Kauhanyo 15

Malena Ba Ba Sa Utwani Bao Ba Punya Mwa Lilimo za Mwanda wa bu 20

1. Caziba yo muñwi u bulela kuli ki bafi be ne ba tama mwa Yurope mwa lilimo za mwanda wa bu 19?

“NE KU ezahezi lika ze tuna mwa Yurope mwa lilimo za mwanda wa bu 19 ze fitela kwahule lifi kamba lifi ze kile za ezahala,” ki mona mw’a ñolela Norman Davies caziba wa ze ezahezi. U ekeza kuli: “Kai ni kai mwa Yurope ne ku bile ni licinceho ze tuna ku fita lili kaufela ili ze ne amile sayansi, mali, lizo, ni macaba a mañata.” Davies u bulela kuli be ne ba tama “mwa ‘mwanda wa licinceho’ ze tuna zeo mwa Yurope sapili ne li Great Britain . . . mi ni Germany mwa lilimo za hasamulaho.”

“BA LELA BUSINYI”

2. Ki ifi mibuso ye ne bile yona “mulena wa kwa Mutulo” ni “mulena wa kwa Mboela” lilimo za mwanda wa bu 19 ha ne li ya li fela?

² Lilimo za mwanda wa bu 19 ha ne li ya li fela, mubuso wa Majelemani n’o li ona “mulena wa kwa Mutulo” mi Britain n’e li yona “mulena wa kwa Mboela.” (Daniele 11:14, 15) Lingeloi la Jehova ne li ize: “Malena bao ba babeli ba ba lela businyi mwa lipilu za bona, ba pumane ka buhata, inze ba inzi fa tafule i li ñwi.” La zwelapili, la li: “Kono litaba zeo ha li na ku konda; kakuli li ka fela ka nako ye bulezwi.”—Daniele 11:27.

3, 4. (a) Ki mañi ya n’a bile mubusi wa pili wa mubuso wa Majelemani, mi ne ku ezizwe tumelelano ifi? (b) Kaiser Wilhelm n’a ikatalize ku ezañi?

 ³ La January 18, 1871, Wilhelm I a ba yena mubusi wa pili wa mubuso wa Majelemani. N’a ketile Otto von Bismarck kuli a be yena muzamaisi wa mulonga. Ka mulelo wa ku tisa zwelopili mwa mubuso o munca wo, Bismarck a ambuka mikwangalakanyi ni linaha ze ñwi mi a eza tumelelano ye ne bizwa Triple Alliance (Swalisano ya ba Balalu) ni Austria-Hungary ni Italy. Kono milelo ya mulena wa kwa Mutulo yo munca yo hañihañi ya lwanisana ni ya mulena wa kwa Mboela.

⁴ Hamulaho wa lifu la Wilhelm I ni Frederick III shwana wa hae, ili ka 1888, Wilhelm II wa lilimo ze 29 a yola lubona. Wilhelm II, kamba Kaiser Wilhelm, a hapeleza Bismarck ku itulula mi a ikataza ku tisa kuli Germany i zamaise lifasi kaufela. Caziba yo muñwi wa ze ezahezi u li, “Wilhelm II ha n’a busa, [Germany] ya ba ni kalenalena ni bulwani.”

5. Malena ba babeli bao ne ba inzi cwañi fa “tafule i li ñwi,” mi ne ba buleziñi fateñi?

⁵ Mubusi Nicholas II wa Russia ha n’a putile mukopano wa za kozo mwa Hague, kwa Netherlands, la August 24, 1898, macaba n’a yemi maefe-efe. Mukopano wo ni o n’o u latelezi ka 1907 n’o tomile kuta mwa Hague ye bizwa Permanent Court of Arbitration. Ka ku ba lilama za kuta yeo, mubuso wa Majelemani ni Great Britain za iponahaza kuli ne li yemela kozo. Ne li inzi “fa tafule i li ñwi,” ili ku bonahala inge ze utwana, kono ‘ne li lelile businyi mwa lipilu za zona.’ Kezo yeo ya ‘ku pumana ka buhata fa tafule i liñwi’ ne i sa koni ku tisa kozo tota. Milelo ya zona ya buitati, ya za lipisinisi, ni ya za ndwa ‘ne i si ka konda’ kakuli mafelelezo a malena ba babeli bao a ka taha “ka nako ye bulezwi” ki Jehova Mulimu.

