Ku Taha ni ku Wa kwa Lingwalungwalu la Siswaniso
Kauhanyo 4
Ku Taha ni ku Wa kwa Lingwalungwalu la Siswaniso
1. Ki kabakalañi ha lu swanela ku iyakatwa muinelo o n’o zuhile lilimo ze lishumi ku zwa f’o Mulena Nebukadenezare n’a hapezi Daniele ni ba bañwi?
LILIMO ze lishumi se li fitile ku zwa f’o Mulena Nebukadenezare n’a hapezi Daniele ni ba bañwi “ba bahulu ba sicaba” sa Juda ku ba isa kwa Babilona. (2 Malena 24:15) Daniele wa mutangana u sebeleza mwa lapa la mulena ha ku zuha muinelo o kona ku tisa lifu. Ki kabakalañi ha lu swanela ku iyakatwa seo? Kakuli m’o Jehova Mulimu a ikenyeza mwa taba yeo ha ku punyusi fela Daniele ni ba bañwi kono hape ku lu bonisa mutatamanelo wa mibuso ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ye polofitilwe mwa Bibele ku t’o fita miteñi ye.
MULENA U MWA SINGANYENGANYE
2. Nebukadenezare n’a lolile lili tolo ya pili ya bupolofita?
2 Mupolofita Daniele n’a ñozi kuli: “Ka mwaha wa bubeli wa puso ya Nebukadenezare, Nebukadenezare a lola litolo. Pilu ya hae ya filikana, mi a swalwa ki sikobyoti.” (Daniele 2:1) Nebukadenezare, mulena wa mubuso wa Babilona, ki yena ya n’a lolile. N’a belezi mubusi ya m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ka 607 B.C.E., Jehova Mulimu ha n’a mu tuhelezi ku sinya Jerusalema ni tempele ya yona. Mwa silimo sa bubeli Nebukadenezare a li mubusi ya m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi (ka 606/605 B.C.E.), Mulimu a mu lolisa ze sabisa.
3. Ki bomañi ba ne ba palezwi ku talusa tolo ya mulena, mi Nebukadenezare n’a ezize cwañi?
3 Tolo yeo ne i filikanyize hahulu Nebukadenezare kuli mane a palelwa ku bona buloko. N’a lakaza ku ziba taluso ya yona. Kono mulena ya m’ata y’o n’a libezi tolo yeo! Kacwalo a biza ba ba butali, ba mabibo, ni balauli ba Babilona, mi a laela kuli ba tungunyune tolo yeo ni ku i talusa. Kono ba palelwa. Ku palelwa kwa bona kwa nyemisa hahulu Nebukadenezare kuli mane “a laela kuli ba ba butali kaufela ba mwa Babilona ba bulawe.” Taelo yeo ne i ka tahisa kuli mupolofita Daniele a bonane ni ya ketilwe ku ba musilahi. Libaka? Kakuli yena ni balikani ba hae ba Maheberu ba balalu—bo Hanania, Mishaele, ni Azaria—ne ba balelwa ku ba ba butali ba mwa Babilona.—Daniele 2:2-14.
DANIELE WA LAMULELA
4. (a) Daniele n’a zibile cwañi tolo ya Nebukadenezare ni taluso ya yona? (b) Daniele n’a buleziñi za buitumelo ku Jehova Mulimu?
4 Ha s’a zibile libaka la taelo ye buhali ya Nebukadenezare, “Daniele a kena ku mulena, mi a kupa kuli a mu fe sibaka, kuli a batele mulena taluso.” Seo sa lumelezwa. Daniele a kutela kwa ndu ya hae, mi yena ni balikani ba hae ba Maheberu ba balalu ba lapela, ili ku kupa “tuso ya Mulimu ya mwa lihalimu, bakeñisa taba ye patilwe.” Ka pono, bona busihu b’o, Jehova a zibisa Daniele likunutu za tolo yeo. Daniele ka buitumelo a li: “Ku lumbwe Libizo la Mulimu kamita ni ku ya ku ile, kakuli . . . niti, butali ni mata ki za hae; ki Yena ya zamaisa linako za mazazi, ni linako za mwaha; isali Yena ya tulula malena, ni ku yolisa malena fa bulena; ki Yena ya fa ba ba talifile butali, ni zibo ku ba ba na ni ngana; u patulula litaba ze tungile ni ze patilwe; u zibelela ze ezwa mwa lififi, mi liseli li inzi ku Yena.” Kabakala kutwisiso ye cwalo, Daniele a lumba Jehova.—Daniele 2:15-23.
5. (a) Daniele n’a lumbekile cwañi Jehova h’a li fapil’a mulena? (b) Ki kabakalañi taluso ya Daniele ha i lu ama kacenu?
5 Habusa, Daniele a kena ku Arioki, nduna wa balibeleli, ya n’a bulelezwi ku y’o timisa ba ba butali ba mwa Babilona. Arioki h’a utwa kuli Daniele wa kona ku talusa tolo, a mu akufiseza ku mulena. Ka ku sa itundumuna, Daniele a bulelela Nebukadenezare kuli: “Kwa lihalimu, ku inzi Mulimu ya kona ku talusa makunutu a’ patilwe, mi ki Yena ya zibisa cwale mulena Nebukadenezare ze ka bonahala mwa mazazi a kwapili.” Daniele n’a ka talusa isi fela nako ya kwapili ya mubuso wa Babilona kono ni ze ne ka ezahala mwa lifasi ku zwa mazazi a Nebukadenezare ku t’o fita cwale ni ku ya kwapili.—Daniele 2:24-30.
