Kauhanyo 13

Malena Ba Babeli Ba Ba Lwanisana

1, 2. Ki kabakalañi ha lu swanela ku isa pilu kwa bupolofita bo bu ñozwi mwa Daniele kauhanyo 11?

MALENA ba babeli ba ba sa utwani ba lwana ndwa ye tuna ya ku lwanela situlo sa pili. Lilimo ha li nze li ya, ni bona ba pahamelana ka ku cincana-cincana. Fokuñwi, mulena yo muñwi u ba ni m’ata a matuna yo muñwi inz’a itulezi fela, mi linako ze ñwi ndwa ya ombala. Kono ndwa ya shangumuka hape ka sipundumukela, mi twanisano yeo ya zwelapili. Ba bañwi ba ba se ba abani mwa twanisano yeo ki Mulena Seleukisi I Nicator wa Siria, Mulena Pitolemi Lagus wa Egepita, Mukwae Kilopatira I wa Musiria ya n’a bile Mufumahali wa Egepita, Augusto ni Tibere Malena ba Roma, ni Mufumahali Zenobia wa kwa Palmyra. Twanisano yeo ha i nze i ya kwa ku fela, se i ezizwe ki Germany ya ba Nazi, linaha za Komyunizimu, Mubuso wa Anglo-America, Kopano ya League, ni Kopano ya ba Macaba. Kwa mafelelezo ku ezahala nto ye ne i si ka libelelwa ki ufi kamba ufi wa mibuso yeo. Lingeloi la Jehova ne li zibisize mupolofita Daniele bupolofita bo bu tabisa b’o ibat’o ba lilimo ze 2,500 kwamulaho.—Daniele, kauhanyo 11.

² Daniele u lukela ku ba ya n’a tabile hakalo ku utwa lingeloi li mu taluseza ka butungi twanisano ya malena ba babeli ba ne ba sa taha! Taba yeo ya lu ama ni luna, kakuli twanisano ya malena ba babeli bao i t’o fita ni mwa miteñi ya luna. Ku bona ka m’o ze ezahezi li boniselize kalulo ya pili ya bupolofita b’o ku ba ye buniti ku ka tiisa tumelo ni buikolwiso bwa luna bwa kuli kalulo ya mafelelezo ya taba ya bupolofita yeo i ka talelezwa luli. Ku isa pilu kwa bupolofita b’o  ku ka lu tusa ku utwisisa fo se lu zamaela nako ha i nze i ya. Hape ku ka tiisa katulo ya luna ya ku zwelapili ku ikambusa mwa twanisano yeo ha lu nze lu libelela ka pilu-telele kuli Mulimu a lu tuse. (Samu 146:3, 5) Kacwalo, lu teeleze hahulu lingeloi la Jehova ha li ambota Daniele.

TWANISO YA MUBUSO WA MAGERIKE

3. Lingeloi ne li yemezi mañi “ka mwaha wa ku kala kwa puso ya Dariusi wa Mumede”?

³ Lingeloi la li: “Na, ka mwaha wa ku kala kwa puso ya Dariusi wa Mumede [539/538 B.C.E.], na yema, ku y’o mu yemela ni ku mu fa mata.” (Daniele 11:1) Dariusi n’a timezi kale, kono lingeloi ne li talusa puso ya hae ku ba ona makalelo a lushango lo lwa bupolofita. Mulena y’o ki yena ya n’a laezi kuli Daniele a zwiswe mwa musima wa litau. Dariusi hape n’a laezi kuli babusiwa ba hae kaufela ba sabe Mulimu wa Daniele. (Daniele 6:21-27) Nihakulicwalo, lingeloi leo ne li si ka yemela Dariusi wa Mumede, kono ne li yemezi Mikaele ya n’a swalisana ni lona—yena nduna wa sicaba sa habo Daniele. (Mu bapanye Daniele 10:12-14.) Lingeloi la Mulimu f’o, ne li yemezi Mikaele ha n’a lwanisa nduna ya sidimona ya Mamede ni Maperesia.

4, 5. Ki bafi malena ba bane ba Maperesia ba ne ba bulezwi cimo?

⁴ Lingeloi la Mulimu la zwelapili, la li: “Bona, malena ba balalu ba ka ba teñi ba Maperesia. Wa bune u ka luwa bufumu bo bu fita bwa malen’a mañwi kaufela; h’a s’a ipile mata ka bufumu bwa hae, u ka susueza ba bañata kuli ba lwanise mubuso wa Magerike.” (Daniele 11:2) Kanti bona babusi ba Maperesia bao ne li bomañi?