 U “LWANISA BULIKANI BO BU KENILE”

6, 7. (a) Mulena wa kwa Mutulo n’a kutezi “mwa naha ya habo” kamukwaufi? (b) Mulena wa kwa Mboela n’a ezizeñi ka za m’ata a n’a ekezeha a mulena wa kwa Mutulo?

⁶ Lingeloi la Mulimu la zwelapili, la li: “[Mulena wa kwa Mutulo] u ka kutela mwa naha ya habo ka bufumu bo butuna; mwa pilu ya hae u ka lwanisa bulikani bo bu kenile; a bu eze mw’a latela, ku fitela a kutela mwa naha ya habo.”—Daniele 11:28.

⁷ Kaiser Wilhelm n’a kutezi kwa “naha,” kamba muinelo wa fa lifasi, wa mulena wa kwa Mutulo wa kale. Kamukwaufi? Ka ku tahisa puso ya mubusi ye ne lelezwi ku tunafaza mubuso wa Majelemani ni ku ekeza kwa likalulo ze ne i zamaisa. Wilhelm II a lika ka t’ata ku bata lilalo mwa Africa ni ko kuñwi. Ka mulelo wa ku fita Britain ku za lisepe za ndwa, a kala ku ekeza kwa lisepe za ndwa ze tiile. The New Encyclopædia Britannica i li: “M’ata a Germany ku za lisepe za ndwa a n’a banga a manyinyani-nyinyani n’a tilo fitwa fela ki a lisepe za Britain hamulaho wa lilimo ze fitelelanyana ze lishumi.” Kuli i si ke ya fitwa, Britain ya ekeza kwa m’ata a yona ku za lisepe za ndwa. Britain hape ya ambolisana za tumelelano ya kutwano ni France. Ya eza tumelelano ye swana ni Russia, mi kwa taha cwalo tumelelano ye ne bizwa Triple Entente (Kutwano ya ba Balalu). Yurope cwale ne i ikabile ku ba likwata ze peli ze sa utwani—ili sikwata sa linaha ze ne ezize tumelelano ya Triple Alliance kafa ni sikwata sa ze ne ezize ya Triple Entente kafa.

8. Ne ku tile cwañi kuli mubuso wa Majelemani u ipundekele “bufumu bo buñata”?

⁸ Mubuso wa Majelemani n’o na ni bulwani, mi kacwalo wa ipundekela “bufumu bo butuna” kakuli Germany ne li yona ye m’ata ka ku fitisisa kwa linaha za tumelelano ya Triple Alliance. Austria-Hungary ni Italy ne li za Roma-Katolika. Kabakaleo, tumelelano ya Triple Alliance ne i yemezwi ki papa hape, hailif’o mulena wa kwa Mboela, ya n’a ezize  tumelelano ya Triple Entente ye ne si hahulu ya Makatolika, n’a si ka yemelwa ki papa.

9. Pilu ya mulena wa kwa Mutulo ne i ‘lwanisize cwañi bulikani bo bu kenile’?

⁹ Sicaba sa Jehova bo? Ne se si kalile kale ku shaela kuli “linako za bamacaba” ne li ka fela ka 1914. * (Luka 21:24) Ka silimo seo, Mubuso wa Mulimu o zamaiswa ki Jesu Kreste, yena Mucalifa wa Mulena Davida, wa tomwa mwa lihalimu. (2 Samuele 7:12-16; Luka 22:28, 29) Kwamulaho k’o ka March ya 1880, magazini ya Watch Tower ne i talusize kuli Mubuso wa Mulimu n’o ka kala ku busa kwa mafelelezo a “linako za bamacaba.” Kono pilu ya mulena wa kwa Mutulo wa Mujelemani ya ‘lwanisa bulikani bwa Mubuso bo bu kenile.’ Ku fita ku yemela puso ya Mubuso w’o, Kaiser Wilhelm ‘n’a ezize mw’a latela’ ka ku zwelapili mwa milelo ya hae ya ku busa lifasi. Kono ka ku eza cwalo, a shaka lika ze ne shangumuzi Ndwa ya Lifasi ya I.

MULENA YO U ‘FELA PILU’ MWA NDWA

10, 11. Ndwa ya Lifasi ya I ne i kalile cwañi, mi yeo ne i bile cwañi “ka nako ye bulezwi”?

