Kauhanyo 6

Ku Tungunyuna kunutu ya Kota ye Telele

1. Mulena Nebukadenezare n’a tahezwi kiñi, mi seo si tisa lipuzo mañi?

JEHOVA n’a tuhelezi Mulena Nebukadenezare ku ba mubusi ya m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Ka ku ba mulena wa Babilona, n’a fumile luli, manjwanjwali n’a sa taeli fa tafule ya hae, n’a na ni ndu ye nde-nde—ee, n’a na ni za n’a bata kaufela kwa mubili. Kono ka sipundumukela a pumiwa muhata. Nebukadenezare a kala ku angabala, mi a eza inge folofolo! A lelekiwa fa tafule ni ndu ya bulena, a y’o pila mwa naheñi mi a fula bucwañi inge komu. Kiñi se ne si mu tiselize makando ao? Mi lu swanela ku iyakatetwañi seo?—Mu bapanye Jobo 12:17-19; Muekelesia 6:1, 2.

MULENA U BUBANISA MUAMBAKANI-YA-PAHAMI

2, 3. Mulena wa Babilona n’a lakalelize babusiwa ba hae nto mañi, mi n’a nga cwañi Mulimu Muambakani-ya-Pahami?

² Nakonyana ku zwa fa n’a kondezi Nebukadenezare, a shaela mwa mubuso wa hae kaufela ze makaza ka za ze ne ezahezi. Jehova n’a buyelezi mupolofita Daniele ku ñola likezahalo zeo ka ku nepahala. Musha w’o u kala ka manzwi a: “Na, mulena Nebukadenezare, ni ñolela batu kaufela, ni macaba, ni ba lipuo kamukana ba ba yahile mwa lifasi kaufela, ni li: Mu piliswe mwa kozo ye tuna! Ni boni kuli ki hande ha ni mi zibisa lisupo, ni ze komokisa z’a sebelize ku na Mulimu, Muambakani-ya-Pahami. Liponiso za hae ki ze tuna hahulu, mi ze komokisa za hae li mata! Bulena bwa hae ki bwa kamita, mi u busa masika a batu ku ya ku ile.”—Daniele 4:1-3.

 ³ Babusiwa ba Nebukadenezare ne “ba yahile mwa lifasi kaufela”—kakuli mubuso wa hae ne u apesize buñata bwa likalulo kaufela za lifasi ze bulezwi mwa Bibele. Ka za Mulimu wa Daniele, mulena n’a ize: “Bulena bwa hae ki bwa kamita.” Manzwi ao n’a bubanisize Jehova hakalo mwa mubuso wa Babilona kaufela! Hape, l’o ne li lwa bubeli Nebukadenezare a boniswa kuli Mubuso wa Mulimu ki ona u nosi o inelela, o ina “kamita ni ku ya ku ile.”—Daniele 2:44.

4. “Lisupo, ni ze komokisa” za Jehova ne li kalile cwañi ka Nebukadenezare?

⁴ Ki lifi “lisupo, ni ze komokisa” za n’a sebelize “Mulimu, Muambakani-ya-Pahami”? Zeo ne li kalile ka za n’a ipumani ku zona mulena, ze li: “Na, Nebukadenezare, ne ni pila mwa buiketo mwa ndu ya ka, ne ni kondisize za ka, mwa ndu ya ka ya bulena. Kono ni boni tolo ye ni sabisize: Ha ni li fa bulobalo bwa ka, mihupulo ya mwa pilu ya ka, ni ze ni boni mwa toho ya ka, za ni filikanya.” (Daniele 4:4, 5) Mulena wa Babilona y’o n’a ezizeñi ka za tolo yeo ye sabisa?