TOLO YA HUPULWA
6, 7. Ki ifi tolo yeo Daniele n’a hupulisize mulena?
6 Nebukadenezare a sikeka zebe Daniele h’a talusa kuli: “Shangwe mulena, n’o talima, mi n’o bona siswaniso [se] situna. Siswaniso seo, ne li se situna hahulu, sa benya ka mukwa o komokisa, nze si yemi fapil’a hao; sibupeho sa sona ne si sabisa. Toho ya sona ne li ya gauda ye kenile, sifuba ni mazoho a sona ne li za silivera. Mba ya sona ni lilupi, ne li za sipi ye fubelu ya kopa; linumbu ki za sipi; mi mautu ki mazwake a sipi ni lizupa. N’o nz’o talima; kiha u bona licwe le li ketuha ku si na mazoho a li ketula; la pikuluha, la y’o nata siswaniso kwa mautu a sona a sipi ni a lizupa, la a lobaka biemba-emba. Cwale sipi, ni lizupa, ni kopa, ni silivera, ni gauda, za lobakwa kaufel’a zona, za fetuha sina muuku wa matabula fa mapulelo; za ngiwa ki moya, za ya, mi ha ku na se si siyezi. Licwe le li natile fa siswaniso la fetuha lilundu le lituna, mi la tala lifasi kaufela.”—Daniele 2:31-35.
7 Nebukadenezare u lukela ku ba ya n’a tabile hahulu ku utwa Daniele ha patulula tolo yeo! Kono mu litele! Ba ba butali ba mwa Babilona ne ba ka pila haiba fela Daniele n’a ka talusa tolo yeo. Ka ku ikemela ni ku yemela balikani ba hae ba Maheberu ba balalu, Daniele a bulela kuli: “Ki yona tolo. Cwale lu ka bulela taluso ya yona fapil’a mulena.”—Daniele 2:36.
MUBUSO O IPITEZI HAHULU
8. (a) Daniele n’a talusize kuli toho ya gauda ne i yemela mañi, kamba nto mañi? (b) Toho ya gauda ne i tile lili?
8 “Mulena, ki wena mulena wa malena ya filwe mubuso ni bulena ni mata, ni libubo, ki Mulimu ya kwa lihalimu; kakai ni kakai mo ku yahile bana ba batu, ni lifolofolo za mwa naheñi, ni linyunywani za kwa lihalimu, Mulimu u li beile mwa mazoho a hao, mi u ku beile mulena wa zona kaufela. Toho ya gauda ki wena.” (Daniele 2:37, 38) Manzwi ao n’a sebelize ku Nebukadenezare ku zwa f’o Jehova n’a itusiselize yena kuli a sinye Jerusalema, ka 607 B.C.E. Seo si cwalo kakuli malena ba Jerusalema ne ba simuluhile ku Davida, mulena ya n’a ketilwe ki Jehova. Jerusalema ne li ona muleneñi o mutuna wa Juda, mubuso wa Mulimu wa swanisezo o n’o yemela bubusi bwa Jehova fahalimw’a lifasi. Mubuso wa Mulimu wa swanisezo w’o ne u felile muleneñi w’o ha ne u sinyizwe ka 607 B.C.E. (1 Makolonika 29:23; 2 Makolonika 36:17-21) Mibuso ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ye tatamana ye ne swanisezwa ki likalulo za lisipi za siswaniso cwale ne i kona ku busa lifasi i sa sinaniswi ki mubuso wa Mulimu wa swanisezo. Ka ku ba toho ya gauda, yona sipi ye butokwa ka ku fitisisa ye ne zibwa kwaikale, Nebukadenezare n’a zwile mubano kabakala ku bikula mubuso w’o ka ku sinya Jerusalema.—Mu bone taba ye li “Mulena wa Ndwalume U Ikahela Mubuso O Mutuna,” fa likepe 63.
9. Toho ya gauda ne i swanisezañi?
9 Nebukadenezare, ya n’a busize ka lilimo ze 43, ne li yena wa pili mwa lusika lo ne lu busize mubuso o mutuna wa Babilona. Lusika l’o ne lu kopanyeleza Nabonidus mukwenyan’a hae ni Evili-Merodaki mweli wa hae. Lusika l’o ne lu zwezipili ku busa ka lilimo ze 43 hape, ku fitela lifu la Belishazare mwan’a Nabonidus, ka 539 B.C.E. (2 Malena 25:27; Daniele 5:30) Kacwalo toho ya gauda ya siswaniso sa mwa tolo ne i swaniseza Nebukadenezare ni babusi ba Babilona kaufela ba lusika l’o.
10. (a) Tolo ya Nebukadenezare ne i bonisize cwañi kuli mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Babilona ne u si ke wa inelela? (b) Mupolofita Isaya n’a polofitileñi ka za ya n’a ka tula Babilona? (c) Mubuso wa Mamede ni Maperesia ne u fitiwa cwañi ki wa Babilona?
10 Daniele a bulelela Nebukadenezare kuli: “Mwamulaho wa hao, ku ka taha mubuso o muñwi, o munyinyani ku wa hao.” (Daniele 2:39) Mubuso o swanisezwa ki sifuba ni mazoho a silivera a siswaniso ne u ka yola lusika lwa Nebukadenezare. Lilimo ze bat’o ba 200 pili, Isaya n’a bulezi cimo mubuso w’o, mane a bulela ni libizo la mulena wa ona ya ka tula—Sirusi. (Isaya 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7; 44:13) Mubuso wo ne li wa Mamede ni Maperesia. Nihaike kuli Mamede ni Maperesia ne ba tahisize zwelopili ye ne sa fitiwi ki ya mubuso wa Babilona, mubuso o n’o tatami w’o u swanisezwa ka silivera, ili sipi ye fitiwa ki gauda kwa butokwa. N’o li o munyinyani kwa mubuso wa Babilona kabakala kuli n’o si ka sinya Juda, mubuso wa Mulimu wa swanisezo, ni Jerusalema muleneñi wa yona.
