Libizo la Mulimu ni Batoloki ba Bibele

KWA makalelo a lilimo za mwanda wa bubeli, hamulaho a ku timela kwa muapositola wa mafelelezo, ku zwa kwa tumelo ya Sikreste ko ne ku talusizwe cimo ki Jesu ni balateleli ba hae ne ku kalisize ka buniti luli. Mihupulo ni lituto za balicaba ne li keni mwa puteho; tukwata ni lifapahano za kalisa ku ba teñi, mi bukeni bwa tumelo bwa kwa makalelo ne bu silafalizwe. Mi libizo la Mulimu la tuhelwa ku itusiswa.

Ona Bukreste bo bwa bukwenuheli ha ne bu nze bu yanduluka, butokwi ne bu zuhile bwa ku toloka Bibele ku izwisa mwa lipuo za kwa makalelo ili za Siheberu ni Sigerike ni ku i tisa mwa lipuo ze ñwi. Kanti batoloki ne ba ñozi cwañi libizo la Mulimu mwa litoloko za bona? Kamita, ne ba itusisize linzwi la “Mulena.” Hatiso ye ne i na ni susuezo hahulu ka nako yeo ne li ye bizwa Vulgate ya Silatini, toloko ya Bibele ka Jerome ili ye ne i tolokilwe ka ku i tisa mwa Silatini se ne si bulelwa ka zazi ni zazi ka nako yeo. Jerome mwa sibaka sa ku ñola Tetragrammaton (YHWH) a ñola Dominus, “Mulena.”

Nako ha ne inze i ya, lipuo ze nca, ze cwale ka Sifura, Sikuwa ni Sipanishi, za kalisa ku ba teñi mwa Europe. Nihakukicwalo, keleke ya Katolika ne i hanisize ku tolokiwa kwa Bibele mwa lipuo ze nca ze. Kamukwaocwalo, hailifo Majuda, ha ne ba itusisa Bibele ili ye ne i ñozwi mwa puo ya Siheberu sa pili, ne ba hanile ku biza libizo la Mulimu ha ne ba li boni, buñata bwa “Bakreste” ne ba ikutwezi Bibele ha ne inze i baliwa mwa litoloko za Silatini ili ze ne li sa itusisi libizo.

Nako ha ne inze i ya, libizo la Mulimu la kutelwa ku itusiswa hape. Ka 1278 ne li bonahezi mwa buka ya Silatini ya Pugio fidei (Mukwale wa Tumelo), ye ne i ñozwi ki Raymundus Martini, mutu wa bulapeli ili wa mwa Spain. Raymundus Martin n’a itusisize mupeletelo wa Yohoua. * Hamulaho-nyana fela, ka 1303, Porchetus de Salvaticis n’a felize buka ye ne i bizwa Victoria Porcheti adversus impios Hebraeos (Tulo ya Porchetus fahalimu a Maheberu ba ba si na bumulimu). Ku yona buka ye, ni yena hape, n’a bonisize libizo la Mulimu, ili ka ku li peletela ka  ku fapahana-fapahana Iohouah, Iohoua ni Ihouah. Cwale, ka 1518, Petrus Galatinus n’a hatisize buka ye bizwa De arcanis catholicae veritatis (Ka ku ama fa likunutu za niti ye tuna ka ku fitisisa) ili teñi m’o n’a peletezi libizo la Mulimu sina Iehoua.

Libizo ne li bonahezi mwa Bibele ya Sikuwa lwa pili ka 1530, muta William Tyndale ha n’a hatisize toloko ya libuka ze ketalizoho za pili za Bibele. Mi ku yona toloko ye libizo la Mulimu n’a li bonisize, hañata ili ka ku lipeletela sina Iehouah, mwa litimana ze balwa, * mi mwa kalulo ya temuso ku yona hatiso ye, n’a ñozi kuli: “Iehovah ki libizo la Mulimu . . . Fahalimu a seo fo mu ka bona kaufela fo ku ñozwi MULENA ka litaku ze tuna (konji haiba ku na ni mafosisa mwa ku hatisa) mwa Siheberu ki Iehovah.” Ku zwelela ku sona se ne ku zuhile tengamo ya ku itusisa libizo la Jehova mwa litimana li sikai fela ni ku ñola “MULENA” kamba “MULIMU” mwa libaka ze ñata za mañolo a Siheberu ili m’o Tetragrammaton i fumaneha teñi.