⁵ Malena ba balalu ba pili ne li bo Sirusi yo Mutuna, Cambyses II, ni Dariusi I (Hystaspes). Bakeñisa kuli Bardiya (kamba mwendi muipumisi ya bizwa Gaumata) n’a busize ka likweli ze 7 fela, bupolofita b’o ne bu tulile puso ya hae ya makutelakaufi. Ka 490 B.C.E., mulena wa bulalu,  Dariusi I, a lika ku apala Greece lwa bubeli. Kono Maperesia ba bitwa maswe kwa Marathon mi ba kwenuhela kwa Asia Minor. Nihaike Dariusi n’a itukiselize hande ku lwanisa Greece hape, n’a timezi lilimo z’e ne hasamulaho, a si ka i lwanisa kale. Yeo ne i siyalezi Xerxes I mwan’a hae ya n’a mu yolile, yena mulena “wa bune.” Ki yena Mulena Asuerusi ya n’a nyezi Estere.—Estere 1:1; 2:15-17.

6, 7. (a) Mulena wa bune n’a tilo ‘susueza cwañi ba bañata kuli ba lwanise mubuso wa Magerike’? (b) Ne ku ezaheziñi Xerxes ha n’a lwanisize Magerike?

⁶ Xerxes I luli n’a tilo “susueza ba bañata kuli ba lwanise mubuso wa Magerike,” yona milonga ye ipusa ya Sigerike ka sikwata. Buka ye bizwa The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats, i li: “Ka ku kukuezwa ki likombwa ze ikupula, Xerxes a kala ndwa ya fa likamba ni mwa liwate.” Herodotus, caziba wa ze ezahezi wa Mugerike, wa mwa lilimo za mwanda wa bu 5 B.C.E., n’a ñozi kuli “ha ku na twaniso ye ñwi ye kona ku likanyezwa ku yeo.” Taba ya hae i li mpi ye n’e lwanela mwa liwate “ne i kuma fa banna b’a 517,610 kwa buñata. Palo ya masole ba nyau ne li 1,700,000; ya bazulami ba lipizi ne li 80,000; kwand’a bao, ne ku na ni Maarabu ba ne ba pahami likamele, ni ba kwa Libia ba ne ba lwana ka makoloi, be ni akaleza kuli ne li b’a 20,000. Kacwalo, palo hamoho ya limpi za fa likamba ni mwa liwate i eza banna b’a 2,317,610.”

⁷ Bakeñisa kuli n’a lelile ku tulelela, Xerxes I a isa mpituna ya hae ku y’o lwanisa Greece ka 480 B.C.E. Maperesia ba man’o felisa mashakambila a ku liyehisa ndwa a ne ba eza Magerike kwa sibaka se si bizwa Thermopylae, ba apala Atene. Kono kwa sooli sa Salamisi, ba tulwa maswe. Magerike ba wina ndwa ye ñwi kwa sibaka se si bizwa Plataea, ka 479 B.C.E. Kwa malena ba 7 ba ne ba yolile Xerxes fa lubona lwa mubuso wa Peresia mwahal’a lilimo ze 143 ze ne latelezi, ha ku na ni yo mukana ku bona ya n’a taselize Greece. Kono cwale kwa taha mulena ya m’ata mwa Greece.

 MUBUSO O MUTUNA WA ALUHANA KU BA YE MINE

8. Ki mañi “mulena wa ndume” ya n’a tile, mi ne ku tile cwañi kuli a t’o “busa ka mata a matuna”?

⁸ Lingeloi ne li ize: “Ku ka taha mulena wa ndume, ya ka busa ka mata a matuna, ni ku eza s’a lata kaufela.” (Daniele 11:3) Alexandere wa lilimo ze 20 n’a ‘tile’ ka ku ba mulena wa Masedonia ka 336 B.C.E. Kaniti Alexandere n’a tilo ba “mulena wa ndume”—ee, Alexandere yo Mutuna. Ka ku sotezwa ki mulelo wa Filipi II ndat’ahe, a fwempula lilalo za Peresia mwa kalulo ye bizwa Middle East. Lindwalume za hae ze 47,000 ha ne li silile linuka za Eufrati ni Tigris, za y’o hasanya masole b’a 250,000 ba Dariusi III kwa Gaugamela. Ku zwa f’o, Dariusi a baleha mi a bulawa, mi lusika lo ne lu busa Peresia lwa fela cwalo. Mubuso wa Magerike cwale wa ba ona o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi, mi Alexandere a “busa ka mata a matuna, ni ku eza s’a lata kaufela.”