¹⁰ Lingeloi la polofita, la li: “Hape, ka nako ye bulezwi, [mulena wa kwa Mutulo] u ka kutela ku lwanisa naha ya kwa Mboela; kono ka nako yeo ya mafelelezo, litaba za hae ha li na ku swana sina za pili.” (Daniele 11:29) “Nako ye bulezwi” f’o Mulimu n’a ka feliseza puso ya balicaba fahalimu a lifasi kaufela ne i tile ka 1914 ha n’a tomile Mubuso wa kwa lihalimu. La June 28 silimo seo, Nabi Francis Ferdinand wa kwa Austria ni musal’a hae ne ba bulailwe ki silembelembe wa kwa Serbia mwa Sarajevo, kwa Bosnia. Kezo yeo ki yona ye ne i shangumuzi Ndwa ya Lifasi ya I.

¹¹ Kaiser Wilhelm a kukueza Austria-Hungary ku lwanisa Serbia. Ka ku kolwa kuli i ka yemelwa ki Germany, Austria-Hungary ya kala ku lwanisa Serbia la July 28, 1914. Kono  Russia ya t’o tusa Serbia. Germany ha ne i zuhezi Russia, France (ye ne i tamani bulikani ni Russia mwa tumelelano ya Triple Entente) ya yemela Russia. Germany cwale ya lwanisa France. Kuli i kone ku kena hande mwa Paris, Germany ya taseza Belgium, yeo Britain n’e ize ha i na ku abana mwa ndwa. Kabakaleo, Britain ya lwanisa Germany. Kwa kena linaha ze ñwi mwa ndwa yeo, mi Italy ya cinca maneku. Ndwa yeo ha ne i nze i lwanwa, Britain ya fetula Egepita ku ba mulonga o mwatas’a yona ilikuli i paleliswe mulena wa kwa Mutulo ku kwala lyabwa la Suez Canal ni ku taseza Egepita, naha yeo kale ne li yona ya mulena wa kwa Mboela.

12. Ndwa ya lifasi ya pili ha ne i nze i lwanwa, litaba ne li si ka “swana sina za pili” kamukwaufi?

¹² The World Book Encyclopedia i li: “Ku si na taba ni fo ne li kuma linaha ze utwana zeo ni m’ata a zona, Germany ne i bonahala ku ba fakaufi ni ku wina ndwa.” Mwa lindwa za kwamulaho mwahal’a malena ba babeli bao, mubuso wa Maroma, ha n’o li mulena wa kwa Mutulo, n’o nz’o tulanga kamita. Kono nako ye ‘litaba za hae ne li si ka swana sina za pili.’ Mulena wa kwa Mutulo n’a fenyizwe. Lingeloi ne li talusize libaka ha n’a fenyizwe, la li: “Kakuli lisepe ze zwa kwa Kitimi li ka t’o mu lwanisa; yena a fele pilu, a kutele mwamulaho.” (Daniele 11:30a) “Lisepe ze zwa kwa Kitimi” zeo ne li lika mañi?

13, 14. (a) “Lisepe ze zwa kwa Kitimi” ze ne t’o lwanisa mulena wa kwa Mutulo sihulu ne li lifi? (b) Lisepe ze zwa kwa Kitimi ze ñwi ne li tile cwañi ndwa ya lifasi ya pili ha ne i zwezipili ku kolota?

¹³ Mwa miteñi ya Daniele, Kitimi ne li Cyprus (Sipera). Britain ne i hapile Sipera isali kwa makalelo a ndwa ya lifasi ya pili. Mi hape, ka mo i bulelela The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, libizo la Kitimi “li talusa hape ni  libaka za kwa [Wiko] ka nañungelele, kono [sihulu] za kwa [Wiko] ze kwatuko ni mawate.” Toloko ye bizwa New International Version i toloka pulelo ye li “lisepe ze zwa kwa Kitimi” kuli “lisepe ze zwa kwa makamba a kwa wiko.” Ka nako ya ndwa ya lifasi ya pili, lisepe ze zwa kwa Kitimi sihulu ne li bile lisepe za Britain, ye li bukaufi ni makamba a Yurope a kwa wiko.

¹⁴ Ndwa ha ne i nze i sisimba, lisepe za ndwa za Britain za tusiwa ki lisepe ze ñwi za kwa Kitimi. La May 7, 1915, sisepe sa ndwa sa Majelemani se si bizwa U-20 sa lwelisa sisepe sa batu-tu fela se si bizwa Lusitania bukaufi ni makamba a Ireland a kwa mboela. Bafu ne ba kopanyelelize ni ba kwa America ba 128. Hasamulaho, Germany ya kalisa ndwa ya lisepe ni mwa liwate la Atlantic. Kabakaleo, la April 6, 1917, Prezidenti Woodrow Wilson wa United States a kala ku lwanisa Germany. Ka tuso ya lisepe za ndwa ni masole ba United States, mulena wa kwa Mboela—ya n’a se a bile mubuso wa Anglo-America cwale—a kena ka ku tala mwa ndwa ya ku lwanisa mulena y’a li sila sa hae.

