Kauhanyo 2

Daniele—Buka ye Mañalwa

1, 2. Buka ya Daniele i mañalwa kamukwaufi, mi ki kabakalañi ha mu nahana kuli ku butokwa ku nyakisisa bupaki bo bu i yemela?

MU NAHANE kuli mu mwa kuta, inze mu teeleza muzeko o mutuna. Munna yo muñwi u mañalwa kuli ki lihata. Muzekisi u pihelela kuli munna y’o u na ni mulatu. Kono ya tamilwe taba y’o u bubana ka busepahali. Kana ne mu si ke mwa tabela ku utwa bupaki bwa muzekiswi?

² Mu mwa muinelo o swana ha lu ambola za buka ya Daniele ye mwa Bibele. Ya n’a i ñozi n’a ile kabubo ka busepahali. Buka ye bizwa ka libizo la hae se i ngilwe ku ba ye buniti ka lilimo ze likiti-kiti. I bonisa kuli i na ni litaba ze buniti, ze ne ñozwi ki Daniele, mupolofita wa Muheberu ya n’a pilile mwa lilimo za mwanda wa bu 7 B.C.E. ni wa bu 6 B.C.E. Linako za mwa Bibele ze nepahezi li bonisa kuli buka ya hae i nyakisisa litaba ze ne ezahezi ku kala ibat’o ba ka 618 B.C.E. ku isa 536 B.C.E. fo ne i felelizwe ku ñolwa. Kono buka yeo ya mañalwa. Li-encyclopedia ni lihatiso ze ñwi li akaleza kamba mane ku atula kuli i tezi mashano.

3. Hatiso ye bizwa The New Encyclopædia Britannica iliñi ka za buniti bwa buka ya Daniele?

³ Ka mutala, hatiso ye bizwa The New Encyclopædia Britannica i lumela kuli buka ya Daniele sapili “ka nañungelele ne i ngiwa kuli i na ni litaba ze buniti, mi ni bupolofita bwa niti.” Kono Britannica yeo i ipapata kuli niti kikuli, Daniele “ne i ñozwi hasamulaho ili mwa nako ye ne si kandauka sicaba—f’o Majuda ne ba tulukezwi ki nyandiso ya meto-mafubelu mwatas’a Antiokusi Epifanesi IV [Mulena wa Siria].” Encyclopedia yeo i bulela kuli buka yeo ne i ñozwi mwahal’a 167 B.C.E. ni 164 B.C.E. Yona hatiso ye swana yeo i ipapata kuli ya n’a ñozi Daniele h’a polofiti za kwapili kono u  sinula fela “likezahalo za kwamulaho ku ba bupolofita bwa likezahalo za kwapili.”

4. Daniele ne i kalile lili ku hanyezwa, mi kiñi se ne si fuzelezi ku hanyeza ko ku swana mwa lilimo ze mianda-nda za cwanoñu fa?

⁴ Mihupulo ye cwalo i simuluhile kai? Buka ya Daniele i kalile kale ku hanyezwa. Wa pili ku eza cwalo ne li Porphyry wafilosofi wa mwa lilimo za mwanda wa bulalu C.E. Sina ba bañata mwa mubuso wa Maroma, n’a ikalezwi susuezo ya bulapeli bwa Sikreste. N’a ñozi libuka ze 15 kuli a shubaule bulapeli b’o bo bu twi ki bo bunca. Ya bu 12 ne i mañala buka ya Daniele. Porphyry n’a bulezi kuli buka yeo ki ya buhata, ni kuli ne i ñozwi ki Mujuda mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. Twaniso ye swana ne i zuhile ni mwa lilimo za mwanda wa bu 18 ni wa bu 19. Bahanyezi ni ba ba talusa lika ka mihupulo ya butu ne ba nga kuli bupolofita—ili ku bulela cimo lika za kwapili—ha bu konahali. Sihulu ne ba nomile Daniele. Ku swana fela inge kuli yena ni buka ya hae n’a zekiswa mwa kuta. Bahanyezi ne ba ipapata ku ba ni bupaki bo buñata bwa kuli buka ye ne i si ka ñolwa ki Daniele mwahal’a buhapiwa bwa Majuda mwa Babilona. Kono ba li ne i ñozwi ki u sili lilimo ze mianda-nda hamulaho wa f’o. * Twaniso ye cwalo ne i hulile hahulu kuli mane muñoli yo muñwi a ñola hatiso y’e i yemela ye bizwa Daniel in the Critics’ Den.

5. Ki kabakalañi taba ya buniti bwa Daniele ha i li ya butokwa?

⁵ Kana buipapato bo bu tiile b’o bwa bahanyezi bu na ni mutomo? Kamba kana bupaki bu yemela buka ye? Taba yeo ki ya butokwa. Ha i ami fela kabubo ka buka ya kale ye, kono hape ni nako ya luna ya kwapili. Haiba buka ya Daniele ki ya  buhata, u zibe lisepiso za yona za nako ya kwapili ya batu ki mashano fela. Kono haiba bupolofita bwa yona ki bwa niti, ku si na kakanyo mu ka tabela ku ziba mo bu lu amela kacenu. Ka ku beya seo mwa munahano, ha lu nyakisiseñi kanyezo ye ñwi ni ye ñwi ya Daniele.