9, 10. Bupolofita bwa kuli mubuso wa Alexandere n’o si ke wa shimbulukela kwa baikulu ba hae ne bu talelelizwe cwañi?

⁹ Puso ya Alexandere ya lifasi neikaba ye kuswani, kakuli lingeloi la Mulimu ne li ekelize kuli: “A sin’o pahama hahulu, mubuso wa hae u ka pazulwa mibuso-buso, i abelwe kwa maneku a mioya ye mine ya lihalimu, ku si na kwa baikulu ba hae ya ka yola kwateñi. Mata a yona h’a na ku likana ni mata a pili, kakuli mubuso wa hae u ka pazulwa, u abelwe ba sili, isi bao.” (Daniele 11:4) Alexandere n’a si ka kwanisa kale lilimo ze 33 ha n’a bituzwi ki butuku bwa sipundumukela mwa Babilona ka 323 B.C.E.

¹⁰ Mubuso o mutuna-tuna wa Alexandere n’o si ka yoliwa ki “baikulu ba hae.” Filipi III Arrhidaeus muhabo yena n’a busize ka lilimo ze sa fiti fa 7 mi a bulawa ka kukuezo ya Olympias, m’ahe Alexandere, ka 317 B.C.E. Alexandere IV mwan’a Alexandere n’a busize ku fitela 311 B.C.E. kihona a tutubazwa ki Cassander, yo muñwi wa bazamaisi ba mpi ya ndat’ahe. Herkulusi mwana wa mwa bucwañi wa Alexandere n’a likile ku busa mwa sibaka sa ndat’ahe kono a bulawa  ka 309 B.C.E. Situhulu sa Alexandere sa tima cwalo, ni “mata a [hae]” a siya lusika lwa hae.

11. Mubuso wa Alexandere n’o ‘abezwi cwañi kwa maneku a mioya ye mine ya lihalimu’?

¹¹ Hamulaho wa lifu la Alexandere, mubuso wa hae wa ‘abelwa kwa maneku a mioya ye mine.’ Mipingo ya kolota mwahal’a bazamaisi ba bañata ba mpi ya hae ha ne ba nze ba lwanela naha. Muzamaisi Antigonus I wa simpolyo a lika ku busa mubuso wa Alexandere mutumbi. Kono a bulawa mwa ndwa ya kwa Ipsus, mwa Frigia. Silimo sa 301 B.C.E. ha si t’o esha, ba bane kwa bazamaisi ba mpi ya Alexandere ne ba busa lilalo ze ñata-ñata za n’a hapile mueteleli wa bona. Cassander n’a busa Masedonia ni Greece. Lisimakusi n’a zamaisa Asia Minor ni Thrace. Seleukisi I Nicator n’a fumani Mesopotamia ni Siria. Mi Pitolemi Lagus n’a busa Egepita ni Palestine. Ka mo ne bu bulelezi bupolofita, mubuso o mutuna-tuna wa Alexandere wa aluhana ku ba mibuso ye mine ya Sigerike.

MALENA BA BABELI BA BA LWANISANA BA TAHA

12, 13. (a) Mibuso ye mine ya Sigerike ne i fukuzehile cwañi ku ba ye mibeli? (b) Seleukisi n’a simuluzi lusika lufi mwa Siria?

¹² Cassander n’a timezi lilimonyana ku tuha fa n’a kalezi ku busa, mi ka 285 B.C.E., Lisimakusi a hapa kalulo ya kwa Yurope ya mubuso wa Magerike. Ka 281 B.C.E., Lisimakusi a bulawa mwa ndwa ki Seleukisi I Nicator, kacwalo Seleukisi a zamaisa buñata bwa likalulo za mwa Asia. Antigonus II Gonatas, muikuly’a yo muñwi wa bazamaisi ba mpi ya Alexandere a kala ku busa Masedonia ka 276 B.C.E. Nako ha i nze i ya, Masedonia ya itinga hahulu ku Roma mi kwa nalulelule ya ba kalulo ya mubuso wa Maroma ka 146 B.C.E.

