĀHÔH.”—Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft (Buka ya zibo ya Testamente ya kale), 1936, Volume 54, likepe 269.

Mwa kalulo ya litaluso za manzwi ili mwa toloko ya Sifura ye bizwa Revised Segond Version, likepe 9, litaluso ze tatama li bonisizwe: “Mubizezo wa Yahvé ili o itusiswa mwa lihatiso za cwanoñufa u tomile fa lipaki li sikai fela za kwa ikale, kono ha ki be ne ba fitile fa mafelelezo a tezi. Haiba mutu a beya mwa munahano mabizo a ka butu a kopanyeleza cwalo ni lona libizo la bumulimu, a cwale ka libizo la Siheberu la mupolofita Elia (Eliyahou) mubizezo hape ne u kana wa ba sina Yaho kamba Yahou.”

Ka 1749 muituti wa Bibele wa Sigermani ya bizwa Teller n’a bulezi ka za mibizezo ye fapahana-fapahana ya libizo la Mulimu ili yeo n’a balile ka ku talusa kuli: “Diodorus ya zwelela kwa Sicily, Macrobius, Clemens Alexandrinus, Saint Jerome ni Origenes ne ba ñozi Jao; Masamaria, Epiphanius, Theodoretus, Jahe, kamba Jave; Ludwig Cappel u bala Javoh; Drusius, Jahve; Hottinger, Jehva; Mercerus, Jehovah; Castellio, Jovah ni le Clerc, Jawoh; kamba Javoh.”

Kacwalo ki ko ku bonahala hande ka ku utwahala kuli mubizezo wa kwa ikale wa libizo la Mulimu ha u sa zibahala. Mi ka niti luli ha ki nto ya butokwa. Haiba ne li nto ya butokwa, kacwalo Mulimu yena kasibili n’a kabe a boni ka buniti kuli li bukelelizwe ili kuli lu itusise lona. Nto ya butokwa ki ku itusisa libizo la Mulimu ka ku ya ka mubizezo o li zibahala ka ona mwa puo ya luna kasibili.

[Mbokisi fa likepe 8]

Mibizezo ya libizo la bumulimu mwa lipuo ze fapahana-fapahana, u bonisa ku amuheleha kwa mubizezo wa Jehova mwahal’a macaba

Awabakal - Yehóa

Bugotu - Jihova

Cantonese - Yehwowah

Danish - Jehova

Dutch - Jehovah

Efik - Jehovah

English - Jehovah

Fijian - Jiova

Finnish - Jehova

French - Jéhovah

Futuna - Ihova

German - Jehova

Hungarian - Jehova

Igbo - Jehova

Italian - Geova

Japanese -Ehoba

Maori - Ihowa

Motu - Iehova

Mwala-Malu - Jihova

Narrinyeri - Jehovah

Nembe - Jihova

Petats - Jihouva

Polish - Jehowa

Portuguese - Jeová

Romanian - Iehova

Samoan - Ieova

Silozi - Jehova

Sotho - Jehova

Spanish - Jehová

Swahili - Yehova

Swedish - Jehova

Tahitian - Iehova

Tagalog - Jehova

Tongan - Jihova

Venda - Yehova

Xhosa - uYehova

Yoruba - Jehofah

Zulu - uJehova

[Mbokisi fa likepe 11]

Libizo la “Jehova” li se li fitile fa ku zibahala ka butuna luli sina libizo la Mulimu nihaiba mwa likalulo za kwande a Bibele.

Franz Schubert n’a opezi pina ili yeo manzwi a yona n’a na ni toho ya taba ye li “Ya Mata Ka Ku Fitisisa,” ne i ñozwi ki Johann Ladislav Pyrker, ili m’o libizo la Jehova li bonahala habeli. Mi hape li itusisizwe kwa mafelelezo a pono ya ku ungula ya baopeli ba Verdi “Nabucco.”

Fahalimu a seo, muñoli wa lipina wa Sifura ya bizwa Arthur Honegger mwa pina ya hae ye bizwa “Mulena Davida” u tunafaza libizo la Jehova, mi muñoli ya zibahala hahulu wa Sifura Victor Hugo n’a itusisize lona mwa libuka za hae ze fitelela 30. Yena hamoho cwalo ni Lamartine ne ba ñozi litaba za bupilo ili zeo toho ya taba ya zona ne li “Jehova.”

Mwa buka ye bizwa Deutsche Taler (Mali a sipi a Sigermani), ye ne i hatisizwe ka 1967 ki panga ya muso wa si Germany, ku na ni siswaniso sa ye ñwi ya mali a kale hahulu ka ku fitisisa mi si na ni libizo la “Jehova,” ki mali a Reich ya 1634 ku zwelela kwa Duchy ya Silesia. Ka ku ama fa siswaniso sa mali a sipi ao ili kwa lineku le liñwi la ona, i bulela kuli: “Mwatas’a libizo le li kanya la JEHOVAH, ili le li umbukile fahalimu a malu, lu fumana tebe ye na ni mushukwe wa silena ni ndembela ya naha ya Silesia.”

Mwa Miziamu mwa Rudolstadt, upa wa Germany, fa kola ya siapalo sa ndwa ili seo ne si apalwa ki Gustavus II Adolph, mulena wa Sweden wa mwa lilimo za mwanda wa bu 17, mwa kona ku bona libizo la JEHOVA ka litaku ze tuna.

Kamukwaocwalo, ka lilimo ze mianda-anda mubizezo wa Jehova u se u zibahalile mwahal’a macaba sina ona mubizezo wa libizo la Mulimu, mi batu ba ba li utwa ka bubebe-bebe ba fita fa ku izibela mutu y’o a bulelwa ka za teñi. Sina Professor Oehler ha n’a bulezi kuli: “Libizo le li se li fitile fa ku ba le lu twaelani hahulu ni lona mwa manzwi a luna, mi ha li koni ku zusiwa”—Theologie des Alten Testaments (Tuto ya testamente ya kale).

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Ponahalo ye tezi ya siswaniso sa liñeloi ili se si na ni libizo la Mulimu, se si fumanwa mwa libita la Papa Clement XIII mwa Keleke ya St. Peter’s Basilica, Vatican

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Mali a mañata a n’a pangilwe n’a na ni libizo la Mulimu le ne li cakuzwi teñi. Ya mufuta wo yona, ye ne i ezizwe ka 1661, i zwelela kwa Nuremberg, Germany. Se si ñozwi fateñi mwa Silatini si bala kuli: “Mwa tas’a muluti wa mafufa a hao”

[Maswaniso a fa likepe 9]

Mwa linako za kwa ikale, libizo la Mulimu ili ka ku ba mwa mufuta wa Tetragrammaton ne li ezizwe ku ba kalulo ya ku kabisa miyaho ye miñata ya bulapeli

Fourvière Catholic Basilica, Lyons, France

Bourges Cathedral, France

Keleke ye mwa La Celle Dunoise, France

Keleke ya mwa Digne, mbowela wa France

Keleke mwa São Paulo, Brazil

Strasbourg Cathedral, France

Saint Mark’s Cathedral, Venice, Italy

[Maswaniso a fa likepe 10]

Libizo la Jehova ka ku ya ka mo li bonahalela mwa ndu ya bulapeli mwa Bordesholm, German;

fa mali a Sigermani a ka 1635;

fahalimw’a munyako wa keleke mwa Fehman, Germany;

ni fa licwe la libita la 1845 mwa Harmannschlag, Lower Austria