11. Lusika lwa Nebukadenezare ne lu falalile lili?
11 Lilimo ze bat’o ba 60 ku zwa fa n’a taluselize tolo yeo, Daniele a iponela lusika lwa Nebukadenezare ha lu tulwa. Daniele n’a li teñi busihu bwa October 5/6, 539 B.C.E., mpi ya Mamede ni Maperesia ha ne i tuzi Babilona ye ne bonahala kuli ha i konwi ku tulwa mi ya bulaya Mulena Belishazare. Ka lifu la Belishazare, toho ya gauda ya siswaniso sa mwa tolo—ili mubuso wa Babilona—wa fela.
MUBUSO U LUKULULA BAHAPIWA
12. Taelo ya n’a file Sirusi ka 537 B.C.E. ne i tusize cwañi Majuda ba bahapiwa?
12 Mubuso wa Mamede ni Maperesia ne u yolile mubuso wa Babilona ka ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ka 539 B.C.E. Dariusi wa Mumede n’a bile mulena wa pili wa muleneñi wa Babilona o hapilwe a na ni lilimo ze 62. (Daniele 5:30, 31) Ka nakonyana, yena ni Sirusi wa Muperesia ba busa hamoho mubuso wa Mamede ni Maperesia. Dariusi ha s’a timezi, Sirusi a ba yena mulena a nosi wa mubuso wa Peresia. Ku busa kwa Sirusi ne ku tiselize Majuda ba mwa Babilona tukuluho. Ka 537 B.C.E., Sirusi a fa taelo ye ne lumeleza Majuda ba bahapiwa mwa Babilona ku kutela habo bona ni ku y’o zusa Jerusalema ni tempele ya Jehova. Kono mubuso wa Mulimu wa swanisezo ne u si ka tomwa hape mwa Juda ni Jerusalema.—2 Makolonika 36:22, 23; Ezira 1:1—2:2a.
13. Sifuba ni mazoho a silivera a siswaniso sa n’a lolile Nebukadenezare ne li swanisezañi?
13 Sifuba ni mazoho a silivera a siswaniso sa mwa tolo ne li swaniseza lusika lwa malena ba Peresia ku kala ka Sirusi yo Mutuna. Lusika l’o ne lu busize ka lilimo ze fitelela 200. K’u ngiwa kuli Sirusi n’a shwezi mwa ndwa ye ñwi ya mwa 530 B.C.E. Kwa malena ba ba bat’o ba 12 ba ne ba busize mubuso wa Peresia mwamulaho wa hae, ba ba bat’o ba ba babeli ku bona ne ba hauhezi sicaba sa Jehova se si ketilwe. Yo muñwi wa bona ne li Dariusi I (wa Muperesia), mi yo muñwi ne li Aritazerisi I.
14, 15. Dariusi yo Mutuna ni Aritazerisi I ne ba tusize cwañi Majuda?
14 Dariusi I ne li wa bulalu mwa lusika lwa malena ba Maperesia ku zwa ku Sirusi yo Mutuna. Ba babeli ba pili ne li Cambyses II ni Bardiya muhabo yena (kamba mwendi muipumisi wa mulauli ya bizwa Gaumata). Dariusi I, ya n’a bizwa Dariusi yo Mutuna hape, ha n’a kalile ku busa ka 521 B.C.E., musebezi wa ku zusa tempele mwa Jerusalema ne u sa tuhelisizwe. Hamulaho wa ku fumana liñolo mo ku ñozwi taelo ya Sirusi mwa ndu ya mañolo kwa Akimeta (Ekibatana), Dariusi a ba fa tumelezo ya ku zusa tempele ka 520 B.C.E., mi hape a sulela musebezi w’o mali kwa bufumu bwa mulena.—Ezira 6:1-12.
15 Mulena yo muñwi wa Muperesia ya n’a tusize Majuda mwa misebezi ya bona ha se ba lukuluzwi ne li Aritazerisi I, ya n’a yolile Asuerusi ndat’ahe (yena Xerxes I) ka 475 B.C.E. Aritazerisi n’a filwe lilumbatina la Longimanus kakuli lizoho la hae la bulyo ne li le li telele ku la nzohoto. Mwahal’a silimo sa bu 20 sa puso ya hae, ka 455 B.C.E., a luma Nehemia wa Mujuda ya n’a li sikombwa sa hae sa ze nwiwa kuli a y’o ba mubusisi wa Juda mi a zuse makwakwa a Jerusalema. Kezo yeo ki fona fo ne li kalezi ‘lisunda ze 70 za lilimo’ ze bulezwi mwa kauhanyo ya bu 9 ya Daniele mi ne i tomile mazazi fa n’a ka bonahalela ni ku shwela Mesiya, kamba Kreste, yena Jesu wa kwa Nazareta.—Daniele 9:24-27; Nehemia 1:1; 2:1-18.
16. Mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Mamede ni Maperesia ne u felile lili, mi ili kamukwaufi?
16 Dariusi III ki yena ya n’a bile wa mafelelezo kwa malena ba ba silezi ba ne ba busize mubuso wa Peresia ku zwa ku Aritazerisi I. Puso ya hae ne i felile ka sipundumukela ka 331 B.C.E. ha n’a fenyizwe maswe ki Alexandere yo Mutuna mwa munzi wa Gaugamela, kwatuko ni Ninive ya kale. Ku fenyiwa k’o kwa felisa mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Mamede ni Maperesia o swanisezwa ki kalulo ya silivera ya siswaniso sa n’a lolile Nebukadenezare. Mubuso o n’o sa taha ne li o ipitezi mwa linzila ze ñwi, kono n’o fitiwa ku ze ñwi. Seo sa taluswa ha lu nze lu utwa Daniele h’a zwelapili ku talusa tolo ya Nebukadenezare.
MUBUSO O YANDULUKILE HAHULU KONO ILI O FITIWA
17-19. (a) Mba ni lilupi za kopa ne li swaniseza mubuso ufi, mi kalulo ye ne u busa ne i kuma kai? (b) Alexandere III ne li mañi? (c) Ne ku tile cwañi kuli Sigerike si bulelwe kai ni kai, mi ne si swanezi hahulu nto mañi?
17 Daniele n’a bulelezi Nebukadenezare kuli mba ni lilupi za siswanisotuna seo ne li swaniseza ‘mubuso wa bulalu, ili wa kopa o n’o ka ukumela lifasi kaufela.’ (Daniele 2:32, 39) Mubuso wa bulalu w’o ne u ka tatama mubuso wa Babilona ni wa Mamede ni Maperesia. Sina kopa ha i fitiwa ki silivera, mubuso o munca w’o o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ne u ka fitiwa ki wa Mamede ni Maperesia kakuli ne u si ke wa ba ni tohonolo ye cwale ka ya ku lukulula sicaba sa Jehova. Nihakulicwalo, mubuso wa kopa wo ne u ka “ukumela lifasi kaufela,” ili ku bonisa kuli ne u ka yanduluka hahulu ku fita mubuso wa Babilona kamba wa Mamede ni Maperesia. Lipiho ka za litaba ze ezahezi li bonisañi ka za mubuso o m’ata ka ku fitisisa wo?
18 Alexandere III wa muikupuli n’a kalile ku hapa likalulo hamulahonyana wa ku yola lubona lwa Masedonia ka 336 B.C.E. a li wa lilimo ze 20. Kabakala lindwa za n’a winile, n’a til’o bizwa Alexandere yo Mutuna. Ha nze a tula cwalo, a zwelapili ku kena mwa kalulo ye busiwa ki Peresia. Ha n’a fenyize Dariusi III mwa ndwa ya kwa Gaugamela ka 331 B.C.E., mubuso wa Peresia wa kala ku shandauka, mi Alexandere a toma mubuso wa Magerike ku ba ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi o munca.
19 Hamulaho wa tulo ya hae kwa Gaugamela, Alexandere a y’o hapa mileneñi ya Peresia ili Babilona, Susa, Persepolisi, ni Ekibatana. Ha s’a komile mubuso wa Peresia kaufela, a ya inz’a tula wiko wa India. Tushawashawa twa Magerike twa kala ku pila mwa linaha ze hapilwe. Kacwalo, puo ya Magerike ni lizo za bona za hasana mwa mubuso kaufela. Mane, mubuso wa Magerike ne u bile o mutuna ku ye ne felile. Ka mwa n’a polofitezi Daniele, mubuso wa kopa w’o ‘ne u ukumezi lifasi kaufela.’ Se siñwi sa ze ne si tisize seo kikuli Sigerike (si-Koine) ne si fitile fa ku bulelwa kai ni kai. Kabakala kuli ne si kona ku itusiswa mwa ku bulela lipulelo ze nepahezi, ne si swanezi hahulu ku itusiswa mwa ku ñola Mañolo a Sigerike a Sikreste ni ku hasanya taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu.
20. Ne ku ezaheziñi kwa mubuso wa Magerike hamulaho wa lifu la Alexandere yo Mutuna?
20 Alexandere yo Mutuna n’a pilile fela lilimo ze 8 a li mubusi ya m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Niha n’a sa li mucaha, Alexandere wa lilimo ze 32 a swalwa ki butuku hamulaho wa mukiti mi a timela hamulahonyana wa f’o, la June 13, 323 B.C.E. Hañihañi, mubuso wa hae o mutuna wa fetuha ku ba likalulo z’e ne, mi ye ñwi ni ye ñwi ya likalulo zeo ne i busiwa ki mulauli wa mpi ya hae. Kacwalo mubuso o mutuna w’o ne u fetuhile mibuso ye mine yeo kwa nalulelule ne i komilwe ki mubuso wa Maroma. Mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi o swana sina kopa w’o ne u busize ku fitela fela 30 B.C.E., Maroma ha ne ba fenyize wa mafelelezo kwa mibuso ye mine yeo—ili wa lusika lwa Pitolemi lo ne lu busa Egepita.
MUBUSO O LOBAKA NI KU TUBAKA
21. Daniele n’a talusize cwañi “mubuso wa bune”?
21 Daniele a zwelapili ku talusa siswaniso sa mwa tolo kuli: “Mubuso wa bune ona, [hamulaho wa mubuso wa Babilona, wa Mamede ni Maperesia, ni wa Magerike] u ka ba ni mata a’ likana ni tata ya sipi; kakuli sina sipi ha i na ni tata ya ku lobaka ni ku pyata linto kaufela, kamukwaocwalo, mubuso wo, u ka lobaka ni ku pyata linto kaufela, u be sina sipi ye kona ku tubaka sika ni sika.” (Daniele 2:40) Mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi w’o ne u ka ba inge sipi kwa m’ata ni buikoneli bwa ku lobaka—ili ku tiya ku fita mibuso ye swanisezwa ki gauda, silivera, kamba kopa. Ki mona mo ne u bezi mubuso wa Maroma cwalo.