15. Mulena wa kwa Mutulo n’a ‘felile pilu’ lili?

¹⁵ Mulena wa kwa Mutulo ha n’a nz’a lwaniswa ki mubuso wa Anglo-America, a ‘fela pilu’ mi a koza ka November ya 1918. Wilhelm II a sabela kwa Netherlands, mi Germany ya kala ku busiwa ki mulonga o ketilwe. Kono mulena wa kwa Mutulo y’o n’a si ka feza kale za hae.

MULENA YO U ‘EZA MW’A LATELA’

16. Mulena wa kwa Mutulo n’a ka eza cwañi ha s’a fenyizwe, ka mo ne bu bulelezi bupolofita?

¹⁶ “[Mulena wa kwa Mutulo] u ka lwanisa bulikani bo bu kenile; a bu eze mw’a latela. H’a s’a kutile, u ka kopanya manzwi ni ba ba hanile bulikani bo bu kenile.” (Daniele 11:30b) Ki mona mo ne li polofitezi lingeloi cwalo, mi kwa ba cwalo.

17. Adolf Hitler n’a tumisizwe kiñi?

 ¹⁷ Ndwa ha se i felile, ili ka 1918, manaha a n’a tuzi a hapeleza Germany ku eza tumelelano ya kozo ye n’e i tambisize. Ze ne lumelelanwi mwa tumelelano yeo ne li imezi Majelemani, mi mulonga o munca w’o n’o shekesha ku zwa kwa makalelo. Germany ya cucula cwalo ka lilimo-limo inze i ninguzwi ki manyando, mi lipisinisi ha ne li wile mwa lifasi kaufela, Germany kwa nalulelule ya ba ni ba ba eza bolule ba ba silezi ba si na mibeleko. Ma-1930 ha t’o kala, miinelo ya konisa Adolf Hitler ku tuma. A ba muzamaisi wa mulonga ka January ya 1933 mi silimo se ne si tatami a ba yena prezidenti wa mubuso w’o ba Nazi ne ba biza Mubuso wa Bulalu. *

18. Hitler n’a ‘ezize cwañi mw’a latela’?

¹⁸ Ha s’a kalile fela ku busa, Hitler a zuhela “bulikani bo bu kenile” ka m’ata, bo bu yemelwa ki batoziwa banyani ba Jesu Kreste. (Mateu 25:40) F’o n’a ezize Bakreste ba ba sepahala bao “mw’a latela,” a tukufaza ka lunya buñata ku bona. Hitler a tusa naha ku za mali ni ku pima ku lwanisezwa za n’a eza, a eza “mw’a latela” ni mwa litaba zeo. Mwa lilimonyana, a ezisa Germany ku ba ye ñwi ya linaha ze m’ata hahulu mwa lifasi.

19. Hitler n’a isweli bulikani ni bomañi kuli a tusiwe?

¹⁹ Hitler a “kopanya manzwi ni ba ba hanile bulikani bo bu kenile.” Ne li bomañi bao? Ku bonahala kuli ne li baeteleli ba Krestendomu, be ne ba ipapata kuli ne ba ezize swalisano ya bulikani ni Mulimu kono ili be ne ba tuhezi kale ku ba balutiwa ba Jesu Kreste. Hitler n’a konile ku ipumanela tuso ya “ba ba hanile bulikani bo bu kenile” bao. Ka mutala, n’a ezize tumelelano ni papa wa kwa Roma. Ka 1935, Hitler a shaela ku tomiwa kwa Kopano ya Likeleke za Protestanti ye ne zamaiswa ki muso.