5. Nebukadenezare n’a nga cwañi Daniele, mi n’a m’u ngelañi cwalo?

⁵ Nebukadenezare a biza ba ba butali ba mwa Babilona mi a ba bulelela tolo. Kono tobolo tuu! Ba palelwa ku fa taluso ya yona. Taba i zwelapili kuli: “Kwa mafelelezo, kwa taha fapil’a ka Daniele, ya filwe libizo la Beliteshazare, ili libizo la mulimu wa ka; ki yena yo, moya wa milimu ye kenile u inzi ku yena. Na mu bulelela tolo ya ka.” (Daniele 4:6-8) Libizo la n’a filwe Daniele ne li Beliteshazare, mi mulimu wa buhata w’o mulena n’a biza “mulimu wa ka” ne u kana u bile Bele kamba Nebo kamba Merodaki. Ka ku ba mulapeli wa milimu ye miñata, Nebukadenezare n’a nga Daniele ku ba mutu ya na ni “moya wa milimu  ye kenile.” Mi kabakala kuli Daniele ne li muzamaisi wa ba ba butali kaufela ba mwa Babilona, mulena a mu bulela ku ba “toho ya ba ba butali.” (Daniele 2:48; 4:9; mu bapanye Daniele 1:20.) Kono kaniti luli, Daniele ya sepahala n’a si ka tuhela ku lapela Jehova kuli a eze mabibo.—Livitike 19:26; Deuteronoma 18:10-12.

KOTA YE TELELE-TELELE

6, 7. Ne mu ka talusa cwañi za n’a lolile Nebukadenezare?

⁶ Mulena wa Babilona n’a lolileñi ze sabisa? “Ki ze lipono ze ni tahezi fa buloko: Ha ni shalima, na bona kota mwahali a lifasi, ye telele hahulu-hulu; kota yeo ya hula, ya tiya hahulu, mi butelele bwa yona ne bu swala kwa lihalimu, mi n’e bonwa ni kwa mafelelezo kamukana a lifasi. Matali a yona ne li a mande, mi i beile hahulu; i na ni miselo ye likana batu kaufela; lifolofolo za mwa naheñi ne li taha mwa muluti wa yona; linyunywani za mwa lihalimu ne li yaletela mwa mitai ya yona, mi libupiwa kaufela ne li fumana sico ku yona.” (Daniele 4:10-12) Ku bihiwa kuli Nebukadenezare n’a lata hahulu misidare ye mituna ya kwa Lebanoni, a y’o i bona, mi a tisa ye miñwi kwa Babilona kuli a t’o i sebelisa. Kono a li ku simwa a sa boni kota ye swana ni ya n’a lolile. Ne i inzi fo i bonahala hande “mwahali a lifasi,” ne i bonahala mwa lifasi kaufela, mi ne i beya hahulu kuli mane ne i fepa libupiwa zote.

⁷ Tolo yeo ne i si ka felela f’o, kakuli Nebukadenezare n’a ekelize kuli: “Se ne ni boni mwa lipono za mwa toho ya ka, ni sa li fa bulobalo bwa ka, ni boni yo muñwi wa balibeleli ba ba kenile, h’a tuluka mwa lihalimu. A huwa ka linzwi le lituna, a bulela, a li: A mu leme kota! a mu shabe mitai ya yona! mu tutule matali, mu latake se si beilwe ki yona, mi lifolofolo li zwe mwa muluti wa yona. Nihakulicwalo mu siye sisina sa mibisi ya yona mwa mubu, kono  si tamwe ka mawenge a sipi ni a kopa, mwahal’a bucwañi bo butala; a kolobiswe ki puka ya lihalimu, a fule bucwañi bwa lifasi hamoho ni lifolofolo.”—Daniele 4:13-15.

8. ‘Mulibeleli’ ne li mañi?

⁸ Mababilona ne ba na ni lituto za bona za bulapeli ka za mioya ye minde ni ye maswe. Kono ‘mulibeleli,’ kamba mulonda y’o ya tuluka kwahalimu, ne li mañi? Yena y’o, ya bizwa ya “kenile,” ne li lingeloi le li lukile le li yemela Mulimu. (Mu bapanye Samu 103:20, 21.) Mu nahane fela lipuzo ze ne lukela ku sisita Nebukadenezare! Kota yeo i lemelwañi? Sisina seo se si kokiswa ki mawenge a sipi ni kopa ki sañi? Mi mane, sisina-sina fela si na ni tuso mañi?

9. Mulibeleli n’a buleziñi ka mutomo, mi ku zuha lipuzo mañi?

⁹ Nebukadenezare u lukela ku ba ya n’a zingehile luli ku utwa mulibeleli h’a ekeza ku bulela kuli: “Pilu ya hae i fetulwe, i lisele ku ba ya mutu, mi a fiwe pilu ya folofolo; mi mwaha u felele fahalimu a hae ha 7. Katulo yeo i tomilwe ki balibeleli, taelo yeo i zwa ku ba ba kenile; kuli ba ba pila ba zibe kuli Muambakani-ya-Pahami ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu, ni kuli u bu fa y’a lata ku mu fa bona, mi a ka pahamisa ku bona yo munyinyani kwa batu kaufela.” (Daniele 4:16, 17) Ha ku na pilu ya mutu ye mwa simbumbutwa sa kota. Mi hape, simbumbutwa sa kota si kona ku fiwa cwañi pilu ya folofolo? ‘Ku fela kwa mwaha ha 7’ ku talusañi? Mi zeo kaufela li ama cwañi “bulena bwa batu”? Kaniti Nebukadenezare n’a bata ku ziba zeo.