22. Mubuso wa Maroma ne u swana cwañi ni sipi?
22 Mubuso wa Maroma n’o lobakile ni ku tubaka mubuso wa Magerike ni ku koma ze ne siyezi za mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Mamede ni Maperesia ni wa Babilona. Ka ku shubula Mubuso wa Mulimu wa n’a shaezi Jesu Kreste, mubuso wo wa mu bulaya fa kota ya linyando ka 33 C.E. Ka ku lika ku tima bulapeli bwa Sikreste bwa niti, mubuso wa Maroma wa nyandisa balutiwa ba Jesu. Mi hape, Maroma ba sinya Jerusalema ni tempele ya yona ka 70 C.E.
23, 24. Mautu a siswaniso a swanisezañi kwand’a mubuso wa Maroma?
23 Mautu a sipi a siswaniso sa n’a lolile Nebukadenezare n’a swaniseza mubuso wa Maroma ni milonga ye ne zwile ku ona. Mu nyakisise manzwi a, a’ ñozwi kwa Sinulo 17:10 a’ li: “Ki malena a 7. Baketalizoho ba se ba wile; yo muñwi u sa li teñi; yo muñwi h’a si ka ta kale; yo h’a ka ta, u ka ina nako ye nyinyani.” Muapositola Joani ha n’a ñozi manzwi ao, n’a li kwa sooli sa Patmosi, ko ne ba mu lundulezi Maroma. Malena, kamba mibuso, ye ketalizoho ye ne wile, ne li Egepita, Asirya, Babilona, mubuso wa Mamede ni Maperesia, ni wa Magerike. Wa busilela—ili mubuso wa Maroma—ne u sa busa. Kono ni ona ne u ka wa, mi mulena wa bu 7 n’a ka zwa ku ye ñwi ya likalulo ze ne hapilwe ki Maroma. N’o ka ba ufi mubuso o m’ata ka ku fitisisa w’o?
24 Sapili, Britain ne li kalulo ya mubuso wa Maroma kwa mutulo-wiko. Kono silimo sa 1763 ha si t’o esha, ya ba mubuso wa Britain—yona Britannia ye ne busa mawate a’ supile. Silimo sa 1776 ha si t’o esha, likoloni za yona za America ze 13 za zibahaza tukuluho ya zona ilikuli li tome United States of America. Kono mwa lilimo ze ne latelezi, Britain ni America za swalisana ku za ndwa ni kozo. Kacwalo, Anglo-America ya t’o ba ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa bu 7 o polofitilwe mwa Bibele. Sina mubuso wa Maroma, ni ona u bile ni “mata a’ likana ni tata ya sipi,” ili o busa ka t’ata ya sipi. Mautu a sipi a siswaniso sa mwa tolo kacwalo a kopanyeleza mubuso wa Maroma ni mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Anglo-America.
MAZWAKE A’ SHEKESHA
25. Daniele n’a buleziñi ka za mautu ni minwana ya mautu a siswaniso?
25 Daniele hape a bulelela Nebukadenezare kuli: “M’o bonezi kuli mautu ni minwana ya siswaniso ki mazwake a lizupa la mubupi wa lipiza, ni a sipi, ni cwalo mubuso wo u ka kauhana cwalo. Nihakulicwalo, mata a sipi a ka ba teñi mwa mubuso wo, kakuli sina m’o bonezi, sipi i kopani ni lizupa. Mi sina minwana ya mautu ha i n’e ezizwe ka mazwake a sipi ni lizupa, ni ona mubuso wo, u ka ba ni mata kwa neku le liñwi, mi kwa neku le liñwi u ka shwa fela. Sina m’o bonezi sipi kuli i kopani ni lizupa, ki kakuli ba ka nyalana, mi ka manyalo ba kopanye masika a batu; kono ha ba na ku swalana hamoho, sina sipi ha i sa mumani ni lizupa.”—Daniele 2:41-43.
26. Puso ye swanisezwa ki mautu ni minwana ya mautu neikaba teñi lili?
26 Ku tatamana kwa mibuso ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ye swanisezwa ki likalulo za siswaniso sa n’a lolile Nebukadenezare ne ku kalezi kwa toho ku isa kwa mautu. Kwa swanela ku bulela kuli, mautu ni minwana ya mautu ya ‘sipi ye kopani ni lizupa’ li swaniseza puso ya mafelelezo ya butu ye n’e ka ba teñi mwahal’a “nako ya maungulo.”—Daniele 12:4.
27. (a) Mautu ni minwana ya mautu a sipi ye kopani ni lizupa li swaniseza muinelo ufi? (b) Minwana ye lishumi ya mautu a siswaniso i swanisezañi?
27 Kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 20, mubuso o mutuna wa Britain ne u busa palo ye fitelela 25 pesenti ya batu kaufela fa lifasi. Mibuso ye miñwi ya kwa Yurope ni yona ne i busa bolule-lule ba batu. Ndwa ya Lifasi ya I ne i tisize linaha mwa sibaka sa mibuso ye mituna. Ku zwa Ndwa ya Lifasi ya II, muinelo w’o u sa ekezeha. Lilato la naha ya habo mutu ha li nze li hula, palo ya linaha mwa lifasi ya ekezeha hahulu. Minwana ye lishumi ya mautu a siswaniso i yemela mibuso ni milonga ye cwalo kaufela ye busa ka nako ye swana, kakuli mwa Bibele, fokuñwi palo ya 10 i yemela ku kwanelela ko ku ama za lifasi le.—Mu bapanye Exoda 34:28; Mateu 25:1; Sinulo 2:10.