Ka 1611 toloko ya Sikuwa ye ne i fitile fa ku ba ye ne i itusiswa hahulu, ye bizwa Authorized Version, ne i hatisizwe. Ku yona ye, libizo li fumaneha hane mwa mañolo a zwile mubano. (Exoda 6:3; Lisamu 83:18; Isaya 12:2; 26:4) “Jah,” ili kusufazo ya libizo, ne i bonisizwe kwa Lisamu 68:4. Mi libizo ne li bonisizwe ka ku tala mwa mabizo a libaka ze cwale ka “Jehova Jire.” (Genese 22:14; Exoda 17:15; Baatuli 6:24) Nihakulicwalo, ka ku latelela mutala wa Tyn­dale, batoloki mwa miinelo ye miñata mwa sibaka sa libizo la Mulimu, ne ba beile “MULENA” kamba “MULIMU.” Kono haiba libizo la Mulimu li kona ku fumaneha mwa litimana z’e ne, ki kabakalañi ha li sa fumanehi mwa litimana ze ñwi ze likiti-kiti ili m’o libizo leo li fumaneha mwa Siheberu sa makalelo?

Nto ye swana ne i sweli ku ezahala mwa puo ya Sigermani. Ka 1534 Martin Luther n’a hatisize toloko ya hae ya Bibele kamukana, ili yeo n’a i file mutomo wa yona fa lipuo za makalelo. Ka libaka le liñwi n’a si ka itusisa libizo la Mulimu kono n’a beile manzwi a sili mwa sibaka sa lona, a cwale ka HERR (“MULENA”). Nihakulicwalo, n’a zibile hande libizo la bumulimu, bakeñisa kuli mwa ngambolo ya hae ye ne i tomile fa Jeremia 23:1-8, ili yeo n’a file ka 1526, n’a bulezi kuli: “Libizo la Jehova, Mulena, ki la Mulimu fela wa niti.”

Ka 1543 Luther n’a ñozi ka ku ba ni buniti bo bu kona ku iponelwa ali: “Kuli bona  [Majuda] ba ba bulela cwale kuli libizo la Jehova ha li swaneli ku tumuswa, ha ba zibi seo ba si bulela . . . Haiba li kona ku ñoliwa ka siñoliso ni enge, ki kabakalañi ha li sa swaneli ku bulelwa, ili nto ye nde ku fita ku li ñola ka siñoliso kamba enge? Ki kabakalañi hape ha ba sa buleli kuli ha li koni ku ñolwa, ku baliwa kamba ku hupulwa? Lika kaufela ha li beiwa mwa munahano, ku na ni se si ñwi se si fosahalile.” Ni teñi, Luther n’a si ka otolola litaba mwa toloko ya hae ya Bibele. Mwa lilimo ze ne li latelezi, nihakulicwalo, Libibele ze ñwi za Sigermani ne li na ni libizo leo mwa liñolo la Exoda 6:3.

Mwa lilimo ze mianda-anda ze ne li latelezi, batoloki ba Bibele ne ba ikabile ka ku ya ku le li ñwi la maneku a mabeli. Ba ba ñwi ne ba tuhezi ku itusisa libizo la Mulimu ni hanyinyani, hailifo ba ba ñwi ne ba itusisize lona ka butuna luli mwa mañolo a Siheberu, ka muñolelo wa Jehova kamba ka muñolelo wa Yahweh. Ha lu boneñi ka za litoloko ze peli ili ze ne li hanile libizo ni ku bona libaka se ha ne si ezizwe, ka ku ya ka batoloki ba zona.