LUSHANGO LO LU MASWE KU MULENA

10. (a) Mwa Mañolo, likota li kona ku yemelañi? (b) Kota ye telele yeo i yemelañi?

¹⁰ A sa utwa fela tolo yeo, Daniele a komoka nakonyana,  kihona a saba. Ka ku susuezwa ki Nebukadenezare kuli a i taluse, mupolofita y’o a li: “Mulen’a ka, tolo yeo kabe n’e ka supa ba ba ku toile! mi taluso ya yona kabe ne ka tama ba ba ku lwanisa! Kota y’o n’o boni, ye n’e mela mi ya tiya, . . . ki wena mulena! Wena yo muhulu, ya mata; kakuli buhulu bwa hao bu hulile, ki bo butuna mane ku y’o swala ni kwa lihalimu, mubuso wa hao u namile ku y’o fita ko ku felela lifasi!” (Daniele 4:18-22) Mwa Mañolo, likota li kona ku yemela batu, babusi, ni mibuso. (Samu 1:3; Jeremia 17:7, 8; Ezekiele, kauhanyo 31) Sina kota ye telele-telele ya n’a lolile Nebukadenezare, ni yena n’a ‘hulile ni ku tiya’ ka ku ba toho ya mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Kono kota ye telele-telele yeo i yemela mubuso o “fita ko ku felela lifasi,” ili o ama puso kaufela ya batu. Kacwalo i swaniseza puso ya Jehova fahalimw’a pupo kamukana, sihulu ka mo i amela lifasi.—Daniele 4:17.

11. Tolo ya mulena ne i bonisize cwañi kuli n’a ka tompololwa?

¹¹ Nebukadenezare n’a ka tompololwa. Ka ku talusa seo, Daniele a zwelapili, a li: “Haili mo mulena u boni mulibeleli ya kenile h’a tuluka kwa lihalimu, a t’o bulela, a li: A mu leme kota, mu i sinye; kono mu siye sisina sa mibisi ya yona mwa mubu, mi si hulehwe ka mawenge a sipi ni a kopa mwahal’a bucwañi bwa naha; a kolobiswe ki puka ya kwa lihalimu, mi a fiwe ku ina ni lifolofolo za naha, mane mwaha u y’o fela ha 7 fahalimu a sona. Shangwe mulena, ki ye taluso ya yona; mi ki mw’a ku atulelezi Muambakani-ya-Pahami, wena mulena [muñ’a] ka.” (Daniele 4:23, 24) Luli bundume ne bu tokwahala ku fa mulena ya m’ata y’o lushango l’o!

12. Kiñi ze ne ka tahela Nebukadenezare?

¹² Kiñi ze ne ka tahela Nebukadenezare? Mu nahane mwa n’a ikutwezi, Daniele ha zwelapili ku bulela kuli: “U ka lelekwa kwa batu, u y’o yaha ni lifolofolo za mwa  naheñi, u ka fiwa bucwañi kuli u fule sina komu; u ka kolobiswa ki puka ya lihalimu, mi mwaha u ka fita ha 7 fahalimu a hao, ku fitela f’o ka zibela kuli Muambakaniya-Pahami ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu, ni kuli u bu fa mutu y’a lata ku mu fa bona.” (Daniele 4:25) Ku bonahala kuli nihaiba likombwa za Nebukadenezare ne li ka mu ‘leleka kwa batu.’ Kono kana n’a ka babalelwa ki balisana ba ba mufelañeke? Batili, kakuli Mulimu n’a atuzi kuli Nebukadenezare n’a ka pila ni “lifolofolo za mwa naheñi,” a fule bucwañi.

13. Kota ya n’a lolile Nebukadenezare ne i bonisize kuli ne ku ka ezahalañi kwa situlo sa Nebukadenezare sa ku ba mubusi ya m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi?