6. Ki ifi tamelezo ye eziwanga fokuñwi ka za litaba ze mwa Daniele?

⁶ Ka mutala, m’u nge tamelezo ye bulelwa mwa hatiso ye bizwa The Encyclopedia Americana. I li: “Buñata bwa likezahalo za mwa linako za kale [ze cwale ka ze ne ezahezi mwahal’a buhapiwa bwa kwa Babilona] li kopamisizwe ka busafa” mwa Daniele. Kana seo ki sa niti luli? Ha lu nyakisiseñi ka buñwi miinelo ye milalu ye twi ki mafosisa.

TABA YA MULENA YA SA ZIBAHALI

7. (a) Ki kabakalañi za n’a bulezi Daniele ka za Belishazare ha ne li tabisize bahanyezi ba Bibele? (b) Ne ku ezaheziñi kwa muhupulo wa kuli Belishazare ne li mutu wa ku ikupulela?

⁷ Daniele n’a ñozi kuli Belishazare, “mwan’a” Nebukadenezare, n’a busa mwa Babilona nako ye i tululwa. (Daniele 5:1, 11, 18, 22, 30) Bahanyezi ka nako ye telele ne ba nyazize hahulu taba yeo, kakuli libizo la Belishazare ne li sa fumanehi ku sili haisi mwa Bibele. Kono baituti ba kale ba litaba ze ezahezi ne ba bulela kuli Nabonidus, ya n’a yolile Nebukadenezare, ne li yena wa mafelelezo kwa malena ba Babilona. Kacwalo, ka 1850, Ferdinand Hitzig n’a bulezi kuli muñoli wa buka ye n’a ikupulezi fela Belishazare. Kono kwa iponelwa hande kuli katulo ya Hitzig ne i ezizwe ka kayeye. Kakuli ku sa bulelwa kwa mulena y’o—sihulu mwa miteñi ye sa kandekiwi hahulu mwa lipiho za ze ezahezi—ha ku paki kuli n’a siyo. Niteñi, ka 1854, tubyana twa lizupa twa litaba ne tu pumbuzwi mwa matota a’ sinyehile a Uri, munzi wa Babilona wa kale wo cwale se li kalulo ya Iraq kwa mboela. Litaba ze fa tubyana t’o twa Mulena Nabonidus ne li na ni tapelo ya hae ka za “Bel-sar-ussur, mweli wa ka.” Nihaiba bahanyezi ne ba na ni ku lumela kuli Bel-sar-ussur y’o ki yena Belishazare ya bulelwa mwa buka ya Daniele.

8. Buniti bwa Daniele h’a talusa kuli Belishazare n’a li mulena ya busa bu pakezwi cwañi?

 ⁸ Niteñi, bahanyezi ne ba si ka kolwa. H. F. Talbot n’a ñozi kuli: “Seo hasi paki se siñwi.” N’a kananile kuli mwendi mwana ya bulelwa mwa litaba zeo n’a li mwanana fela, hailif’o Daniele u talusa kuli n’a li mulena ya busa. Kono hamulaho wa silimo fela ku zwa fo ne li hasanyelizwe litaba za Talbot, matapa a mañwi a pumbulwa a n’a bulela kuli Belishazare n’a na ni bañoli ni likombwa za fa lapa. Kaniti, y’o ne si mwanana! Kwa nalulelule, matapa a mañwi a wiseza taba likamba, ka ku biha kuli fokuñwi Nabonidus n’a b’anga siyo mwa Babilona ka lilimo-limo. Matapa ao hape n’a bonisa kuli ka linako zeo, n’a “file bulena bwa” Babilona ku mwan’a hae wa mweli (Belishazare). Ka linako ze cwalo, ku swana fela inge kuli Belishazare n’a li mulena ya n’a busa hamoho ni ndat’ahe. *

9. (a) Daniele n’a kana a talusizeñi h’a bulela kuli Belishazare ne li mwan’a Nebukadenezare? (b) Ki kabakalañi bahanyezi ha ba mbunjize ka ku ñañelela kuli Daniele ha bonisi ni hanyinyani ku ba teñi kwa Nabonidus?

9 Bahanyezi ba bañwi ba ba sa kolwi ni ka nako ye ba sa kanana kuli Bibele i bulela kuli Belishazare ki mwan’a Nebukadenezare, isiñi mwan’a Nabonidus. Ba bañwi ba pihelela kuli Daniele h’a bonisi ni hanyinyani ku ba teñi kwa Nabonidus. Kono likañi leo la fela ha lu tatubisisa litaba. Ku bonahala kuli Nabonidus n’a nyezi mwan’a Nebukadenezare. Seo ne si ka talusa kuli Belishazare ne li muikuly’a Nebukadenezare. Puo ya Siheberu ni ya Siarami ha li na manzwi a “kuku” kamba “muikulu”; “mwan’a” mutu u kona ku ba “muikulu” kamba mane “muikulu wa muikulu.” (Mu bapanye Mateu 1:1.) Hape, litaba za Bibele li lu konisa ku bona kuli Belishazare ne li mwan’a Nabonidus. Ha n’a ngangamisizwe ki sitangu  sa manzwi a n’a ñozwi fa limota, Belishazare ya ikalezwi n’a sepisize ku fa situlo sa bulalu mwa mubuso ku mutu kaufela ya kona ku talusa manzwi ao. (Daniele 5:7) N’a sepiselizeñi ku fa situlo sa bulalu mi isiñi sa bubeli? Seo si bonisa kuli situlo sa pili ni sa bubeli ne li swelwi kale. Mi mane, litulo zeo ne li swelwi kale ki Nabonidus ni Belishazare mwan’a hae.