 “LIMPI” ZA LUMIWA KI MULENA

20. Mulena wa kwa Mutulo n’a itusisize “limpi” lifi, mi n’a itusisize zona ku lwanisa bomañi?

²⁰ Hitler hañihañi a kalisa lindwa, ka mo ne li polofitezi fela lingeloi, kuli: “Limpi ze lumilwe ki yena li ka kena, li silafaze Ndu ye kenile, mane ni munzi o tiile, li yemise sitabelo sa kazazi ni zazi.” (Daniele 11:31a) “Limpi” zeo ne li masole ba n’a itusisize mulena wa kwa Mutulo y’o kuli a lwanise mulena wa kwa Mboela mwa Ndwa ya Lifasi ya II. La September 1, 1939, “limpi” za ba Nazi za apala Poland. Mazazi a mabeli ku zwa f’o, Britain ni France za zuhela Germany kuli li tuse Poland. Ndwa ya Lifasi ya II ya kala cwalo. Poland ya wa kapili-pili, mi hamulahonyana wa f’o, limpi za Germany za hapa Denmark, Norway, Netherlands, Belgium, Luxembourg, ni France. The World Book Encyclopedia i li, “Kwa mafelelezo a 1941, Germany ya ba Nazi ne ibat’o zamaisa Yurope kamukana.”

21. Bumaswe ne bu kutezi cwañi mulena wa kwa Mutulo ka nako ya Ndwa ya Lifasi ya II, mi ne ku ezaheziñi hasamulaho?

²¹ Nihaike kuli Germany ni Soviet Union ne li ezize Tumelelano ya Bulikani, Swalisano, ni ku Toma Milulwani, Hitler a apala likalulo za Soviet Union la June 22, 1941. Kezo yeo ya tisa kuli Soviet Union i yemele Britain. Mpi ya Soviet Union ya itwanela ka t’ata nihaike limpi za Germany pili ne li i tabanisize maswe. Mane, la December 6, 1941, mpi ya Germany ya bitwa mwa Moscow. Habusa, Japan, ye n’e tusana ni Germany, ya wiseza mbomba mwa Pearl Harbor, kwa Hawaii. Hitler ha s’a utwile taba yeo, a bulelela batusi ba hae kuli: “Ha ku sa konahala kuli lu luze ndwa ye.” La December 11, a tubilikana ku shaela ndwa ya ku lwanisa United States. Kono n’a sa zibi kuli kanti Soviet Union ni United States ne li tiile. Bumaswe bwa kutela Hitler, kakuli Russia ne i mu lwaniseza kwa upa mi limpi za Britain ni America ne li taha li sutelela ku zwelela kwa wiko. Limpi za Germany za kala ku yubaulwa likalulo. Hitler ha n’a ipulaile, Germany ya koza kwa linaha zeo la May 7, 1945.

22. Mulena wa kwa Mutulo n’a ‘silafalize ndu ye kenile ni ku yemisa sitabelo sa kazazi ni zazi’ kamukwaufi?

 ²² Lingeloi ne li ize: “[Limpi za ba Nazi] li silafaze Ndu ye kenile, mane ni munzi o tiile, li yemise sitabelo sa kazazi ni zazi.” Mwa Juda ya kwaikale, ndu ye kenile ne li kalulo ya tempele ya mwa Jerusalema. Kono Majuda ha ne ba yayile Jesu, Jehova a ba yaya ni tempele ya bona. (Mateu 23:37–24:2) Ku kala ka lilimo za mwanda wa pili C.E., tempele ya Jehova i bile ya kwa moya. Sibaka sa yona se si kenile ka ku fitisisa si kwa lihalimu, mi lapa la kwa moya li fa lifasi, mo ba sebeleza batoziwa banyani ba Muprisita yo Muhulu, yena Jesu. Ku kala ka ma-1930 ku taha cwalo-cwalo, “buñata bo butuna” ba lapezi hamoho ni bomasiyaleti ba batoziwa mi kabakaleo ba bulelwa kuli ba sebeleza ‘mwa Tempele ya Mulimu.’ (Sinulo 7:9, 15; 11:1, 2; Maheberu 9:11, 12, 24) Mwa linaha za n’a zamaisa, mulena wa kwa Mutulo n’a silafalize lapa la fa lifasi la tempele yeo ka ku tundamena ku tukufaza bomasiyaleti ba batoziwa ni balikani ba bona. Tukufazo yeo ne i halifile maswe kuli mane “sitabelo sa kazazi ni zazi”—sona sitabelo sa milumbeko ya ku shaela libizo la Jehova—sa yemiswa. (Maheberu 13:15) Kono niha ne ba tukufalizwe maswe cwalo, Bakreste ba batoziwa ba ba sepahala hamoho ni “lingu ze ñwi” ba zwelapili ku kutaza, Ndwa ya Lifasi ya II ha ne i nze i kolota.—Joani 10:16.

