MWAHAL’A Lilimo kamukana za fa Sihali-hali, bayahi ba mwa naha ye swana hañata ne ba li ba bulapeli bo bu swana. Bukaufinyana ni kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 19, Yurope ne i ziba fela mifuta ye mituna i sikai ya bulapeli: Bwa Katolika ni bwa Protestanti mwa wiko, Orthodoxi ni Izilamu mwa upa, ni bwa Sijuda. Ku fitana-fitana, ku si na ku kakanya, ku atile hahulu kacenu mwa Yurope hamohocwalo ni mwa lifasi kamukana. Mifuta ya bulapeli ye sienyi se i tomile mibisi, ibe kuli i ikungezwi ki bayahi mwahal’a nyangela yona tota kamba ku tahiswa ki bazamai ni babalehi.

Kacwalo, kacenu mwa linaha ze cwale ka Australia, Britain, France, Germany, ni United States, lu fumana Mamozilemu, Mabudha, ni Mahindu ba bañata. Ka nako ye swana, Lipaki za Jehova, ka ku ba Bakreste, ka cisehelo b’a sebeza mwa linaha ze fitelela 239. Mwa naha ye ñwi ni ye ñwi ya manaha a’ fita fa 14, buñata bwa lilama za bona ze na ni cisehelo li fitelela 150,000.—Mu bone ze mwa sikwenda,  likepe 15.

Ku fitana-fitana kwa likezo za bulapeli bwa fa silalanda ne ku kana kwa tisa shemaeto ku muluti. Sina ka mutala, lipuzo ze ñwi za butokwa ne li kana za buziwa ka ku ama fa mikiti ye zibahala hahulu ze cwale ka ye: Kana miinelo kaufela i swanelwa ku latelelwa ki muituti kamukana—ku si na taba ni bulapeli bwa hae? Ba bañata ne ba kana ba s’a fumani nto ni ye kana ye fosahalile mwa mikiti ye cwalo. Niteñi, kana mubonelo wa mabasi a’ li mwa sikwata se sinyinyani ni ona ha u swanelwi ku kutekiwa? Mi ku na ni sisupo se siñwi se si na ni ku nahanisiswa ka za sona: Mwa manaha m’o mulao u aluhanya bulapeli kwa m’uso mi tuto ya bulapeli ha i swanelwi ku kopanywa mwa lituto ze itutiwa, kana ba bañwi ne ba si ke ba fumana kuli  ku beya mikiti ye cwalo sina tamo kwa sikolo ha ku swalisani ni seo?

Ku sa utwisisana mane ne ku kana kwa zuha fa mikiti ye bonahala ku ama kwa bulapeli mwa likalulo li sikai fela, haiba li teñi. Seo ki sa niti kwa neku la mazazi a ku pepwa, a’ ezezwa mwa likolo ze ñata. Nihaike kuli Lipaki za Jehova b’a kuteka tukelo ya ba bañwi ya ku eza mikiti ya mazazi a ku pepwa, ku si na ku kakanya mwa izibela kuli ba keta ku s’a abana mwa mikiti ye cwalo. Kono mwendi ha mu zibi mabaka bona ni bana ba bona ha ba ketile ku s’a abana mwa mikiti yeo.

Le livre des religions (Buka ya za Bulapeli), encyclopedia ye hasanyizwe ka butuna mwa France, i biza ona mukwa w’o sina muhato o tomile fa sizo mi i u balela mwahal’a “mikwa ya silifasi.” Nihaike ki nto ye ngiwa sina sizo sa silifasi se si si na lubeta kacenu, mikiti ya mazazi a ku pepwa ka buniti i simuluha fa buhedeni.