10. Ki kabakalañi litaba za Daniele ka za mubuso wa Babilona ha li li ze ñata ku fita za baituti ba bañwi ba kale ba litaba ze ezahezi?

¹⁰ Kacwalo z’a bulela Daniele ka za Belishazare ha li bonisi kuli li “kopamisizwe ka busafa.” Kono nihaike kuli Daniele haki muñoli wa ze ne ezahala mwa Babilona, u lu taluseza ze ñata za mubuso wa Babilona ku fita baituti ba kale ba litaba ze ezahezi za silifasi ba ba cwale ka Herodotus, Xenophon, ni Berossus. Ki kabakalañi Daniele ha n’a kona ku ñola lika ze ne ba si ka yelaseli? Kakuli n’a li teñi mwa Babilona. Buka ya hae ne i ñozwi ki muiponeli, isiñi mupumi wa hamulaho a lilimo ze mianda-nda.

DARIUSI WA MUMEDE NE LI MAÑI?

11. Daniele u bulela kuli Dariusi wa Mumede ne li mañi, kono se ku bulezwiñi ka za hae?

¹¹ Daniele u biha kuli Babilona ha ne i tuluzwi, mulena ya bizwa “Dariusi wa Mumede” a kala ku busa. (Daniele 5:31) Libizo la Dariusi wa Mumede ha li si ka fumanwa kale mwa litaba za silifasi kamba ze pumbuzwi. Kacwalo, hatiso ya The New Encyclopædia Britannica i ñañelela kuli Dariusi y’o ki “mutu wa ku ikupulela.”

12. (a) Ki kabakalañi bahanyezi ba Bibele ha ba swanela ku tokomela ku fita ku bulela fela kuli Dariusi wa Mumede a li ku ba a pile? (b) Ki taba ifi ye kona ku tusa ku ziba Dariusi wa Mumede, mi ki bufi bupaki bo bu bonisa seo?

¹² Bocaziba ba bañwi ba tokomezi hahulu. Kakuli sapili bahanyezi ne ba bulela kuli Belishazare ni yena ne li “wa ku ikupulela.” Ku si na kakanyo, taba ya Dariusi ni yona ikaba cwalo. Matapa kikale a bonisa kuli Sirusi wa Muperesia n’a si ka ikwameka lilumbatina la “Mulena wa Babilona”  hamulaho fela wa tulo. Mubatisisi yo muñwi wa litaba u akaleza kuli: “Ya n’a ipiza ka lilumbatina la ‘Mulena wa Babilona’ ne li mulena ya mwatas’a Sirusi, isiñi Sirusi ka sibili.” Esi mwendi libizo la Dariusi ne li lilumbatina la likwambuyu wa Mumedia ya m’ata ya n’a siilwe kuli a buse Babilona? Ba bañwi ba akaleza kuli Dariusi a kana a ba yena ya n’a bizwa Gubaru. Sirusi n’a ezize Gubaru mubusisi mwa Babilona, mi lipiho za silifasi li paka kuli n’a bile ni situlo se situna. Matapa a mañwi a bulela kuli n’a ketile babusisinyana ba Babilona. Ka ku lemuseha, Daniele u ñola kuli Dariusi n’a ketile manduna ba 120 kuli ba zamaise mubuso wa Babilona.—Daniele 6:1.

13. Ki lifi libaka le li utwahala Dariusi wa Mumede ha bulezwi fela mwa buka ya Daniele kono isiñi mwa lipiho za silifasi?

¹³ Mwa ku ya kwa nako, ku kana kwa fumanwa bupaki tota ka za mulena y’o. Niteñi, ha ku konwi ku bulelwa kuli, kakuli bocaziba ha ba si ka pumbula litaba ka za mulena y’o, kipeto Dariusi ki “wa ku ikupulela,” kamba kuli buka mutumbi ya Daniele i tezi mashano. Ne ku ka utwahala hahulu k’u nga kuli litaba za Daniele ki bupaki bwa muiponeli bo bu tungile hahulu ku fita lipiho za silifasi ze sa li teñi.