¹³ Ki ye mibeli fela kwa mibuso ye mine ya Sigerike ye n’e  se i benda cwale—wa Seleukisi I Nicator ni wa Pitolemi Lagus. Seleukisi a simulula lusika lwa babusi ba ba bizwa ka lilumbatina la Seleukisi mwa Siria. Antioke—ona muleneñi o munca wa Siria—ni Selusia ye kwatuko ni liwate, ne li ye miñwi ya minzi ya n’a tomile. Muapositola Paulusi n’a tilo luta mwa Antioke, k’o balutiwa ba Jesu ne ba kalezi ku bizwa Bakreste. (Likezo 11:25, 26; 13:1-4) Seleukisi n’a bulailwe ka 281 B.C.E., kono lusika lwa hae ne lu busize ku fitela 64 B.C.E., Muzamaisi Gnaeus Pompey wa Muroma ha n’a fetuzi Siria ku ba kalulo ya mubuso wa Maroma.

14. Lusika lwa babusi ba ba bizwa Pitolemi ne lu simuluzwi lili mwa Egepita?

 ¹⁴ Mubuso wa Sigerike o n’o inzi hahulu sibaka ku ye mine yeo ne li wa Pitolemi Lagus, kamba Pitolemi I, ya n’a ipizize mulena ka 305 B.C.E. Lusika lwa hae ne lu busize Egepita ku fitela lu tulwa ki Roma ka 30 B.C.E.

15. Ki bafi malena ba babeli ba ba m’ata ba ne ba siyezi kwa mibuso ye mine ya Sigerike, mi ne ba kalisize twanisano ifi?

¹⁵ Kwa mibuso ye mine ya Sigerike, kwa taha cwalo malena ba babeli ba ba m’ata—ili Seleukisi I Nicator ya n’a busa  Siria ni Pitolemi I ya n’a busa Egepita. Ka malena ba babeli bao, kwa kala twanisano ye ne tandile nako ye telele ya “mulena wa kwa Mutulo” ni “mulena wa kwa Mboela,” ye talusizwe mwa Daniele kauhanyo 11. Lingeloi la Jehova ne li si ka tumusa mabizo a malena bao, kakuli mabizo ni linaha za malena ba babeli bao ne li ka cinca lilimo ze mianda-nda ha li nze li fita. Lingeloi leo la siya litaba ze sa tokwahali, ni ku bulela fela babusi ni likezahalo ze ama twanisano yeo.

TWANISANO YA KALA

16. (a) Malena ba babeli bao ne ba li kwa mutulo ni mboela wa bomañi? (b) Ki bafi malena ba pili ku ba “mulena wa kwa Mutulo” ni “mulena wa kwa Mboela”?

¹⁶ Mu teeleze! Lingeloi la Jehova li talusa cwana makalelo a twanisano ye tuna yeo: “Mulena wa kwa Mboela u ka tiya hahulu. Kono yo muñwi [mulena wa kwa Mutulo] kwa manduna a hae [a Alexandere] u ka mu fita kwa mata, a mu buse; mi mubuso wa hae ikaba mubuso o mata hahulu.” (Daniele 11:5) Malumbatina a “mulena wa kwa Mutulo” ni “mulena wa kwa Mboela” a talusa malena ba ne ba li kwa mutulo ni mboela wa sicaba sa habo Daniele, se ne si lukuluzwi kwa buhapiwa bwa mwa Babilona ni ku kutisezwa kwa naha ya Juda. “Mulena wa kwa Mboela” wa pili ne li Pitolemi I wa Egepita. Mulena Seleukisi I Nicator wa Siria ne li yo muñwi wa bazamaisi ba mpi ya Alexandere, mi n’a fitile Pitolemi I kwa mata ni ku ba ni “mubuso o mata hahulu.” Ki yena ya n’a bile “mulena wa kwa Mutulo.”

17. Naha ya Juda ne i zamaiswa ki mañi kwa makalelo a twanisano ya mulena wa kwa Mutulo ni mulena wa kwa Mboela?

¹⁷ Kwa makalelo a twanisano yeo, naha ya Juda ne i zamaiswa ki mulena wa kwa Mboela. Ku zwa ibat’o ba ka 320 B.C.E., Pitolemi I a kukueza Majuda ku y’o pila ba li bazwahule  mwa Egepita. Kashawa ka Majuda ka kola mwa Alexandria, k’o Pitolemi I n’a yahile sifalana sa libuka se si tumile. Majuda mwa Juda ne ba zwezipili ku zamaiswa ki mulena wa kwa Mboela, yona Egepita ye ne busiwa ki lusika lwa Pitolemi, ba zamaiswa cwalo ku fitela 198 B.C.E.