¹³ Sina kota yeo ha ne i lemilwe, Nebukadenezare n’a ka tululwa fa bubusi bwa lifasi—kono ka nako ye nyinyani fela. Daniele n’a talusize kuli: “Haili taelo ye li: Ku siiwe sisina sa kota; kikuli u ka kutisezwa bulena bwa hao, ha u s’o zibile kuli ya busa ki Ya mwa lihalimu.” (Daniele 4:26) Mwa tolo ya Nebukadenezare, sisina, kamba simbumbutwa, sa kota ye lemilwe ne si siilwe, nihaike ne si tamilwe mawenge kuli si si ke sa mela. Ka ku swana, “sisina” sa mulena wa Babilona ne si ka siyala, nihaike ne si ka tamiwa kuli si si ke sa hula ku fitela ‘ku fela kwa mwaha ha 7.’ Situlo sa hae sa ku ba mubusi ya m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ne si ka ba inge sisina sa kota se si tamilwe. N’a ka bulukelwa sona ku fitela mwaha u fita ha 7 fahalimu a sona. Jehova n’a ka bona teñi kuli mwahal’a nako yeo ha ku na ya n’a ka yola Nebukadenezare ku ba mubusi wa Babilona a nosi, nihaike kuli Evili-Merodaki mwan’a hae n’a kana a mu buselize.

14. Daniele n’a elelize Nebukadenezare ku ezañi?

¹⁴ Kabakala ze ne polofitilwe ka za Nebukadenezare, Daniele a eleza mulena a sa sabi, a li: “Mi cwale, shangwe  mulena, ni li: Kelezo ya ka i amuhelwe ki wena! U tuhele libi za hao, mi u eze ze lukile; u lisele bumaswe bwa hao mi u shemube babotana; mwendi u ka ekelezwa kwa nako ya buiketo bwa hao.” (Daniele 4:27) Nebukadenezare ha n’a ka siya libi za hae za buhateleli ni muikumuso, mwendi lika ne li si ke za mu ezahalela cwalo. Kakuli lilimo ze bat’o eza mianda ye mibeli pili, Jehova n’a lelile ku timisa bayahi ba Ninive, muleneñi wa Asirya, kono a cinca kakuli mulena wa ona ni babusiwa ba hae ne ba bakile. (Jonasi 3:4, 10; Luka 11:32) Nebukadenezare ya ikuhumusa bo? Kana n’a ka bakela mikwa ya hae?

TALELEZO YA PILI YA TOLO

15. (a) Nebukadenezare n’a zwezipili ku bonisa kalemeno kafi? (b) Ze ñozwi li bonisañi ka za misebezi ya Nebukadenezare?

¹⁵ Nebukadenezare a zwelapili ku ikuhumusa. Ha n’a nze a tambala-tambala fa situwa sa ndu ya hae likweli ze 12 ku zwa f’a n’a lolezi kota yeo, a itumba kuli: “Ha ni li, ki yena Babilona yo mutuna, munzi o ni yahezi bulena bwa ka, ka mata a ka a matuna, kuli buhulu bwa ka bu bubane?” (Daniele 4:28-30) Nimrodi n’a tomile Babilona (Babele), kono Nebukadenezare n’a i bubanisize. (Genese 10:8-10) Ku ze ñozwi ze ñwi, u itumba kuli: “Ki na Nebukaderezare, Mulena wa Babilona, ya zusize Esagila ni Ezida, na mwan’a Nabopolassar. . . . Na tiisa Esagila ni Babilona mi na bubanisa puso ya ka ku ya ku ile.” (Archaeology and the Bible, ya George A. Barton, 1949, makepe 478-9) Ze ñozwi ze ñwi li ambola za litempele ze bat’o ba 20 za n’a lukisize kamba ku zusa. Hatiso ya The World Book Encyclopedia i li: “Mwatas’a puso ya Nebukadenezare, Babilona ne i bile ye ñwi ya mileneñi ye zwile mubano ya kwaikale. Mwa litaba za hae tota, ki ka siwela a bulela za lindwa za hae, kono n’a ñozi za buyahi bwa hae ni bulapeli bwa hae bwa milimu  ya Babilona. Nebukadenezare mwendi ki yena ya n’a ezize Litima ze fa Mulundumano za Babilona, ze balelwa kwa Lika ze Supile ze Makaza za Kwaikale.”