28, 29. (a) Daniele u li lizupa li swanisezañi? (b) Ku konwa ku bulelwañi ka za mazwake a sipi ni lizupa?
28 Kabakala kuli cwale se lu pila mwa “nako ya maungulo,” se lu fitile kwa mautu a siswaniso. Ye miñwi ya milonga ye swanisezwa ki mautu ni minwana ya mautu a siswaniso a sipi ye kopani ni lizupa i swana inge sipi—kakuli i busa ka ku hatelela kamba ka situhu. Ye miñwi i swana inge lizupa. Ka nzila ifi? Daniele n’a swalisanisize lizupa ni “masika a batu.” (Daniele 2:43) Lizupa niha li londile, ili fona fo ku zwa masika a batu, milonga ye swana inge sipi kamita se i tamehile ku teeleza hahulu kwa batu-tu fela, ba ba bata kuli milonga y’e ba busa yeo i eze ze ba bata. (Jobo 10:9) Kono milonga ye hatelela ha i koni ku swalana hamoho ni batu-tu fela—sina sipi ni lizupa ha li sa koni ku mumana. Ka nako ye si ka tubiwa siswaniso, lifasi li ka be li aluhani luli ku za bupolitiki!
29 Kana ku kauhana kwa mautu ni minwana ku ka tahisa kuli siswaniso kaufela si fumpame? Kiñi se si ka ezahala kwa siswaniso seo?
MAFELELEZO A’ MAKAZA!
30. Mu taluse kaungu-ungu ka tolo ya Nebukadenezare.
30 Mu nyakisise kaungu-ungu ka tolo. Daniele n’a bulelezi mulena kuli: “N’o nz’o talima; kiha u bona licwe le li ketuha ku si na mazoho a li ketula; la pikuluha, la y’o nata siswaniso kwa mautu a sona a sipi ni a lizupa, la a lobaka biemba-emba. Cwale sipi, ni lizupa, ni kopa, ni silivera, ni gauda, za lobakwa kaufel’a zona, za fetuha sina muuku wa matabula fa mapulelo; za ngiwa ki moya, za ya, mi ha ku na se si siyezi. Licwe le li natile fa siswaniso la fetuha lilundu le lituna, mi la tala lifasi kaufela.”—Daniele 2:34, 35.
31, 32. Kiñi ze ne bulezwi cimo ka za kalulo ya mafelelezo ya tolo ya Nebukadenezare?
31 Bupolofita bu zwelapili ka ku talusa taba yeo, kuli: “Mwa mazazi a malena ao, Mulimu wa mwa lihalimu u ka tahisa mubuso o si na ku sinyeha ku ya ku ile; mi bulena bwa ona ha bu na ku shimbulukela kwa sicaba si sili. Mubuso wo, u ka ketula ni ku feza mibuso kaufela; kono ona u ka ba teñi kamita ni ku ya ku ile. Mi sina m’o bonezi licwe kuli li ketuhile kwa lilundu, isi ka mazoho a mutu, mi li lobakile sipi, ni kopa, ni silivera, ni gauda, Mulimu yo muhulu u zibisize mulena ze ka bonahala mwamulaho a mazazi ao. Tolo ye, ki taba ya niti, ni taluso ya yona i tiile.”—Daniele 2:44, 45.
32 Nebukadenezare h’a lemuha kuli u hupulisizwe ni ku talusezwa tolo ya hae, a lumela kuli Mulimu wa Daniele ki yena a nosi y’a li “Mulena wa malena; [ili] ya patulula makunutu.” Mulena hape a fa Daniele ni balikani ba hae ba balalu ba Maheberu litulo ze tuna. (Daniele 2:46-49) Kono cwale ‘taluso ye tiile’ ya Daniele i talusañi kacenu?
‘LILUNDU LI TALA LIFASI’
33. “Licwe” ne li ketuzwi kwa “lilundu” mañi, mi seo ne si ezahezi lili, mi ili kamukwaufi?
33 “Linako za bamacaba” ha ne li felile ka October ya 1914, “Mulimu wa mwa lihalimu” n’a tomile Mubuso wa kwa lihalimu ka ku fa Mwan’a hae ya tozizwe, yena Jesu Kreste, ku ba “Mulena wa malena, ni Mubusisi wa babusisi.” * (Luka 21:24; Sinulo 12:1-5; 19:16) Kacwalo, ne li ka m’ata a Mulimu, mi isiñi ka mazoho a batu, “licwe,” ona Mubuso wa Mesiya, ha ne li ketuzwi kwa “lilundu” la bubusi bwa Jehova bwa pupo kamukana. Mulonga wa kwa lihalimu w’o u busiwa ki Jesu Kreste, y’o Mulimu a file ku sa shwa. (Maroma 6:9; 1 Timotea 6:15, 16) Kabakaleo, “mubuso wa Mulen’a luna [Mulimu], ni wa Kreste wa hae” w’o—o’ bonisa bubusi bwa Jehova bwa pupo kamukana—ha u na ku shimbulukela ku ba sili. U ka ina ku ya ku ile.—Sinulo 11:15.