The Encyclopedia Americana (hatiso ya 1991) i talusa kuli: “Lifasi la kwaikale la Egepita, Greece, Roma, ni Peresia ne li eza mikiti ya mazazi a ku pepwa kwa milimu, malena, ni limbombo.” Bañoli bo Ralph ni Adelin Linton ba sinula libaka le lituna kwa neku la seo. Mwa buka ya bona ye bizwa The Lore of Birthdays, ba ñola kuli: “Mesopotamia ni Egepita, ili simuluho ya zwelopili, hape ne li manaha a pili m’o batu ne ba hupula ni ku kuteka mazazi a bona a ku pepwa. Ku bulukiwa kwa litaba za mazazi a ku pepwa ne li nto ya butokwa mwa linako za kwaikale sihulu ka libaka la kuli lizazi la ku pepwa ne li la butokwa hahulu mwa ku panga siswaniso sa linaleli.” Yona swalisano ye tuna yeo ni tuto ya bunuhi bo bu tomile fa linaleli ki nto ye tahisa pilaelo ye tuna ku ufi kamba ufi y’a ikambusa kwa tuto yeo bakeñisa seo Bibele i si bulela ka za teñi.—Isaya 47:13-15.

Ha ku komokisi kacwalo he, ha lu bala mwa The World Book En-cyclopedia kuli: “Bakreste ba kwa  makalelo ne ba si ka eza mukiti wa ku pepwa kwa Hae [Kreste] kakuli ne b’a nga mukiti wa ku pepwa kwa mutu ufi kamba ufi sina sizo sa sihedeni.”—Volyumu 3, likepe 416.

Ka ku beya mwa munahano ze se li bulezwi, Lipaki za Jehova ba iketela ku s’a abana mwa mikiti ya lizazi la ku pepwa. Ka buniti fela, ku pepwa kwa mwanana ki kezahalo ye tabisa, ili ye makaza. Ka taho, bashemi kaufela b’a taba bana ba bona ha ba nze ba hula ni ku nonoboka ka silimo ni silimo. Lipaki za Jehova ni bona ba fumana tabo mwa ku bonisa lilato la bona kwa lubasi lwa bona ni kwa balikani ka ku ba fa limpo ni ku ba ni linako ze nde za ku itabisa hamoho. Nihakulicwalo, ka ku beya mwa munahano simuluho ya mikiti ya mazazi a ku pepwa, ba iketela ku eza cwalo ka linako ze ñwi li sili mwahal’a silimo.—Luka 15:22-25; Likezo 20:35.

Mukiti wa Ngilisimusi w’a eziwa mwa lifasi kamukana, nihaiba mwa manaha a’ si a Sikreste. Bakeñisa kuli lona lizazi la pumulo leo li amuhelwa ki buñata bwa mifuta ya bulapeli bwa  Krestendomu, ne ku kana kwa bonahala ku ba ko ku komokisa kuli Lipaki za Jehova ba keta ku s’a abana mwa mukiti wa yona. Ki kabakalañi ha ku li cwalo?

Sina libuka ze ñata za ma-encyclopedia ha li talusa ka ku utwahala, lizazi la ku pepwa kwa Jesu ne li tomilwe sina December 25 ka buñañeli fela ilikuli li zamaelele ni mukiti wa Siroma wa sihedeni. A mu bone lizibahazo ze latelela ili ze simuluha mwa libuka za patisiso ze fitana-fitana:

“Lizazi la ku pepwa kwa Kreste ha li zibahali. Libuka za Evangeli ha li bonisi lizazi kamba kweli.”—New Catholic Encyclopedia, Volyumu II1, likepe 656.

“Buñata bwa lizo za Ngilisimusi ze se li atile hahulu cwale mwa Yurope, kamba ze ñozwi ku zwelela mwa linako za kwamulaho, haki lizo tota za Sikreste, kono ki lizo za sihedeni ili ze se li kenyizwe kamba ku tuhelelwa mwa Keleke. . . . Mukiti wa Saturnalia mwa Roma ne u bile ona mutomo wa lizo ze ñata za ku itabisa kwa mwa nako ya Ngilisimusi.”—Encyclopædia of Religion and Ethics (Edinburgh, 1910), ye tatubilwe ki James Hastings, Volyumu III, makepe 608-9.