‘ZE MASILA ZA BEIWA’

23. Ki bufi bo ne bu bile “bumaswe” mwa lilimo za mwanda wa pili?

²³ Ndwa ya lifasi ya bubeli ha ne i ya i fela, kwa ezahala nto ye ñwi ka mo ne li bulelezi fela lingeloi la Mulimu, kuli: “Mwa sibaka sa sona li beye ze masila ze sinya.” (Daniele 11:31b) Jesu ni yena n’a bulezi za “bumaswe” b’o. Mwa lilimo za mwanda wa pili, bumaswe b’o ne bu bile mpi ya Maroma ye n’e tile kwa Jerusalema ka 66 C.E. ku t’o tima petuho ya Majuda. *—Mateu 24:15; Daniele 9:27.

24, 25. (a) Ki lifi “ze masila” za mwa miteñi ye? (b) ‘Ze masila ne li beilwe’ lili mi ili kamukwaufi?

 ²⁴ Ki lifi “ze masila” ze ne ‘beilwe’ mwa miteñi ye? Ku bonahala kuli zeo ne li “ze masila” ze ne ipapatile ku yemela Mubuso wa Mulimu. Ne li Kopano ya League, sona sibatana se si fubelu se ne si longani mwa mukoti, kamba se ne si tuhezi ku ba kopano ya za kozo ya lifasi Ndwa ya Lifasi ya II ha ne i tumbukile. (Sinulo 17:8) Niteñi, “sibatana” seo ne si ka “longoka mwa mukoti.” Ne si longokile Kopano ya ba Macaba ha ne i tomilwe la October 24, 1945 ki linaha ze 50 ze ne kopanyeleza ni naha ye ne bizwanga Soviet Union. “Ze masila” ze ne polofitilwe ki lingeloi—yona Kopano ya ba Macaba—za ba teñi cwalo.

²⁵ Germany ne i bile yona sila se situna sa mulena wa kwa Mboela ka nako ya lindwa za lifasi ze peli zani mi ki yona ye ne i bile mulena wa kwa Mutulo. Ki mañi ya n’a ka ba mulena wa kwa Mutulo ya tatama?

[Litaluso za kwatasi]

MU ITUTILEÑI?

• Kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 19, ki ifi mibuso ye ne sweli situlo sa mulena wa kwa Mutulo ni sa mulena wa kwa Mboela?

• Ze ne ezahalile hamulaho wa ndwa mwahal’a malena ba babeli bao ne li si ka “swana sina za pili” cwañi ku mulena wa kwa Mutulo?

• Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya I, Hitler n’a ezisize cwañi Germany ku ba ye ñwi ya linaha ze m’ata hahulu mwa lifasi?

• Twanisano ya mulena wa kwa Mutulo ni mulena wa kwa Mboela ya mwa Ndwa ya Lifasi ya II ne i felile cwañi?

[Lipuzo za Tuto]

 [Chati/Maswaniso a fa likepe 268]

MALENA MWA DANIELE 11:27-31

Mulena wa kwa Mutulo Mulena wa kwa Mboela

Daniele 11:27-30a Mubuso wa Britain, ni mubuso

Majelemani wa Anglo-America

(Ndwa ya Lifasi ya I) hamulaho

Daniele 11:30b, 31 Mubuso wa Bulalu Mubuso wa

mwatas’a Hitler Anglo-America

(Ndwa ya Lifasi ya II)

[Siswaniso]

Bakreste ba bañata ne ba nyandisizwe mwa minganda ya tukufazo

[Siswaniso]

Baeteleli ba Krestendomu ne ba yemezi Hitler

[Siswaniso]

Prezidenti Woodrow Wilson ni Mulena George V

[Siswaniso]

Mota mwa n’a bulaezwi Nabi Ferdinand

[Siswaniso]

Masole ba Germany, Ndwa ya Lifasi ya I

 [Maswaniso a fa likepe 257]

Ka 1945, kwa tolopo ya Yalta, Mueteleli Winston Churchill wa Britain, Prezidenti Franklin D. Roosevelt wa United States, ni Mubusi Joseph Stalin wa Soviet Union ba lumelelana ku zamaisa Germany, ku toma mulonga o munca mwa Poland, ni ku puta mukopano wa za ku toma Kopano ya ba Macaba

 [Maswaniso a fa likepe 258]

1. Nabi Ferdinand 2. Lisepe za ndwa za Germany 3. Lisepe za ndwa za Britain 4. Lusitania 5. United States i shaela Ndwa

 [Maswaniso a fa likepe 263]

Adolf Hitler n’a itundumuzi kuli u ka wina ndwa Japan ye ne tusana ni Germany mwa ndwa ha ne i wiselize mbomba mwa Pearl Harbor