Libaka Libizo Ha Ne Li Siilwe

Muta J. M. Powis Smith ni Edgar J. Goodspeed ha ne ba hatisize toloko ya mwa lizazi la cwale ya Bibele ka 1935, babali ne ba fumani kuli MULENA ni MULIMU ne li itusisizwe mwa sibaka sa libizo la Mulimu. Libaka ne li talusizwe mwa linzwi la ku mubali sina cwana: “Mwa toloko ye lu latelezi sizo sa bulapeli bwa Sijuda mi mwa sibaka sa libizo la ‘Yahweh’ lu beile ‘Mulena’ mi mwa sibaka sa pulelo ya ‘Mulena Yahweh’ lu beile pulelo ya ‘Mulena Mulimu.’ Mwa miinelo kaufela ili m’o ‘Mulena’ kamba ‘Mulimu’ i yemela  libizo la kwa makalelo la ‘Yahweh’ litaku ze tuna ili ze nyinyafalizwe li itusisizwe.”

Mi cwale, ka ku kutela ko ku komokisa kwa sizo sa Majuda be ne ba bala YHWH kono ili ka ku i biza sina “Mulena,” kalulo ya linzwi la ku mubali i bulela kuli: “Mañi ni mañi kamukwaocwalo, ya lata ku siyalisa ku tabuseha kwa mañolo a makalelo u na ni ku bala ‘Yahweh’ fa bona kaufela kuli ku ñozwi MULENA kamba MULIMU”!

Hamulaho a ku bala se, puzo i taha mwa munahano ka bubebe ye li: Haiba ku bala “Yahweh” mwa sibaka sa “MULENA” ku siyalisa “ku tabuseha kwa mañolo a kwa makalelo,” ki kabakalañi batoloki ha ne ba si ka itusisa “Yahweh” mwa toloko ya bona? Ki kabakalañi, mwa manzwi a bona, ha ne ba ‘yolisize linzwi la “MULENA” mwa sibaka sa libizo la Mulimu mi kamukwaocwalo ili ku yamununa ku tabuseha kwa mañolo a makalelo?

Batoloki ba talusa kuli ne ba latelezi sizo sa bulapeli bwa Sijuda. Niteñi kana ona seo ki se si butali ku Mukreste? Muhupule kuli, ne li Bafalisi, ba bukelezi ba sizo sa bulapeli bwa Sijuda, ba ne ba hanile Jesu mi ne ba taluselizwe ki yena kuli: “Mu felisa mulao wa Mulimu ka sihabo-mina.” (Mateu 15:6) Ka niti luli ku eza licinceho za mufuta o cwalo ku ezisa linzwi la Mulimu ku ba le li na ni buzwa.

Ka 1952 toloko ye bizwa Revised Standard Version ya Mañolo a Siheberu ne i hatisizwe mwa Sikuwa, mi ona Bibele ye, ni yona hape, ne i itusisize malumbatina fela kwa libizo la Mulimu. Se ne si li se si kona ku izibelwa hande hahulu bakeñisa kuli toloko ya pili ya American Standard Version, ili fo ne i simuluhile Revised Standard Version, ne i itusisize libizo la Jehova mwa Mañolo a Siheberu kaufela. Ka lona libaka le, ku siiwa kwa libizo ne li petuho ye tuna hahulu. Ki kabakalañi nto ye ha ne i ezizwe?