PUSO YA JOJAKIMI

14. Ki kabakalañi ha ku si na shutano mwahal’a Daniele ni Jeremia ka za myaha ya puso ya Mulena Jojakimi?

¹⁴ Daniele 1:1 i li: “Ka mwaha wa bulalu wa puso ya Jojakimi mulena wa Juda, Nebukadenezare mulena wa Babilona a pumela munzi wa Jerusalema, mi a u kwalela ka ndwa.” * Bahanyezi ba nyazize hahulu liñolo le kakuli ha li bonahali kuli la lumelelana ni Jeremia, ya bulela kuli mwaha wa bune wa puso ya Jojakimi ne li mwaha wa pili wa puso ya Nebukadenezare. (Jeremia 25:1; 46:2) Kana Daniele n’a hanyeza Jeremia? Nyakisiso ya litaba i tatulula taba yeo. Jojakimi ha n’a beilwe fa bulena lwa pili ki Faro Neko ka 628 B.C.E., n’a bile  fela inge mutang’a mulena wa Egepita y’o. F’o ne li myaha ye bat’o ba ye milalu pili Nebukadenezare a si ka yola kale ndat’ahe fa lubona lwa Babilona, ka 624 B.C.E. Hamulahonyana wa f’o (ka 620 B.C.E.), Nebukadenezare a koma Juda ni ku eza Jojakimi mulena ya sebeleza Babilona. (2 Malena 23:34; 24:1) Ku Mujuda ya n’a pila mwa Babilona, “mwaha wa bulalu” wa puso ya Jojakimi ne u ka ba mwaha wa bulalu wa butanga bwa mulena y’o ku Babilona. Daniele n’a bona cwalo lika. Kono Jeremia n’a talusa ka mubonelo wa Majuda ba ne ba pila mwa Jerusalema tenyene. Kacwalo n’a talusa kuli bulena bwa Jojakimi ne bu kalezi fa n’a mu yoliselize Faro Neko.

15. Ki kabakalañi kanyezo ya mwaha o bulezwi mwa Daniele 1:1 ha i shekesha?

¹⁵ Yona shutano ye ipapatwa yeo i yemela fela bupaki bwa kuli Daniele n’a ñolezi buka ya hae mwa Babilona a li mwahal’a bahapiwa ba Majuda. Kono kanyezo yeo ya buka ya Daniele i na ni mafosisa a mañwi a matuna. Mu hupule kuli ya n’a ñozi Daniele n’a na ni buka ya Jeremia mi mane n’a i amile. (Daniele 9:2) Kabe ya n’a ñozi Daniele ne li mupumi, ka mo ba bulelela bahanyezi, kana n’a ka ba ni mañaña a ku hanyeza mutu ya kutekeha ya cwale ka Jeremia—mi mane ili mwa timana ya pili ya buka ya hae? Kutokwa ni hanyinyani!

TUNANGO TWA LITABA

16, 17. Bupaki bwa bocaziba ba bapumbuli bu yemezi cwañi taba ya Daniele ya (a) kuli Nebukadenezare n’a ngangulezi batu ba hae kaufela siswaniso sa bulapeli? (b) buikankabeki bwa Nebukadenezare kabakala za n’a yahile mwa Babilona?

¹⁶ Cwale ha lu siyeñi za bahanyezi mi lu amboleñi za bupaki bo bu yemela buka. Mu nyakisise tunango twa litaba to tuñwi mwa buka ya Daniele to tu bonisa kuli muñoli n’a ziba hande linako mwa n’a ñolela.

¹⁷ Ku tekelela kwa Daniele tunango twa litaba ka za Babilona ya kale ku paka hahulu kuli litaba za hae ki ze buniti. Ka mutala, Daniele 3:1-6 i biha kuli Nebukadenezare n’a nganguzi siswaniso se situna-tuna kuli batu kaufela ba si lapele. Bocaziba ba bapumbuli ba fumani bupaki bo buñwi bwa  kuli mulena y’o n’a lika ku ezisa batu ba hae ku ikenya hahulu mwa likezo za sicaba ni bulapeli. Ka ku swana, Daniele u ñola za buikankabeki bwa Nebukadenezare kabakala ze ñata za n’a yahile. (Daniele 4:30) Ki mwa miteñi ye fela f’o bocaziba ba bapumbuli ba pakile kuli Nebukadenezare ne li yena ya n’a yahile ze ñata hahulu mwa Babilona. Mane, n’a kanyiseza lipeto za hae ka ku cakula libizo la hae fa masitina tenyene! Bahanyezi ba Daniele ha ba koni ku talusa m’o mupumi ye ba nahana kuli n’a pilile mwa miteñi ya bo Makabaeusi (167-63 B.C.E.) n’a ka zibela za buyahi b’o—ili hamulaho wa lilimo ze bat’o eza 400 ku zwa fo ne bu ezelizwe mi ni lilimo ze ñata-ñata pili bocaziba ba bapumbuli ba si ka pumbula kale za teñi.

18. Litaba za Daniele ka za mifuta ye shutana ya ku fa ka yona koto mwa puso ya Mababilona ni puso ya Maperesia li bonisa cwañi ku nepahala kwa hae?

¹⁸ Buka ya Daniele hape i bonisa lishutano ze tuna mwahal’a  mulao wa Mababilona ni wa mubuso wa Mamede ni Maperesia. Ka mutala, mwatas’a mulao wa Mababilona, balikani ba Daniele ba balalu ne ba nepezwi mwa liyekuyeku la mulilo kabakala ku hana ku utwa mulao wa mulena. Lilimo ze mashumi-shumi ku zwa f’o, Daniele n’a nepezwi mwa musima wa litau kabakala ku hana ku utwa mulao wa Maperesia o n’o sa lumelelwi ki lizwalo la hae. (Daniele 3:6; 6:7-9) Ba bañwi se ba likile ku bulela kuli taba ya liyekuyeku la mulilo ki litangu fela, kono bocaziba ba bapumbuli ba fumani litaba ze ne ñolezwi mutu ze zwa kwa Babilona wa kwaikale ze talusa ona mufuta wo wa koto. Kono Mamede ni Maperesia ne ba nga mulilo ku ba o kenile. Kacwalo ba itusisa mifuta ye miñwi ye situhu ya ku fa koto ka yona. Kacwalo, ha ku komokisi ha ne ba itusisize musima wa litau.