16. Nebukadenezare n’a li fakaufi ni ku kokobezwa cwañi?

¹⁶ Niha n’a itumbile, Nebukadenezare ya ikuhumusa n’a li fakaufi ni ku kokobezwa. Litaba ze buyelezwi li li: “Taba isali mwa hanu ya mulena; linzwi la zwa kwahalimu, la li: Mulena Nebukadenezare, wa zibiswa kuli bulena bu zwile ku wena, u ka lelekwa kwa batu, u yahe ni lifolofolo za mwa naheñi, u ka fiwa bucwañi sina komu, u fule, mi mwaha u ka fita ha 7 fahalimu a hao, mane u zibe kuli Muambakani-ya-Pahami ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu, ni kuli u bu fa y’a lata ku mu fa bona.”—Daniele 4:31, 32.

17. Ne ku ezaheziñi ku Nebukadenezare ya ikuhumusa, mi hañihañi n’a ipumani mwa miinelo ifi?

¹⁷ Nebukadenezare hañihañi a kala ku takana. Ha s’a lelekilwe kwa batu, a fula bucwañi “sina komu.” Mwahal’a lifolofolo za mwa naheñi, n’a si ka nontomana fela mwa bucwañi bwa simu ye nde-nde, inze a fukelwa ki kamoya ka ka bata hande ka zazi. Mwa Iraq kacenu, kw’a inzi matota a Babilona, ku banga ni mufutumala o fitanga fa 50° Celcius ka nako ya mbumbi mi maliha a batanga hahulu. Ka ku ba a nosi mi inze a li fa mbangalala cwalo, milili ya Nebukadenezare ye mitelele, ili ye shangalakani ne i bonahala inge mitibelo ya mbande mi manala a hae a’ si ka pumiwa a kwa mazoho ni kwa mautu a ba inge a nyunywani. (Daniele 4:33) Mubusi ya m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi y’o ya ikuhumusa n’a tompolozwi hakalo!

18. Myaha ha ne inze i fita ha 7, ne ku ezaheziñi kwa lubona lwa Babilona?

¹⁸ Mwa tolo ya Nebukadenezare, kota ye telele yani ne i lemilwe mi sisina sa yona ne si tamilwe kuli si si ke sa mela  mane mwaha u y’o fela ha 7. Ka ku swana, Nebukadenezare a “tuswa mwa lubona lwa hae lwa bulena” Jehova ha n’a mu takanisize. (Daniele 5:20) Ku swana fela inge kuli pilu ya mulena y’o ne i fetuhile ya komu. Niteñi, Mulimu n’a bulukezi Nebukadenezare lubona lwa hae ku fitela mwaha u fita ha 7. Ka nako yeo, Evili-Merodaki n’a kana a swalelezi mulonga, mi Daniele n’a li “mubusisi wa naha ya Babilona, ni muzamaisi wa ba ba butali kaufela ba mwa Babilona.” Balikani ba hae ba Maheberu ba balalu ne ba zwezipili ku tusa ku zamaisa litaba za silalo seo. (Daniele 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Bahapiwa ba bane bao ne ba litezi ku bona Nebukadenezare a kutela fa lubona a li mulena ya kondile ili ya itutile kuli “Muambakani-ya-Pahami ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu, ni kuli u bu fa y’a lata ku mu fa bona.”

NEBUKADENEZARE WA KONDA

19. Jehova ha s’a kutiselize Nebukadenezare ngana ya hae, mulena wa Babilona y’o n’a fitile fa ku lemuhañi?

¹⁹ Jehova n’a kutiselize Nebukadenezare ngana ya hae mwaha ha se u felile ha 7. Kihona mulena a lemuha ze ka za Mulimu Muambakani-ya-Pahami: “Kwa mafelelezo a mazazi, na, Nebukadenezare, na nanulela meto kwahalimu, mi ngana ya ka ya kutela ku na; na lumbeka Muambakani-ya-Pahami; na loka, na lumba Yena ya pila ku ya ku ile; kakuli mubuso wa hae ki mubuso o si na ku fela, mi u busa masika a batu ku ya ku ile. Ba ba yahile mwa lifasi kamukana, ku Yena hasi se siñwi; mi limpi za lihalimu, ni ba ba yahile mwa lifasi, u ba eza mw’a latela; ha ku na ya ka yemisa lizoho la hae, a mu bulelele, a li: U ezañi?” (Daniele 4:34, 35) Kaniti, Nebukadenezare n’a fitile fa ku lemuha kuli Muambakani-ya-Pahami ki yena ya na ni mubuso o mutuna ka ku fitisisa fahalimu a bulena bwa batu.