Mwa litaba za ku mubali mwa toloko ya Revised Standard Version, lu bala kuli: “Ka mabaka a mabeli komiti i kutezi kwa mu itusisezo o zibahala hahulu wa toloko ya King James Version [fo ki kuli, ku siiwa kwa libizo la Mulimu]: (1) Libizo la ‘Jehova’ ha li yemeli ka ku nepehala mufuta ufi kamba ufi wa libizo le ne li itusiswa mwa Siheberu; ni (2) ku itusiswa kwa libizo kasibili ka ku ama ku Mulimu a li muñwi a nosi fela, sina inge kuli ku na ni milimu ye miñwi ili yeo a swanela ku taluhanywa ku yona, ne ku tuhezwi mwa bulapeli bwa Sijuda mi nako ya Sikreste i si ka fita kale mi ha ki nto ye swanela ka ku tala kwa neku la tumelo ye tuna ya Keleke ya Sikreste.”

Kana a ki mabaka a utwahala? Ki hande, sina ha se ku talusizwe kwa mulaho, libizo la Jesu ha li yemeli ka ku nepahala ko ku tezi mufuta wa libizo la mwan’a Mulimu le ne li itusiswa ki balateleli ba hae. Kono se ha si hapelezi komitii ku tuhela ku itusisa libizo leo ni ku itusisa lilumbatina le li cwale ka “Muyema–mwahali” kamba “Kreste” mwa sibaka sa lona. Ki niti ona malumbatina a, a itusiswa, kono ili ka ku ba fahalimu a libizo la Jesu, isiñi mwa sibaka sa lona.

Haili ka za libaka la kuli ha ku na milimu ye miñwi ili yeo Mulimu wa niti a lukela ku taluhanyiwa ku yona, seo ka bunolo fela ha ki sa niti. Ku na ni milimu ye fita ku bo lule-lule ye lapelwa ki mufuta wa mutu. Muapositola Paulusi n’a lemuhile se: “Kuna ni ‘milimu’ ye miñata.” (1 Makorinte 8:5; Mafilipi 3:19) Ka niti luli, ku na ni Mulimu a li muñwi fela wa niti, sina Paulusi ha zwelapili ku talusa. Ka lona libaka le, butokwa bo buñwi bo butuna bwa ku itusisa libizo la Mulimu wa niti ki la kuli li mu taluhanya kwa milimu ya buhata kaufela. Fahalimu a seo, haiba ku itusisa libizo la Mulimu “ha ki ko ku swanela ni kamuta,” ki kabakalañi ha li fumaneha i bata i’ba ha 7,000 mwa Mañolo a Siheberu a pili?

Buniti ki bwa kuli, buñata bwa batoloki ha ba si ka ikutwa kuli lona libizo leo, ni mubizezo wa lona wa cwale, ki le li si ka nepahala mwa Bibele. Ba se ba li beile mwa litoloko za bona, mi se si zwile mwateñi ki toloko ye fa likute le li tuna ku muñoli wa Bibele mi ili ye kanatela ka ku sepahala fa  mihupulo ya mañolo a pili. Ze ñwi za litoloko ze itusisizwe ka butuna ili zeo libizo li fumaneha teñi ki toloko ya Valera (Sipanishi, ye hatisizwe ka 1602), toloko ya Almeida (Siputukisi, ye hatisizwe ka 1681), toloko ya pili ya Elberfelder (German, hatiso ya 1871), hamoho cwalo ni American Standard Version (Sikuwa, hatiso ya 1901). Litoloko ze ñwi, sihulu The Jerusalem Bible, ni zona hape ka ku swalelela li itusisa libizo la Mulimu kono ili ka ku itusisa mupeletelo wa Yahweh.

Ha ku ipalele cwale mabaka a fiwa ki batoloki ba bañwi ba ba beile libizo mwa litoloko za bona mi u bapanye mihupulo ya bona ni ya bao ba ba siile libizo.

