BAKRESTE ba kwa makalelo ne ba li ba ba bundume hahulu. Mwahal’a nyandiso ye tuna ya mwa lilimo za myanda ye mil’alu ya pili, ba bañata ku bona ne ba bulailwe ki bahedeni ba Siroma bakeñisa ku hana ku lapela mubusi. Fokuñwi, aletare ne i beilwe mwa lapa. Kuli ba fumane tukuluho, Bakreste ne ba na ni ku cisa fela tuinsense to tunyinyani ili temuho ya kuli mubusi n’a li wa bumulimu. Nihakulicwalo, ne li ba sikai fela ba ne ba  lobile busepahali bwa bona. Ba bañata ne ba iketezi ku shwa mwa sibaka sa ku itatula tumelo ya bona.

Mwa linako za cwale, Lipaki za Jehova za Sikreste b’a nga mayemo a’ swana ha ku amiwa kwa buikambuso mwa bupolitiki. Sina ka mutala, mayemo a bona a’ tiile mwa ku talimana ni muinelo wa Nazi ki taba ye mwa pulukelo ya za kwamulaho. Pili ndwa ya lifasi ya bubeli i si ka tumbuka kale ni mwahal’a yona, i bata iba kalulo i liñwi ku z’e ne za buñata bwa Lipaki mwa Germany ne ba latehezwi ki bupilo bwa bona, sihulu mwa minganda ya tukufazo, bakeñisa kuli ne ba bulukile buikambuso ni ku hana ku bulela kuli “Lumbeka Hitler.” Banana ba banyinyani ne ba byanguzwi kwa bashemi ba bona ba ne ba li Lipaki. Ku si na taba ni sineneketo, banana ne ba tiile ni ku hana ku silafazwa ki lituto ze si za mwa mañolo zeo ba bañwi ne ba likile ku ba kawateka zona.

Lipaki za Jehova ha ba telwi ki nyandiso ye situhu yeo kacenu ka nañungelele. Nihakulicwalo, ku sa utwisisana fokuñwi kw’a zuh’anga bakeñisa kuli Lipaki ba ba li banana ka lizwalo ba iketela ku s’a abana mwa mikiti ya busepahali kwa naha, ye cwale ka ku caela ndembela silutu.

Bana ba Lipaki za Jehova ba lutiwa ku sa hanisa ba bañwi ku caela ndembela silutu; seo si na ni ku iketelwa ki mutu ka buñwi. Niteñi, mayemo a Lipaki bona tota, ki a’ tiile: Ha ba caeli silutu ndembela ya naha ifi kamba ifi. Seo ka buniti fela ha si si ka lelelwa ku bonisa kashwau. B’a kuteka luli ndembela ya naha ifi kamba ifi ye ba pila ku yona, mi ba bonisa  likute leo ka ku ipeya kwatas’a milao ya naha. Ni kamuta ha ba abani mwa misebezi ifi kamba ifi ya ku lwanisa m’uso. Ka buniti fela, Lipaki ba lumela kuli milonga ya batu ya mwa lizazi la cwale ki lika ze “tomilwe ki Mulimu” ili yeo a lumelelize ku ba teñi. Kacwalo ba ipala kuli ba mwatas’a taelo ya bumulimu ya ku lifa mitelo ni ku kuteka “ba ba beilwe fa bulena.” (Maroma 13:1-7) Seo s’a swalisana ni pulelo ya Jesu ye zibahala hahulu ye li: “Mu kutiseze Sesare ze li za Sesare; mi mu kutiseze Mulimu ze li za Mulimu.”—Mateu 22:21.

Ba bañwi ne ba kana ba buza kuli, ‘Ki kabakalañi cwalehe Lipaki za Jehova ha ba s’a fi likute kwa ndembela ka ku i caela silutu?’ Bakeñisa kuli b’a nga ku caela ndembela silutu sina kezo ya ku lapela sika, mi ki Mulimu ya swanelwa ku lapelwa; ha ba koni, ka tukufalelo ku lapela mutu kamba sika sifi kamba sifi kwand’a Mulimu. (Mateu 4:10; Likezo 5:29) Kacwalo, ba itebuha muta baluti ba kuteka kutwisiso yeo ni ku lumeleza banana ba ba li Lipaki ku pila ka litumelo za bona.

Haki nto ye komokisa kuli, Lipaki za Jehova haki bona fela mwa ku lumela kuli ku caela ndembela silutu kwa swalisana ni ku lapela, sina maikuto a latelela h’a bonisa seo:

“Lindembela za kwa makalelo ne li batil’o ba za mayemo a bulapeli ka ku tala. . . . Tuso ya bulapeli ne i bonahala kamita kuli ne i tokwahala mwa ku fa bukeni kwa lindembela za naha.” (Litaku li siyamisizwe ki luna.)—Encyclopædia Britannica.

“Ndembela, ka ku swana ni sifapano, ki ye kenile. . . . Milao ni litaelo ze ama mubonelo wa mutu kwa neku la liswanisezo za naha li itusisa manzwi a’ tiile, a matuna, a’ cwale ka, ‘Sebelezo kwa Ndembela,’ . . . ‘Likute le Lituna kwa Ndembela,’ ‘Buipeyo kwa Ndembela,’” (Litaku li siyamisizwe ki luna.)—The Encyclopedia Americana.