20, 21. (a) Ku tamululwa kwa mawenge a n’a tamisizwe sisina sa kota ya mwa tolo ne ku swana cwañi ni ze ne ezahezi ku Nebukadenezare? (b) Nebukadenezare n’a itumelezi cwañi, mi kana seo ne si mu bisize mulapeli wa Jehova?

 ²⁰ Nebukadenezare ha n’a kutezi fa lubona lwa hae, ne ku swana inge kuli mawenge a n’a tamisizwe sisina sa kota ya n’a lolile ne a tamuluzwi. Ka za ku konda kwa hae, a li: “Ka nako yona yeo, kutwisiso ya kutela ku na; na kutelwa ki libubo la mubuso wa ka, ni likute, ni bufumu; mi baelezi ba ka, ni mandun’a ka ba t’o ni bata; na kutelwa ki bulena bwa ka, mi kwa buhulu bwa ka, na ekelezwa bo butuna ku fita.” (Daniele 4:36) Haiba ku na ni likombwa ze ne nenauzi mulena ha n’a pulumuka, cwale ne ba mu “bata” ka ku mu yemela ka ku tala.

²¹ Ki “lisupo, ni ze komokisa” hakalo zeo Mulimu Muambakani-ya-Pahami n’a sebelize! Ki kabakaleo mulena wa Babilona ya kondisizwe ha n’a ize: “Cwale na, Nebukadenezare, ni lumbeka, mi ni babaza, mi ni kuteka Mulena wa lihalimu; kakuli likezo za hae kaufela ki za niti, linzila za hae li lukile, mi u na ni mata a ku kokobeza ba ba zamaya ka nzila ya buikuhumuso.” (Daniele 4:2, 37) Niteñi, ku itumelela k’o ne ku si ka bisa Nebukadenezare mulapeli wa Jehova wa mulicaba.

KANA KU NA NI BUPAKI BWA SILIFASI?

22. Ba bañwi se ba swalisanisize bupulumuki bwa Nebukadenezare ni butuku mañi, kono lu swanela ku utwisisañi ka za se ne si mu angabalize?

²² Ba bañwi se ba bulezi kuli Nebukadenezare n’a pulumukisizwe ki butuku bwa lycanthropy. Dikishinari ye ñwi ya za matuku i li: “LYCANTHROPY . . . ki linzwi le li zwa fa [lyʹkos], lupus, lona lyakanyani; ni [anʹthro·pos], homo, yena mutu. Linzwi leo ne li itusiswa kwa butuku bwa batu  ba ne ba ikutwa kuli ba fetuhile folofolo, ni ba ba likanyisa milumo kamba mihuwo, mibonahalelo kamba mikwa ya folofolo yeo. Batu bao hañata ba nga kuli ba fetuhile lyakanyani, nja kamba kaze; fokuñwi ba nahana kuli ba fetuhile poho, inge Nebukadenezare.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médicins et de chirurgiens, Paris, 1818, Volyumu 29, likepe 246) Ze bonahaza butuku bwa lycanthropy li swana ni ze ne ezahezi ku Nebukadenezare ha n’a li sipulumuki. Nihakulicwalo, bakeñisa kuli n’a takanisizwe ki Mulimu, butuku b’o ha bu koni ku swalisaniswa ni butuku bo bu zibwa.

23. Ki bufi bupaki bwa silifasi bo bu paka za ku takana kwa Nebukadenezare?

²³ Caziba John E. Goldingay u ama li sikai ze talusa za ku takana ni ku kondiswa kwa Nebukadenezare. Ka mutala, u li: “Ku bonahala kuli siketu se siñwi fo ku ñozwi litaba si talusa kuli Nebukadenezare n’a takanile, mi mwendi ni kuli n’a siile Babilona.” Goldingay u bulela litaba ze ñwi ze bizwa “Jobo wa Mababilona” mi u bulela kuli li “paka za ku kalimelwa ki Mulimu, butuku, ku tompololwa, ku bata taluso ya tolo ye sabisa, ku pindumunwa inge kota, ku lelekwa, ku fula bucwañi, ku takana, ku ba inge pulu, ku nelisezwa ki Merodaki, ku sinyeha kwa manala, ku hula hahulu kwa milili, ni ku tamiwa mawenge, mi ni ku kondiswa ko ku mu ezisa ku lumbeka Mulimu.”