Libaka Ba bañwi Ha ba beile Libizo

Ki ye taluso ya batoloki ba American Standard Version ya 1901: “[Batoloki] ne ba fitile fa mafelelezo a tiile a kuli tumelo ya Sijuda ye tomile fa lika za mabibo, ye ne inga Libizo la Bumulimu sina le li kenile hahulu kuli mane ha li swaneli ku bizwa, ha i lukeli ku zamaisa toloko ya Sikuwa kamba toloko ifi ni ifi ya Testamente ya Kale . . . Ona Libizo le la Kupuzo, le li talusizwe kwa Ex. iii. 14, 15, mi ili le li koñomekilwe sina le li cwalo hape ni hape mwa mañolo a pili a Testamente ya Kale, li bonisa Mulimu sina Mulimu y’a li mutu, sina Mulimu wa bulikani, Mulimu wa sinulo, Mupulusi, Mulikan’a batu ba hae . . . Ona libizo le la sulume, ka ku ba le li nunile mwa lika ze kenile zeo libizo li ama ku zona, cwale li kutisizwe mwa sibaka sa lona mwa mañolo a kenile ili ao ku si na puzo ni ye kana ka za teñi.”

Ka ku swana, mwa litaluso za toloko ya pili mwa Sigermani Elberfelder Bibel lu bala kuli: “Jehova. Lu itusisize libizo le la Mulimu wa Bulikani bwa Isilaele kakuli mubali a se a twaelani ni lona ka lilimo ze ñata.”

Steven T. Byington, mutoloki wa The Bible in Living English, u talusa libaka ha itusisa libizo la Mulimu: “Mupeletelo ni mubizezo ha ki ze butokwa hahulu. Se si butokwa hahulu ki ku buluka ka ku utwahala kuli le ki libizo la mutu kasibili. Ku na ni mañolo a sikai nyana a n’a sike a utwahala hande haiba lu toloka libizo le ka lilumbatina la nañungelele le li cwale sina ‘Mulena,’ kamba ka mafosisa a matuna, ka linzwi le li fa taluso ya ku ba teñi [sina ka mutala, Wa Kamita].”

Taba ya toloko ye ñwi, ka J. B. Rotherham, ya tabisa. U itusisize libizo la Mulimu mwa toloko ya hae kono n’a tabela mupeletelo wa Yahweh. Nihakulicwalo, hasamulaho mwa buka ya hae Studies in the Psalms, ye ne i hatisizwe ka 1911, n’a kutezi kwa mupeletelo wa Jehova. Ki kabakalañi? U talusa kuli: “JEHOVA.—Ku itusiswa kwa mupeletelo wo wa Sikuwa wa libizo la Kupuzo (Ex. 3:18) mwa hatiso ya cwale ya Lipina ka ku zwelela mwa Lisamu ha ku zweleli fa kuli mubizezo o nepahalile, o cwale ka Yahwéh kuli u fosahalile; kono ki ka ku toma fa bupaki bo bu li teñi ni ku iketela kasibili ku ba bukaufi ni zebe ni liito la nyangela mwa taba ya mufuta o cwalo, ili yeo, nto ya butokwa ka ku fitisisa ki ku ziba ka bunolo libizo la bumulimu le li lelezwi teñi.”

Kwa Lisamu 34:3 balapeli ba Jehova ba elezwa kuli: “Mu kopane ni na ku lumbeka Jehova. Lu nuneke libizo la hae hamoho.” Babali ba litoloko za Bibele ba ba siile libizo la Mulimu le ba ka kona cwañi ku latelela ka ku tala kelezo ye? Bakreste ki ba ba tabile kuli ba bañwi ba batoloki ne ba na ni bundume bwa ku beya libizo la Mulimu mwa litoloko za bona za Mañolo a Siheberu, mi kamukwaocwalo ili ku bukeleza seo Smith ni Goodspeed ba biza sina “ku tabuseha kwa mañolo a kwa makalelo.”

Nihakulicwalo, buñata bwa litoloko, nihake inge ne li kana za bonisa libizo la Mulimu mwa Mañolo a Siheberu, mwa Mañolo a Sikreste a Sigerike mo na ha ba li bonisi mwateñi, yona “Testamente Ye Nca.” Ki lifi libaka kwa neku la se? Kana ku na ni tukelo ya ku beya libizo la Mulimu mwa kalulo ya mafelelezo ye ya Bibele?