34. Mubuso wa Mulimu ne u tomilwe “mwa mazazi a malena ao” kamukwaufi?
34 Mubuso w’o ne u tomilwe “mwa mazazi a malena ao.” (Daniele 2:44) Malena ao haki a’ swanisezwa fela ki minwana ye lishumi ya mautu a siswaniso. A kopanyeleza ni a swanisezwa ki likalulo za sona za sipi, kopa, silivera, ni gauda. Nihaike mibuso ya Babilona, Peresia, wa Magerike, ni Maroma ne i tuhezi ku ba mibuso ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi, ze ne zwile ku yona ne li sa li teñi ka 1914. Ka nako yeo mubuso wa Turkey ne u busa kalulo ya Babilona, mi milonga ya naha ne i sa busa mwa Peresia (Iran), Greece ni Rome (Roma), kwa Italy.
35. “Licwe” li ka nata lili siswaniso, mi siswaniso seo si ka siliwa ka sipimo sifi?
35 Mubuso wa Mulimu wa kwa lihalimu u katuha u nata siswaniso sa swanisezo seo kwa mautu a sona. Kabakaleo, mibuso kaufela ye swanisezwa ki sona i ka ketaulwa, ili ku timiswa. “Ndwa ya lizazi le lituna la Mulimu Ya-Mata-Kaufela” ha i ka tumbuka, “licwe” leo li ka nata hahulu siswaniso seo kuli mane si ka fetuha bupi mi moya wa buhali bwa Mulimu u ka bu fefula inge muuku wa fa mapulelo. (Sinulo 16:14, 16) Ka ku swana ni licwe le ne li fetuhile lilundu ni ku tala lifasi, kihona Mubuso wa Mulimu u ka ba mulonga o busa “lifasi kaufela.”—Daniele 2:35.
36. Ki kabakalañi Mubuso wa Mesiya ha u kona ku bulelwa kuli ki mulonga o tiile?
36 Nihaike Mubuso wa Mesiya w’o ki wa kwa lihalimu, u ka busa ni lifasi-mubu le kuli u tuse bote ba ba utwa ba ba yahile fa lifasi fa. Mubuso w’o o tiile ha u “na ku sinyeha ku ya ku ile” kamba “ku shimbulukela kwa sicaba si sili.” Ka ku fapana ni mibuso ya babusi ba batu ba ba shwa, “ona u ka ba teñi kamita ni ku ya ku ile.” (Daniele 2:44) Haike mu be ni tohonolo ya ku ba ba bañwi ba babusiwa ba ona kamita-ni-mita.
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 33 Mu bone Kauhanyo 6 ya buka ye.
MU ITUTILEÑI?
• Likalulo za siswaniso se situna-tuna sa n’a lolile Nebukadenezare li swaniseza mibuso ifi ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi?
• Mautu ni minwana ya mautu ye lishumi ya sipi ye kopani ni lizupa li swaniseza muinelo ufi wa lifasi?
• “Licwe” ne li ketuzwi lili mi ne li zwile kwa “lilundu” mañi?
• “Licwe” li ka tuba lili siswaniso?
[Lipuzo za Tuto]
[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 63-67]
MULENA WA NDWALUME U IKAHELA MUBUSO O MUTUNA
NABI ya libelezi ku ba mulena wa Babilona ni mpi ya hae ba bita mpi ya Egepita ya Faro Neko kwa Karekemishi, ye mwa Siria. Maegepita ba ba bitilwe ba hobokela kwa mboela ku liba kwa Egepita, mi Mababilona ba ba manami. Kono liñusa ze zwa kwa Babilona li lilimaza nabi ya tuzi y’o. Taba kikuli Nabopolassar ndat’ahe u timezi. Nebukadenezare u siyela balauli ba mpi ya hae musebezi wa ku kutisa bahapiwa ni libyana ze tukutilwe, mi kapili-pili u kutela kwahae ku y’o yola ndat’ahe fa lubona.
Nebukadenezare a yola cwalo lubona lwa Babilona ka 624 B.C.E. mi a ba yena mubusi wa bubeli wa mubuso o munca wa Babilona. Mwahal’a puso ya hae ya lilimo ze 43, a koma ze ne kile za ba likalulo za mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Asirya mi a yandulula milulwani ya hae, ili ku koma Siria kwa mutulo ni Palestine kwa wiko ku y’o fita kwa museto wa Egepita.—Mu bone mapa.
Mwa silimo sa bune sa puso ya hae (sa 620 B.C.E.), Nebukadenezare a eza Juda mubuso o mu sebeleza. (2 Malena 24:1) Lilimo ze talu ku zwa f’o, Mababilona ba pumela Jerusalema ka ndwa kabakala buipanguli bwa Majuda. Nebukadenezare a hapa Joyakini, Daniele, ni ba bañwi, a ba isa kwa Babilona. Mulena hape a ikungela ze ñwi za libyana za mwa tempele ya Jehova. A eza Zedekia, muhabo ndat’ahe Joyakini, ku ba mulena wa Juda ya mu sebeleza.—2 Malena 24:2-17; Daniele 1:6, 7.
Nako ye ñwi hasamulaho, Zedekia ni yena a ipangula, a itama bulikani ni Egepita. Nebukadenezare a lwanisa Jerusalema lwa bubeli, mi ka 607 B.C.E., a tuba makwakwa a yona, a yukweka tempele, mi a sinya muleneñi. A silaha bana ba Zedekia kaufela mi cwale a punya meto a Zedekia ni ku mu tama mawenge, ilikuli a mu hapele kwa Babilona. Nebukadenezare a hapa buñata bwa batu mi a ya kwa Babilona ni libyana ze ne siyezi mwa tempele. “Majuda ba zwiswa cwalo mwa naha ya bona, ba iswa mwa butanga.”—2 Malena 24:18–25:21.