19. Buka ya Daniele i bonisa hande shutano mañi ye mwahal’a milao ya Mababilona ni ya mubuso wa Mamede ni Maperesia?

¹⁹ Ku na ni shutano ye ñwi hape. Daniele u bonisa kuli  Nebukadenezare n’a kona ku toma ni ku fetula milao ka mw’a latela. Dariusi n’a sa koni ku cinca ‘milao ya Mamede ni Maperesia’—nihaiba ya n’a tomile yena ka sibili! (Daniele 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) John C. Whitcomb, muituti wa ze ezahezi, n’a ñozi kuli: “Litaba za kale li bonisa shutano yeo ye mwahal’a Babilona, m’o mulao ne u li kwatas’a mulena, ni mubuso wa Mamede ni Maperesia, m’o mulena n’a li kwatas’a mulao.”

20. Ki litaba mañi ka za mukiti wa Belishazare ze bonisa kuli Daniele n’a izibela hande lizo za Mababilona?

²⁰ Taba ye tabisa ya mukiti wa Belishazare, ye ñozwi mwa Daniele kauhanyo 5, i talusizwe hande luli. Ku bonahala kuli ne u kalile ka ku icela mutakafululele ni ku itupwela veine, kakuli veine i bulelwa ha sikai. (Daniele 5:1, 2, 4) Mane, maswaniso a’ cakuzwi a mikiti ye swana ni w’o a bonisa fela veine inze i imbotiswa. Bupaki b’o bu bonisa kuli veine ne li ya butokwa hahulu fa mikiti ye cwalo. Daniele hape u bulela kuli ne ku na ni basali fa mukiti w’o—ili baoli ni bonalutio ba mulena. (Daniele  5:3, 23) Tuto ya ze pumbuzwi i yemela taba yeo ya sizo sa Mababilona. Ne li mbamba kwa Majuda ni Magerike ba ne ba pila mwa miteñi ya bo Makabaeusi ku hupula kuli basali ne ba ca mukiti hamoho ni banna. Mwendi ki lona libaka litoloko za kwa makalelo za Septuagint ya Sigerike ha li sa buleli basali bao mwa Daniele. * Niteñi, muñoli wa Daniele ya twi ki mupumi n’a ka be a pilile mwa nako ye ne li benda lizo za Magerike, mi mwendi ni mwa miteñi ye swana, fo ne i tolokezwi Septuagint!

21. Ki libaka mañi le li utwahala Daniele ha n’a tekelezi linako ni lizo za mwa miteñi ya buhapiwa mwa Babilona?

²¹ Kabakala litaba ze cwalo, kwa komokisa luli Britannica ha i talusa kuli muñoli wa buka ya Daniele n’a na ni zibo “ya makutelakaufi ili ye si ka nepahala” ya miteñi ya buhapiwa. Mupumi wa hamulaho a lilimo ze mianda-nda n’a si ke a kona ku tekelela hahulu cwalo lizo za kale za Babilona ni Peresia. Hape mu hupule kuli sibeli sa mibuso yeo ne i ngandumuzwi kale-kale pili lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. li si ka fita. Bupaki bu bonisa kuli ne ku si na bocaziba ba bapumbuli ka nako yeo; mi hape Majuda ba miteñi yeo ne ba sa zibi hahulu lizo ni litaba za linaha li sili. Ki mupolofita Daniele fela, ya n’a li teñi mwa linako ni likezahalo z’a talusa, ya n’a ka kona ku ñola buka ye bizwa ka libizo la hae ye mwa Bibele.

KANA LITABA LI SILI ZA BONISA KULI DANIELE I TEZI MASHANO?

22. Bahanyezi ba ipapatañi ka za kalulo fo i wela Daniele mwahal’a Mañolo a Siheberu a’ lumelezwa?

²² Kanyezo ye ñwi ya buka ya Daniele ku ze zibahala hahulu i ama kalulo fo i wela mwa Mañolo a Siheberu a’ lumelezwa. Baluti ba kale ne ba tomahanyize libuka za Mañolo a Siheberu ka likalulo ze talu ili Mulao, Bapolofita, ni Ze Ñozwi. Ne ba balezi Daniele ku Ze Ñozwi, mi isiñi kwa Bapolofita. Kacwalo bahanyezi ba kanana kuli buka ye  i lukela ku ba ye ne i sa zibwi ka nako ye ne li kubukanyiwa libuka za bapolofita ba bañwi. I balelwa ku Ze Ñozwi kakuli kutwi zeo ne li kubukanyizwe hasamulaho.