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 17]

Batoloki ba Authorized Version ne ba bukelelize libizo la Mulimu, Jehova, mwa litimana z’e ne fela, ni ku beya MULIMU ni MULENA mwa likalulo zeñwi kaufela

[Manzwi a fa likepe]

Haiba ku itusisa libizo la Mulimu “ka niti luli ha ku si ka luka,” ki kabakalañi ha li fumaneha ibata iba ha 7,000 mwa mañolo a kwa ikale a Siheberu?

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 20, 21]

Sitoyo kwa Libizo la Mulimu?

 Ka nako ye, ha ku na toloko ni ye ka na ya Bibele mwa puo ya Siafrikaana (puo ye bulelwa ki ba mwa South Africa ili ba lusika lwa si Dutch) ye na ni libizo la Mulimu. Se sa komokisa, bakeñisa kuli buñata bwa litoloko za lipuo za mishobo ye bulelwa mwa naha yeo li itusisa libizo ka tukuluho. Ha lu boneñi ka m’o se ne si ezahalezi.

Ka August 24, 1878, kupo ye tiile ne i ezizwe kwa mukopano wa ba katengo ka ka bizwa Sosaiti ya Maafrikaana tenyene (G.R.A.) ya kuli toloko ya Bibele i lukela ku eziwa mwa puo ya Siafrikaana. Hamulaho a lilimo ze silezi, taba ne i zuhile hape, mi kwa nalule-lule kwa fitiwa fa tumelelano ya kuli ku tolokiwa kwa Bibele ku zwelela mwa lipuo za kwa ikale ku zwelepili. Musebezi ne u filwe mwa mazoho a S. J. du Toit, yo muhulu wa tuto mwa Transvaal.

Liñolo la taelo le ne li filwe ku du Toit ne li kopanyeleza cwalo ni ketelelo ye latelela: “Libizo kasibili la Mulena, Jehova kamba Jahvê, li swanela ku siiwa cwalo li si ka tolokwa [fo ki kuli, mwa sibaka sa lona ku sike kwa beiwa Mulena kamba Mulimu] mwa mabaka kaufela.” S. J. du Toit n’a tolokile libuka ze supile za Bibele ka ku li tisa mwa Siafrikaana mi libizo la Jehova ne li fumaneha kai ni kai.

Lihatiso za mwa South Africa, ni zona, ka nako ye ñwi ku zona ne ku fumaneha libizo la Mulimu. Sina ka mutala, mwa De Korte Catechismus (Katekisema ka ka kuswani), ka ne ka ñozwi ki J. A. Malherbe ka 1914, ze latelela ne li bonahezi teñi: “Libizo la Mulimu le li pahami hahulu ka ku fitisisa ki lifi?” Kalabo? “Jehova, ili ye ñolwa sina MULENA ili le li ñoliwa ka litaku ze tuna mwa Libibele za luna. Ona [libizo] le ne li sike la fiwa nikamuta kwa sibupiwa sifi kamba sifi.”

Mwa Die Katkisasieboek (Katekisema ka ne ka hatisizwe ki likolo le li bizwa Federated Sunday School Commission ya Dutch Reformed Church mwa South Africa) puzo ye latelela i fumaneha teñi: “Kana ki kuli ha lu swaneli nikamuta ku itusisa libizo la Jehova kamba MULENA? Seo ki sona se ba eza Majuda . . . Yeo haki yona taluso ya mulao. . . . Ne lu kana lwa itusisa Libizo la hae, kono isiñi nikamuta ka nzila ye si na tuso.” Lihatiso ze ezizwe sinca za Die Halleluja (buka ya lipina ) ne li na ni libizo la Jehova mwa lipina ze ñwi, konji ona cwale-cwale fa