Nebukadenezare n’a tuzi ni Tire ka ku i pumela ka ndwa ka lilimo ze 13. Mwahal’a ku pumela k’o, litoho za masole ba hae ne “li kubuhile milili” kabakala likuwani za bona, mi maheta a bona ne “a kubuhile litalo” kabakala ku lwala ze ne itusiswa mwa ku yaha za ku potoloha Tire ka zona. (Ezekiele 29:18) Kwa nalulelule, Tire ya koza kwa mpi ya Mababilona.
Ku bonahala kuli mulena wa Babilona ne li sifanu ku za lindwa. Ze ñozwi ze ñwi, sihulu za Sibabilona, hape li talusa kuli ne li mulena ya n’a eza batu hande. Nihaike kuli Mañolo h’a buleli luli kuli Nebukadenezare n’a ezanga batu hande, mupolofita Jeremia n’a bulezi kuli Zedekia niha n’a ipanguzi, n’a ka eziwa hande ha n’a ka “y’o koza kwa manduna ba mulena wa Babilona.” (Jeremia 38:17, 18) Mi hamulaho wa sinyeho ya Jerusalema, Nebukadenezare n’a ezize Jeremia hande. Mulena n’a laelezi cwana ka za Jeremia: “Mu nge, u mu babalele; u si ke wa mu eza maswe; kono u mu eze mw’a ka ku bulelela kaufela.”—Jeremia 39:11, 12; 40:1-4.
Ka ku ba muzamaisi, Nebukadenezare n’a si ka liyeha ku lemuha tulemeno ni buikoneli bwa Daniele ni balikani ba hae ba balalu—bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego—bao mabizo a bona a Siheberu ne li Hanania, Mishaele, ni Azaria. Kacwalo mulena a ba fa litulo ze tuna mwa mubuso wa hae.—Daniele 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Nebukadenezare sihulu n’a lapelanga Merodaki, mulimu o mutuna wa Babilona. Mulena n’a nga kuli Merodaki ki yena ya n’a mu tusa ku tula. Mwa Babilona, a yaha ni ku kabisa litempele za Merodaki ni ze ñwi ze ñata za milimu ya Babilona. Siswaniso sa gauda se ne si tomilwe mwa libala la Dura ne si kana si ezelizwe Merodaki. Mi ku bonahala kuli Nebukadenezare n’a itingile hahulu fa bulauli ha n’a singanyeka mwa ku lwanela lindwa za hae.
Nebukadenezare hape n’a ikuhumuseza ku zusa Babilona, ona muleneñi wa mamota a matuna ka ku fitisisa mwa miteñi yeo. Nebukadenezare ha n’a felelelize mamota a matuna a’ tatahani ao ndat’ahe n’a kalile ku yaha, muleneñi n’o bonahala kuli ha u koni ku punyiwa. Mulena a lukisa ndu ya bulena ya kale mwahal’a muleneñi mi a yaha ndu ya ku pila teñi mwa mbumbi ye li musipili o eza likilomita ze bat’o ba ze peli kwa mutulo wa ndu ya mulena ye mwa muleneñi. Ku bulelwa kuli, kuli Nebukadenezare a kolwise muoli wa hae wa Mumede, ya n’a nyolelwa malundu ni mishitu ya n’a siile habo, a eza litima ze fa mulundumano—ze balelwa kwa lika ze supile ze makaza za kwaikale.
Zazi le liñwi, mulena ha n’a nze a tambala-tambala mwa ndu ya bulena ya mwa Babilona, a itumba kuli: “Ha ni li, ki yena Babilona yo mutuna, munzi o ni yahezi bulena bwa ka, ka mata a ka a matuna, kuli buhulu bwa ka bu bubane?” “Taba isali mwa hanu ya mulena,” a kalisa ku takana. A fula bucwañi ka lilimo ze supile a sa koni ku busa, ka mwa n’a polofitezi fela Daniele. Kwa mafelelezo a nako yeo, Nebukadenezare a kutelwa ki bulena bwa hae, mi a busa ku fitela a shwa ka 582 B.C.E.—Daniele 4:30-36.
MU ITUTILEÑI?
Ku konwa ku bulelwañi ka za Nebukadenezare ku ba
• sifanu ku za lindwa?
• muzamaisi?
• mulapeli wa Merodaki?
• muyahi?
[Mapa]
(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)
MUBUSO WA BABILONA
LIWATE LE LI FUBELU
Jerusalema
Nuka ya Eufrati
Nuka ya Tigris
Ninive
Susa
Babilona
Uri
[Siswaniso]
Babilona, muleneñi wa mamota a matuna ka ku fitisisa mwa miteñi ya ona
[Siswaniso]
Drakoni ne li sisupo sa Merodaki
[Siswaniso]
Litima za Babilona ze tumile ze fa mulundumano
[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 56]
(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)
MIBUSO YE M’ATA KA KU FITISISA MWA LIFASI YA MWA BUPOLOFITA BWA DANIELE
Lingwalungwalu la siswaniso (Daniele 2:31-45)
BABILONA ku zwa 607 B.C.E.
MEDIA NI PERESIA ku zwa 539 B.C.E.
MUBUSO WA MAGERIKE ku zwa 331 B.C.E.
MUBUSO WA MAROMA ku zwa 30 B.C.E.
MUBUSO O M’ATA KA KU FITISISA MWA LIFASI WA ANGLO-AMERICA ku zwa 1763 C.E.
LINAHA KA MO LI ALUHANEZI mwa nako ya maungulo
[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 47]
[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 58]