“Mukiti wa Ngilisimusi se u ezizwe la December 25 mwa likeleke kamukana za Sikreste haisali ku zwiwa mwa lilimo za mwanda wa bune. Ka nako yeo, leo n’e li lizazi la mukiti wa sihedeni wa kwa makalelo a maliha o ne u bizwa ‘Ku Pepwa (Silatini, natale) kwa Lizazi,’ bakeñisa kuli lizazi ne li bonahala ku ba le li pepilwe sinca mazazi hape ha n’a fitile fa ku ba a matelele. Mwa Roma, Keleke ne i ikungezi ona mukiti w’o o latiwa hahulu-hulu ki nyangela . . . ka ku u fa taluso ye nca.”—Encyclopædia Universalis, 1968, (Sifura) Volyumu 19, likepe 1375.

“Ku hula kwa mukiti wa Ngilisimusi ne ku susuelizwe ki fapahano ya mikiti ya sihedeni ya Sol Invictus (Mithra). Kwa neku le liñwi, December 25, ka ku ba lizazi la kwa makalelo a maliha, ne li swanisezwa kwa liseli le ne li benyelize lifasi ka Kreste, mi kacwalo sisupo sa Sol Invictus ne si shimbululezwi ku Kreste.”—Brockhaus Enzyklopädie, (German) Volyumu 20, likepe 125.

Ka ku ituta buniti ka za Ngilisimusi, ba bañwi se b’a ngile muhato mañi? The Encyclopædia Britannica i talusa kuli: “Ka 1644 ma-puritan ba mwa England ne ba hanisize ku  itabisa kamba lisebelezo lifi kamba lifi ka muhato wa b’a ndu ya Milao, fa mutomo wa kuli yona [Ngilisimusi] ne li mukiti wa sihedeni, mi ne ba laelezi kuli i bulukiwe sina nako ya ku itima lico. Charles II a kutisa sinca mukiti w’o, kono ba mwa Scotland ne ba ndondwezi fa mubonelo wa Ma-puritan.” Bakreste ba kwa makalelo ne ba si ka eza mukiti wa Ngilisimusi, mi Lipaki za Jehova ni bona ha ba u ezi kacenu kamba ku abana mwa likezo ze swalisani ni Ngilisimusi.

Bibele, nihakulicwalo, i babaza ku fa limpo kamba ku memela lubasi ni balikani kwa sico sa ka tabo ka linako ze ñwi. I susueza bashemi ku luta bana ba bona kuli ba be ni bufani bo bu buniti, mwa sibaka sa ku fa limpo muta mutu a libelelwa fela ku eza cwalo. (Mateu 6:2, 3) Bana ba Lipaki za Jehova ba lutiwa ku ba ni pilu-telele ni likute, mi seo si kopanyeleza ku lemuha tukelo ya ba bañwi ya ku eza mukiti wa Ngilisimusi. Kacwalo he, b’a itebuha muta keto ya bona ya ku sa abana mwa mikiti ya Ngilisimusi i kutekiwa.

Lipaki za Jehova b’a nga mayemo a’ swana fa mazazi a lipumulo a bulapeli ni a’ tengamezi kwa bulapeli ili a ezahalanga mwahal’a silimo sa kwa sikolo mwa manaha a fitana-fitana, a cwale ka mikiti ya mwa June mwa Brazil, Epiphany mwa France, Carnival mwa Germany, Setsubun mwa Japan, ni Halloween mwa United States. Kwa neku la yona yeo kamba mukiti ufi ni ufi o si ka bulelwa fa, bashemi ba ba li Lipaki kamba bana ba bona kaniti luli ba k’a ba ni tabo mwa ku alaba lipuzo lifi kamba lifi ze ne mu kana mwa ba ni zona.