Nihakulicwalo, toloko ya du Toit ne i sa tabelwi ki batu ba bañata, mi ka 1916 Sikwata sa Toloko ya Bibele ne si ketilwe ili ku bona teñi kuli Bibele ya si Afrikaana ya eziwa. Ona Sikwata se ne si na ni mukwa wa ku zwisa libizo la Jehova mwa Bibele. Ka 1971 likolo le li bizwa Bible Society of South Africa ne li hatisize “toloko ya ku lika fela” ya libuka li sikai fela za Bibele mwa Siafrikaana. Hailifo libizo la Mulimu ne li talusizwe kwa makalelo a buka, ne li si ka itusiswa mwahal’a mañolo a toloko yeo. Ka nzila ye swana, ka 1979 toloko ye nca ya “Testamente ye nca” ku kopanyeleza cwalo ni Lisamu ne i bile teñi mi ni yona hape ne i sika itusisa libizo la Mulimu.

Fahalimu a seo, haisali ku zwiwa ka 1970 ku biziwa kwa libizo la Jehova ku se ku zusizwe mwa buka ya lipina ye bizwa Die Halleluja. Mi ni hatiso ya busilela ili ye lunduluzwi ya Die Katkisasieboek, ili ye ne i hatisizwe ki Keleke ye bizwa Dutch Reformed Church mwa South Africa, cwale ni yona i se i zwisize libizo leo.

Ka buniti fela, litiko za ku zwisa ka ku tala mubizezo wa Jehova ha li ami fela kwa neku la libuka. Keleke ye bizwa Dutch Reformed Church mwa Paarl ne ina ni licwe le ne li beiwanga mwa likozwana la Keleke ili fo ne ku cakuzwi manzwi a li JEHOVAH JIREH (“Jehova u ka fa”). Siswaniso sa yona Keleke ye hamoho cwalo ni licwe la yona ne si bonahezi mwa musulo wa magazine ya Awake! wa October 22, 1974 mwa puo ya Siafrikaana. Haisali ku zwiwa ona fo, ona licwe leo mwa sibaka sa lona ne ku beilwe le li liñwi ili le li na ni manzwi a li DIE HERE SAL VOORSIEN (“MULENA u ka fa”). Liñolo le li bonisizwe ni silimo sa lona licwe leo li siilwe cwalo sina ka m’o ne li inezi, kono libizo la Jehova li se li zwisizwe fateñi.

Ka lona libaka le, buñata bwa Maafrikaana kacenu ha ba zibi libizo la Mulimu. Lilama za Keleke ba ba izibela lona ha ba lati ku itusisa lona. Ba bañwi mane ba kanana ili ka ku li lwanisa, mi ba bulela kuli libizo la Mulimu ki MULENA ni ku tameleza Lipaki za Jehova kuli ba i pupezi libizo la Jehova.

[Caption on page 21]

Keleke ya Dutch Reformed mwa Paarl South Africa. Kwa makalelo libizo la Jehova ne li cakuzwi (fahalimu ku la bulyo). Hamulaho, ne li yolilwe (fahalimu ku la nzohoto)

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Libizo la Mulimu mwa mupeletelo wa Yohoua li bonahala mwa buka ya Pugio fidei ya 1278 sina ka m’o ku bonahalela mwa manuscripiti ye (ya bukale bo bu fita mwa lilimo za mwanda wa bu 13 kamba 14) kuzwelela mwa ndu ya libuka ya Ste. Geneviève, Paris, France (folio 162b)

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Mwa toloko ya hae ya libuka ze ketalizoho za pili za Bibele, ye ne i hatisizwe ka 1530, William Tyndale n’a ñozi libizo la Mulimu kwa Exoda 6:3. Mwa temuso ye ama kwa toloko n’a talusize libaka ha n’a itusisize libizo

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

(siswaniso ne si konile ku ngiwa ka tumelezo ye lilato ya likolo le li bizwa American Bible Society Library, New York)