“Bakreste ne ba hanile ku . . . fa sitabelo ku mubusi [wa Siroma] ya n’a twi ki wa bumulimu—ili nto yeo kacenu ka mutomo i swana ni ku hana ku caela ndembela silutu kamba ku londoloza buitamo bwa busepahali.”—Those About to Die (1958), ya Daniel P. Mannix, likepe 135.

Ka ku koñomeka hape, Lipaki za Jehova ha ba na mulelo wa ku bonisa kashwau kwa mulonga ufi kamba ufi kamba babusi ba ona ka ku hana ku caela ndembela silutu. Ki ka libaka fela la kuli, ka kezo ya ku lapela, ha ba na ku kubamela kamba ku caela silutu siswaniso sifi kamba sifi se si yemela Naha. B’a nga seo sina se si swana ni mayemo a n’a ngilwe mwa linako za Bibele ki batangana ba Maheberu ba bal’alu ba ne ba hanile ku kubamela siswaniso se ne si yemisizwe mwa libala la Dura ki mulena wa  Babilona Nebukadenezare. (Daniele, kauhanyo 3) Kacwalo he, hailif’o ba bañwi b’a caya silutu ni ku konka ka za busepahali bwa bona, bana ba Lipaki za Jehova ba lutiwa ku latelela mazwalo a bona a’ lutilwe ka Bibele. Kacwalo, ka ku kuza ni ka likute ba ikambusa mwa ku abana teñi. Ka mabaka a’ swana, bana ba Lipaki ba iketela ku sa abana muta lipina za naha li opelwa kamba ku liziwa.

Mwa mazazi a cwale, manaha a mañata a kuteka tukelo ya bashemi ya ku fa bana ba bona taelo ya mwa bulapeli ka ku swalisana ni litumelo za bona. Mifuta kamukana ya bulapeli i yemela tukelo yeo, sina seo ha si boniswa ki mulao o’ li sikuka ili o’ sa sebeza mwa Keleke ya Katolika: “Ka ku ba bona ba ba file bupilo kwa bana ba bona, bashemi ba mwa tamo ye tuna hahulu ya ku luta bana ba bona, mi ba na ni tukelo ya ku eza cwalo; ki lona libaka ha ku li ko ku tokwahala kwa bashemi sihulu ku fa bana ba bona tuto ya Sikreste ka ku ya ka tuto ya Keleke.”—Sikuka 226.

Lipaki za Jehova ha ba bati se si fitelela seo. Ka ku ba bashemi ba ba na ni pabalelo, ba lika ku suña lipimo za niti za Sikreste mwa bana ba bona ni ku ba luta lilato la ku lata muyahwa ni bona ni ku kuteka lipawana za ba bañwi. Ba lakaza ku latelela kelezo yeo muapositola Paulusi n’a file kwa Bakreste mwa Efese kuli: “Bashemi, mu si ke mwa eza bana ba mina ka nzila y’e ka ba nyemisa. Ka ku fapahana, mu ba hulise ka kalimelo ni taelo ya Sikreste.”—Maefese 6:4, Today’s English Version.

Mwa mabasi a mañwi, ki mushemi a li muñwi fela y’a li Paki ya Jehova. Mwa muinelo o cwalo, mushemi y’a li Paki u susuezwa ku izibela tukelo ya mushemi y’a si Paki ya ku laelela bana ba hae ni yena ka ku ya ka litumelo za hae za bulapeli. Bana ba ba ipumana  mwa muinelo wa mibonelo ye fapahana ya bulapeli, ba fita fa ku ba ni but’ata bu sikai fela, haiba ku na ni bo bu kana. * Ka ku ya ka muinelo tota, bana kaufela ba na ni ku eza keto ka za bulapeli bo ba ka latelela. Ka taho, haki ba banca kamukana ba ba iketela ku latelela likuka za bulapeli bwa bashemi ba bona, ku si na taba ni kuli ki Lipaki za Jehova kamba ku tokwa.

Hape mu swanela ku ziba kuli Lipaki za Jehova b’a nga ka butuna lizwalo la Mukreste ka buñwi. (Maroma, kauhanyo 14) Tumelelano ya za Litukelo za Mwanana, ye ne i ezizwe ki Mukopano wa ka Nañungelele wa Kopano ya ba Macaba ka 1989, ne i atuzi ka za tukelo ya mwanana ya “tukuluho ya muhupulo, lizwalo ni bulapeli” ni tukelo ya ku ipulelela maikuto a hae ka tukuluho ni ku tahisa kuli ona maikuto ao a fiwe mamelelo mwa taba ifi kamba ifi kamba mihato ye ama mwanana.

Ha ku na banana ba babeli ba ba swana ka ku tala. Kacwalo he, ka ku utwahala ne mu kana mwa libelela lishutano mwa likatulo ze eziwa ki banana ba banyinyani ba ba li Lipaki kamba baituti ba bañwi ha ku amiwa kwa lipapali ni misebezi ye miñwi ya kwa sikolo. Lu sepa kuli ni mina hape mwa lumelelana ni sikuka sa tukuluho ya lizwalo.