MYAHA YE SUPILE Y’E LU AMA

24. (a) Kota ye telele ya mwa tolo i swanisezañi? (b) Kiñi se ne si pukutisizwe ka myaha ye 7, mi seo ne si tile cwañi?

²⁴ Ka mo ne i boniseza kota ye telele-telele yani, Nebukadenezare n’a swaniseza bubusi bwa lifasi. Kono mu hupule kuli kota yeo i yemela puso ye fitela kwahule ya mulena wa Babilona y’o. I yemela puso ya Jehova fahalimw’a pupo kamukana, yena “Mulena wa lihalimu,” sihulu  ka ku ama lifasi. Puso ya Mulimu fa lifasi ne i yemelwa ki mubuso o n’o li mwa Jerusalema i si ka sinyiwa kale ki Mababilona, m’o Davida ni ba ne ba mu yolile ne ba ina fa “lubona lwa bulena lwa [Jehova, NW].” (1 Makolonika 29:23) Mulimu ka sibili n’a tuhelezi puso ya hae ku lemiwa ni ku tamiwa mawenge ka 607 B.C.E. ha n’a itusisize Nebukadenezare ku sinya Jerusalema. Puso ya Mulimu fa lifasi ye yemelwa ki mubuso o n’o busiwa ki lusika lwa Davida ne i pukutisizwe ku fitela ku fela kwa mwaha ha 7. Nako yeo ne i kuma kai? Ne i kalile lili, mi kiñi se ne si bonisize kuli i felile?

25, 26. (a) Ku Nebukadenezare, ‘myaha ye 7’ ne i kuma kai, mi mu alabelañi cwalo? (b) Mwa talelezo ye tuna, ‘myaha ye 7’ yeo ne i kalile lili mi ili ka nzila ifi?

²⁵ Nebukadenezare ha n’a sa takana, “milili ya hae [ya] hula sina mitibelo ya mbande, mi manala a hae a swana sina a nyunywani.” (Daniele 4:33) Seo ne si si ka ezahala mwahal’a mazazi a supile kamba liviki ze supile. Litoloko ze ñwi li bulela kuli “linako ze supile,” mi ze ñwi li li “linako ze ketilwe (ze tomilwe)” kamba “silengo sa nako.” (Daniele 4:16, 23, 25, 32) Toloko ye ñwi ya mwa Sigerike sa kale (Septuagint) i bulela kuli “lilimo ze supile.” Josephus wa Mujuda, muituti wa litaba ze ezahezi wa mwa lilimo za mwanda wa pili, n’a nga ‘myaha ye 7’ yeo ku ba “lilimo ze supile.” (Antiquities of the Jews, Buka 10, Kauhanyo 10, paragilafu 6) Mi bocaziba ba bañwi ba za Maheberu se b’a ngile kuli “linako” zeo ki “lilimo.” Bibele ye Kenile ya Silozi ya 1984 ni yona i bulela kuli “lilimo ze 7.”

²⁶ Bupaki bu bonisa kuli ‘myaha ye 7’ ya Nebukadenezare ne li lilimo ze supile ka ku ya ka kweli ya mwahalimu. Mwa bupolofita, silimo si na ni avareji ya mazazi a 360, kamba likweli ze 12 ze na ni mazazi a 30 kaufela. (Mu bapanye Sinulo 12:6, 14.) Kacwalo, ‘myaha ye 7,’ kamba  lilimo ze supile za mulena, ne li mazazi a 360 ku a taimisa ka 7, kamba mazazi a 2,520. Kono talelezo ye tuna ya tolo ya hae bo? ‘Myaha ye 7’ ya bupolofita ne i si ka tanda fela mazazi a 2,520. Jesu n’a bonisize seo ka ku bulela kuli: “Jerusalema u ka hatikelwa ki bamacaba, mane ku felelele linako za bamacaba.” (Luka 21:24) Ku ‘hatikela’ k’o ne ku kalile ka 607 B.C.E., Jerusalema ha ne i sinyizwe ni mubuso wa swanisezo wa Mulimu ha ne u wile mwa Juda. Ku hatikela k’o ne ku ka fela lili? Ne ku ka fela ka ‘nako ya ku lukisa linto kamukana,’ puso ya Mulimu ha ne i ka ama lifasi hape ka Jerusalema wa swanisezo, ona Mubuso wa Mulimu.—Likezo 3:21.