23. Majuda ba kale ne ba nga cwañi buka ya Daniele, mi lu ziba cwañi seo?

²³ Kono haki babatisisi kaufela ba litaba za Bibele ba ba lumela kuli baluti ba kale ne ba abile mañolo ka nzila yeo fela kamba kuli ne ba si ka kopanya Daniele kwa Bapolofita. Kono niha ne ku ka ba kuli baluti ne ba kolohanyize Daniele mwahal’a Ze Ñozwi, kana seo ne si ka fa bupaki bwa kuli ne i ñozwi mwamulaho? Batili. Bocaziba ba ba kutekeha ba akalelize mabaka a sikai baluti ha ne ba kana ba kapuzi Daniele kwa Bapolofita. Ka mutala, ba kana ba ezize cwalo kakuli buka ne i ba conkaula kamba ne ba nga kuli Daniele n’a shutana ni bapolofita ba bañwi kakuli n’a bile ni situlo sa silifasi mwa naha i sili. Nihakulicwalo, sa butokwa luli ki se: Majuda ba kale ne ba kuteka hahulu buka ya Daniele mi ne ba i’ nga ku ba ye ñwi ya Mañolo. Hape, bupaki bu bonisa kuli mukoloko wa Mañolo a Siheberu a’ lumelezwa ne u kwalilwe kale pili lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. li si ka fita kale. Ze ne ekelizwe hasamulaho ne li si ka lumelezwa, ze cwale ka libuka ze ñwi ze ne ñozwi mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E.

24. Buka ya apocrypha ya Eklesiastike i itusisizwe cwañi mwa ku nyaza buka ya Daniele, kono ki sifi se si bonisa kuli nyazo yeo i fosahezi?

²⁴ Kwa komokisa kuli ye ñwi ya libuka zeo ze ne ñozwi hasamulaho ili ye si ka lumelezwa se i itusisizwe mwa ku nyaza buka ya Daniele. Bupaki bu bonisa kuli buka ya apocrypha ya Eklesiastike, ye ne ñozwi ki Jesu Ben Siraki, ne i lukisizwe ibat’o ba ka 180 B.C.E. Bahanyezi ba lata hahulu ku talusa kuli Daniele ha bulelwi mwa mukoloko o mutelele wa buka yeo wa batu ba ba lukile. Ba li Daniele n’a sa zibwi ka nako yeo. Bocaziba ba bañata ba amuhela taba yeo. Kono mu nahane se: Mukoloko o swana u siya Ezira ni Morodekai (ba ne ba kutekeha hahulu kwa Majuda hamulaho wa buhapiwa), Mulena Josafati yo munde, ni Jobo  ya lukile; kwa baatuli kaufela, u bulela fela Samuele. * Kana kwa lukela k’u nga kuli batu bao kaufela ki ba ku ikupulela ka libaka fela la kuli ha ba yo mwa mukoloko o sa ipapati kuli u bulezi bote, ili o mwa buka ye si ka lumelezwa? Yeo ha i utwahali.

BUPAKI BWA KWANDE BO BU YEMELA DANIELE

25. (a) Josephus u paka cwañi za buniti bwa litaba za Daniele? (b) Taba ya Josephus ka za Alexandere yo Mutuna ni buka ya Daniele li lumelelana cwañi ni litaba ze zibwa ze ne ezahezi? (Mu bone litaluso za kwatasi za bubeli.) (c) Bupaki bwa za puo bu yemela cwañi buka ya Daniele? (Mu bone likepe 26.)

²⁵ Cwale ha lu amboleñi hape za bupaki bo bu yemela buka. Ku se ku akalelizwe kuli ha ku na buka ya Mañolo a Siheberu ye pakelwa hahulu inge Daniele. Ka mutala: Josephus, muituti wa Mujuda ya tumile wa litaba ze ezahezi, u pakela buniti bwa yona. U bulela kuli Alexandere yo Mutuna, ha n’a lwanisa Maperesia mwa lilimo za mwanda wa bune B.C.E., n’a tile kwa Jerusalema, k’o baprisita ne ba mu bonisize kopi ya buka ya Daniele. Alexandere yena a’ nga kuli manzwi a bupolofita bwa Daniele a ne ba mu bonisize n’a talusa ndwa ya hae ni Maperesia. * F’o neikaba lilimo ze bat’o ba 150 ku si ka taha kale nako yeo bahanyezi ba li ki fona fo ne li ñolezwi litaba ze twi ki za buhata. Ki niti, bahanyezi se ba lambauzi Josephus ka za taba yeo. Hape ba mu lambaulela ku bulela kuli bupolofita bo buñwi mwa buka ya Daniele ne bu talelelizwe. Kono ka mwa  n’a bulelezi Joseph D. Wilson muituti wa ze ezahezi, “[Josephus] mwendi n’a ziba hande taba yeo ku fita bahanyezi kaufela mwa lifasi.”

26. Miputo ye ne fumanwi kwa liwate la Dead Sea i yemela cwañi buniti bwa buka ya Daniele?

²⁶ Buniti bwa buka ya Daniele ne bu yemezwi hape miputo ye bizwa Dead Sea Scrolls ha ne i fumanwi mwa mañope a Qumran, mwa Israel. Buñata bo bu komokisa bwa miputo ni liemba ze ne fumanwi ka 1952 ne li za buka ya Daniele. Za kale ka ku fitisisa ne li za kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. Kacwalo, buka ya Daniele ne i zibilwe ni ku amuhelwa ka nako yeo ya kale luli. Hatiso ye bizwa The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible i li: “Ku bulela kuli Daniele ne i ñozwi mwa miteñi ya bo Makabaeusi cwale ku kona k’u ngiwa kuli ki lishano, kakuli ha ne i ka ñolwa f’o, ne ku si ke kwa ba ni nako ye likani mwahal’a ku ñola Daniele ni ku buluka likopi za yona mwa libulukelo la libuka la kakwata ka bulapeli bwa bo Makabaeusi.”