27. Ne mu ka bulelelañi kuli ‘myaha ye 7’ ye ne kalile ka 607 B.C.E. ne i si ka fela hamulaho wa mazazi tenyene a 2,520?

²⁷ Ha ne lu ka bala mazazi tenyene a 2,520 ku zwa fo ne i sinyelizwe Jerusalema ka 607 B.C.E., ne lu ka yemela fela fa 600 B.C.E., ili silimo se si si sa butokwa mwa Mañolo. Nihaiba ka 537 B.C.E., Majuda ba ba lukuluzwi ha ne ba kutile mwa Juda, puso ya Jehova ne i si ka taha fa lifasi-mubu. Seo si cwalo kakuli Zerubabele, ya n’a swanela ku yola lubona lwa Davida, n’a ezizwe mubusisi wa Juda, kalulo ya Peresia, mi isiñi mulena.

28. (a) Ki ufi mulao o lukela ku itusiswa kwa mazazi a 2,520 a ‘myaha ye 7’ ya bupolofita? (b) ‘Myaha ye 7’ ya bupolofita ne i kuma kai, mi ne i kalile ni ku fela ka silimo sifi?

²⁸ Bakeñisa kuli ‘myaha ye 7’ yeo ki ya bupolofita, lu lukela ku itusisa mulao wa mwa Mañolo kwa mazazi a 2,520 ao, o’ li: “Lizazi ni lizazi li balwe inge mwaha.” Mulao wo u talusizwe mwa bupolofita ka za ku lwanisa Jerusalema kwa Mababilona. (Ezekiele 4:6, 7; mu bapanye Numere 14:34.) Kacwalo ‘myaha ye 7’ yeo lifasi ne li ka busiwa ki mibuso ya bamacaba i sa sinaniswi ki Mubuso wa Mulimu i eza lilimo ze 2,520. Ne i kalezi fo ne i sinyelizwe Juda ni Jerusalema mwa kweli ya bu 7 (Tishiri 15) ka 607 B.C.E.  (2 Malena 25:8, 9, 25, 26) Ku zwa nako yeo ku isa 1 B.C.E. ki lilimo ze 606. Lilimo ze 1,914 ze siyezi ne li kalezi f’o ku fitela 1914 C.E. Kacwalo, ‘myaha ye 7,’ kamba lilimo ze 2,520, ne li felile ka Tishiri 15, kamba ka October 4/5, 1914 C.E.

29. “Yo munyinyani kwa batu kaufela” ki mañi, mi Jehova n’a ezizeñi kuli a mu beye fa lubona?

²⁹ Ka silimo seo “linako za bamacaba” za fela, mi Mulimu a fa bubusi ku “yo munyinyani kwa batu kaufela”—Jesu Kreste—ya n’a shwauzwi hahulu ki lila za hae kuli mane za mu kokotela. (Daniele 4:17) Kuli a beye Mulena Mesiya fa lubona, Jehova a tamulula mawenge a swanisezo a sipi ni kopa a n’a tamisizwe “sisina” sa puso ya Mulimu tota. Kacwalo Mulimu Muambakani-ya-Pahami a lumeleza “lituhela” la bulena ku mela ku sona, ili ku bonisa puso ya Mulimu fahalimw’a lifasi ka Mubuso wa kwa lihalimu o busiwa ki Mucalifa wa Davida yo mutuna ka ku fitisisa, Jesu Kreste. (Isaya 11:1, 2; Jobo 14:7-9; Ezekiele 21:27) Lu itumela hakalo ku Jehova kabakala likezahalo ze tabisa zeo ni kabakala ku tungunyuna kunutu ya kota ye telele!

MU ITUTILEÑI?

• Kota ye telele-telele ya n’a lolile Nebukadenezare ne i swanisezañi?

• Kiñi ze ne tahezi Nebukadenezare ka nako ya talelezo ya pili ya tolo ya hae ya za kota?

• Nebukadenezare n’a lemuhileñi hamulaho wa ku welwa ki za n’a lolile?

• Mwa talelezo ye tuna ya kota ya mwa tolo ya bupolofita, ‘myaha ye 7’ ne i kuma kai, mi ne i kalile ni ku fela lili?

[Lipuzo za Tuto]

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 83]

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 91]