27. Ki bufi bupaki bwa kale ka ku fitisisa bwa kuli Daniele ne li mutu luli ya n’a zibwa ka nako ya buhapiwa bwa kwa Babilona?

²⁷ Nihakulicwalo, ku na ni bupaki bwa kale ili bo bu sepeha ni ku fita bo bu yemela buka ya Daniele. Mupolofita Ezekiele ne li yo muñwi wa be ne ba pila mwa miteñi ya Daniele. Ni yena n’a li mupolofita mwa buhapiwa bwa kwa Babilona. Buka ya Ezekiele i bulela ha sikai Daniele fa libizo. (Ezekiele 14:14, 20; 28:3) Litaba zeo li bonisa kuli Daniele niha n’a sa pila, ili mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E., n’a zibiwa ku ba mutu ya lukile ili ya talifile, y’a lukela ku balelwa ku bo Nuwe ni Jobo ba ne ba saba Mulimu.

PAKI YO MUTUNA KA KU FITISISA

28, 29. (a) Ki bufi bupaki bo bu kolwisa ka ku fitisisa bwa kuli buka ya Daniele ki ye buniti? (b) Ki kabakalañi ha lu swanela ku amuhela bupaki bwa Jesu?

²⁸ Kono cwale, ha lu amboleñi za paki yo mutuna ka ku  fitisisa wa buniti bwa Daniele—yena Jesu Kreste ka sibili. Jesu ha n’a buhisana za mazazi a maungulo, n’a amile ku “mupolofita Daniele” ni ku bo buñwi bwa bupolofita bwa Daniele.—Mateu 24:15; Daniele 11:31; 12:11.

²⁹ Cwale haiba ze ba bulela bahanyezi ka za ku ñolwa kwa Daniele mwa linako za bo Makabaeusi ki za niti, i liñwi kwa litaba ze i na ni ku ba ya niti. Jesu n’a ka be a kwashekilwe ki buhata b’o kamba a li ku ba a bulele zeo Mateu a ñola kuli n’a bulezi. Sibeli sa mihupulo yeo ha i koni ku ba ya niti. Haiba lu sa lumeli litaba za Evangeli ya Mateu, lu ka lumela cwañi likalulo ze ñwi za Bibele? Haiba lu zwisa manzwi ao, ki afi manzwi a mañwi e lu ka zwisa mwa Mañolo a Kenile? Muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso kwa ku luta, . . . ku nyaza.” (2 Timotea 3:16, litaku li siyamisizwe ki luna.) Kacwalo, haiba Daniele ne li lihata, Paulusi ni yena ne li lihata! Kana Jesu n’a ka kwashekiwa? Kutokwa. N’a pila kwa lihalimu buka ya Daniele ha ne i ñolwa. Jesu mane n’a bulezi kuli: “Abrahama a si ka ba teñi kale, ne ni nze ni li teñi.” (Joani 8:58) Kwa batu kaufela ba ba kile ba pila, Jesu ki yena paki yo mutuna ka ku fitisisa ye ne lu ka buza litaba za buniti bwa Daniele. Kono ha lu tokwi ku buza. Ka mo lu bonezi, bupaki bwa hae bwa ikutwahalela.

30. Jesu n’a bonisize cwañi hape buniti bwa buka ya Daniele?

³⁰ Jesu hape n’a bonisize buniti bwa buka ya Daniele ka nako ya n’a kolobezwa. Ka nako yeo, n’a bile Mesiya, ili ku taleleza bupolofita bwa Daniele bwa lisunda ze 69 za lilimo. (Daniele 9:25, 26; mu bone Kauhanyo 11 ya buka ye.) Kambe kuli buka ya Daniele ne i ñozwi nako ya hamulaho ye akalezwa, ni f’o ya n’a i ñozi n’a kabe a zibile cimo ze ne ka ezahala hamulaho wa lilimo ze bat’o ba 200. Kono Mulimu n’a si ke a buyelela mupumi ya itusisa libizo la buhata ku bulela bupolofita bwa niti. Basepahali ba Mulimu ba amuhela bupaki bwa Jesu ka ku tala. Bocaziba ni bahanyezi  kaufela mwa lifasi, ha ne ba ka kubukanela Daniele ku mu nyaza, bupaki bwa Jesu ne bu ka bonisa kuli ba bushize, kakuli ki yena “paki ye sepahala, ya niti.”—Sinulo 3:14.

31. Ki kabakalañi bahanyezi ba bañwi ba Bibele ha ba sa kolwi ni ka nako ye kuli Daniele ki ye buniti?

³¹ Nihaiba bupaki bo ha bu kolwisi bahanyezi ba Bibele ba bañata. Hamulaho wa ku nyakisisa taba ye ka ku tala, ha ku zibwi kamba bupaki bo bu kuma kai kamba kai ne bu ka kona ku ba kolwisa. Caziba yo muñwi wa kwa Oxford University n’a ñozi kuli: “Ha ku tusi se siñwi ku alaba hande likañi la mutu, haiba a sa liseli ku ñañelela kuli ‘ha ku koni ku ba ni bupolofita bwa bumulimu.’” Kacwalo, maikuto a bona a’ kopami a ba foufaza. Kono yeo ki keto ya bona—mi ikaba yawisa ze ñata.

32. Ki lifi z’e lu libelezi ha lu nze lu nyakisisa Daniele?

³² Mina bo? Haiba mwa bona kuli ha ku na libaka la ku honona buniti bwa buka ya Daniele, f’ohe mu ka ikola nyakisiso ye tabisa ye sa taha. Makande a Daniele a ka mi susueza, mi bupolofita bwa yona bu ka mi nyangumuna. Sihulu, tumelo ya mina i ka ya i tiya ha mu nze mu tatuba kauhanyo ye ñwi ni ye ñwi. Ni kamuta ha mu na ku inyaza kuli mu isize pilu ka tokomelo kwa bupolofita bwa Daniele!

[Litaluso za kwatasi]

MU ITUTILEÑI?

• Buka ya Daniele i tamilwe taba mañi?

• Ki kabakalañi twaniso ya bahanyezi ba buka ya Daniele ha i si na mutomo?

• Ki bufi bupaki bo bu yemela buniti bwa litaba za Daniele?

• Ki bufi bupaki bo bu kolwisa ka ku fitisisa bwa kuli buka ya Daniele ki ye buniti?

[Lipuzo za Tuto]

 [Mbokisi fa likepe 26]

Ka Za Puo

BUKA ya Daniele ne i felizwe ku ñolwa ibat’o ba ka 536 B.C.E. Ne i ñozwi ka Siheberu ni Siarami, mi i na ni manzwi a sikakañi a Sigerike ni Siperesia. Sikopekope se si cwalo sa lipuo ki sa ka siwela, kono haki se si sienyi mwa Mañolo. Buka ya Ezira ye mwa Bibele ni yona ne i ñozwi ka Siheberu ni Siarami. Niteñi, bahanyezi ba bañwi ba pihelela kuli ya n’a ñozi Daniele n’a itusisize lipuo zeo ka nzila ye bonisa kuli n’a i ñozi hamulaho wa 536 B.C.E. Muhanyezi yo muñwi u bulelwa hahulu kuli n’a ize ku itusiswa kwa manzwi a Sigerike mwa Daniele ku bonisa kuli buka ye ne i ka kona fela ku ñolwa hasamulaho. U ipapata kuli Siheberu sa yemela kuli ne i ñozwi mwa silimo sa hamulaho luli ni kuli Siarami sa bonisa seo. Mane ba ipapata kuli neikaba ye ne ñozwi mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E.

Kono bocaziba ba bañwi ba lipuo ha ba lumeli seo. Bocaziba ba bañwi se ba bulezi kuli Siheberu sa Daniele sa swana ni sa Ezekiele ni Ezira mi si shutana ni se si mwa libuka za apocrypha za hamulaho ze cwale ka Eklesiastike. Haili ka za ku itusisa Siarami kwa Daniele, m’u nge miputo ye mibeli ye ne fumanwi hamoho ni miputo ye miñwi kwa liwate la Dead Sea. Ni yona ki ya Siarami mi ki ya mwa lilimo za mwanda wa pili B.C.E. ni wa bubeli B.C.E.—hamulahonyana wa fo kutwi ki fona fo ne i ñolezwi Daniele. Kono bocaziba ba boni shutano ye tuna mwahal’a Siarami se si mwa miputo yeo ni se si mwa Daniele. Kacwalo, ba bañwi ba akaleza kuli buka ya Daniele i lukela ku ba ye ne ñozwi lilimo ze mianda-nda pili silimo se ba ñañelela bahanyezi si si ka fita kale.

Ku cwañi ka za manzwi a Sigerike a’ mwa Daniele a’ twi ki likangate? A mañwi ku ona a fumanwi ku ba a Siperesia, isiñi a Sigerike! Manzwi a’ sa hupulwa kuli ki a Sigerike ki mabizo a liliziso za lipina ze talu. Kana manzwi a malalu ao luli a bonisa kuli Daniele ne i ka kona fela ku ba ye ne i ñozwi hasamulaho? Batili. Bocaziba ba bapumbuli ba fumani bupaki bwa kuli lizo za Sigerike ne li hasani lilimo ze mianda-nda pili mubuso wa Magerike u si ka ba kale ona o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Fahalimw’a zeo, kambe buka ya Daniele ne i ñozwi mwahal’a lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E., fo ne li bezi kai ni kai lizo ni puo za Sigerike, kana neikaba ni manzwi a Sigerike a malalu fela? Seo hasi konahali. Neikaba ni a mañata. Kacwalo, bupaki ka za puo bu yemela buniti bwa Daniele.

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 12]

[Maswaniso a fa likepe 20]

(Kwatasi) Sibyana sa mwa tempele ya Babilona si bulela Mulena Nabonidus ni mwan’a hae Belishazare fa libizo

(Fahalimu) Litaba ze li bulela za buikankabeki bwa Nebukadenezare ka za buyahi bwa hae

[Siswaniso se si fa likepe 21]

Licwe la Nabonidus Chronicle li bulela kuli mpi ya Sirusi ne i keni mwa Babilona ku si na ndwa

[Maswaniso a fa likepe 22]

(Kwa bulyo) “Taba ye Ñozwi ya Nabonidus” i biha kuli Nabonidus n’a file mweli wa hae bulena

(Kwa nzohoto) Piho ya Sibabilona ya za ku taseza Juda kwa Nebukadenezare