18, 19. Nako ha i nze i ya, malena ba babeli ba ba lwanisana ne ba tilo “tiisa bulikani” cwañi?

¹⁸ Ka za malena ba babeli bao, lingeloi ne li polofitile kuli: “Ha ku fitile myaha ye miñwi ba ka iswala bulikani, mi mukwae mwan’a mulena wa kwa Mboela, u ka kena mwa ndu ya mulena wa kwa Mutulo, ku tiisa bulikani. Kono mazoho a hae h’a na ku tiya; h’a na ku kona ku tiya, nihaiba yena, nihaiba mazoho a hae; kono u ka fiwa ku shwa, yena ni ba ba mu tisize, ni mushemi wa hae ya n’a mu pepile, ni ya n’a mu tiisize mwa mazazi ao.” (Daniele 11:6) Ne li ezahalile cwañi zeo?

¹⁹ Bupolofita ne bu tulile Antiokusi I, mwan’a Seleukisi I Nicator ya n’a mu yolile, kakuli n’a si ka lwana ndwa ye tuna ni mulena wa kwa Mboela. Kono Antiokusi II, shwana wa hae, n’a lwanile ndwa ye ne ngile nako ye telele ni Pitolemi II, mwan’a Pitolemi I. Antiokusi II ki yena ya n’a bile mulena wa kwa Mutulo mi Pitolemi II n’a bile yena mulena wa kwa Mboela. Antiokusi II n’a nyezi Laodice, mi ne ba bile ni mwana ya bizwa Seleukisi II, hailif’o Pitolemi II n’a bile ni mwana wa musizana ya bizwa Berenice. Ka 250 B.C.E., malena ba babeli bao ba “tiisa bulikani.” Kuli a eze bulikani b’o, Antiokusi II a leleka Laodice musal’a hae mi a nyala Berenice, yena “mukwae mwan’a mulena wa kwa Mboela.” Berenice n’a mu pepezi mwana ya n’a libelezi ku yola lubona lwa Siria mwa sibaka sa bana ba Laodice.

20. (a) “Mazoho” a Berenice n’a si ka tiya cwañi? (b) Berenice, “ba ba mu tisize,” ni “ya n’a mu tiisize,” ne ba filwe cwañi ku shwa? (c) Ki mañi ya n’a bile mulena wa Siria ku zwa f’o Antiokusi II n’a luzelize “mazoho,” kamba m’ata a hae?

²⁰ “Mazoho” a Berenice, kamba fa n’a tiyezi, ne li Pitolemi II ndat’ahe. Pitolemi II ha n’a timezi ka 246 B.C.E.,  “mazoho” a Berenice n’a si ka zwelapili “ku tiya” ku munn’a hae. Antiokusi II n’a mu hanile, a kutisana ni Laodice, mi a keta mwan’a bona ku ba yena ya ka mu yola. Ka mwa n’a lelezi Laodice, Berenice ni mwan’a hae ba bulawa. Ku bonahala kuli balibeleli ba ne ba sindeketile Berenice ku zwa Egepita ku ya Siria—“ba ba mu tisize”—ni bona ne ba bulailwe. Laodice mane n’a cisize Antiokusi II sifanu, mi kacwalo ni yena “mazoho [kamba m’ata] a hae” n’a si ka “tiya.” Ndat’ahe Berenice—“mushemi wa hae ya n’a mu pepile”—ni munn’a hae wa Musiria—ya n’a mu “tiisize” ka nakonyana—ba timela cwalo. Ka nzila yeo, Seleukisi II, mwan’a Laodice, a ba yena mulena wa Siria. Mulena ya tatama mwa lusika lwa Pitolemi n’a ka ezañi ka za taba yeo kaufela?

MULENA U LOMBOTA LIFU LA KAIZEL’A HAE

21. (a) Ne li mañi ‘lituhela le ne li melile’ kwa “mubisi” wa Berenice, mi n’a ‘melile’ cwañi? (b) Pitolemi III n’a ‘keni cwañi mwa minzi ye tiile ya mulena wa kwa Mutulo’ ni ku mu tulelela?

²¹ Lingeloi la li: “Kwa mubisi wa hae ku ka mela lituhela, ili ya ka nga sibaka sa hae. U ka ta ni mpi, a kene mwa minzi ye tiile ya mulena wa kwa Mutulo, a eze ka yona mw’a latela, a tulelele.” (Daniele 11:7) ‘Lituhela le ne li melile’ kwa bashemi, kamba “mubisi,” wa Berenice, ne li kaizel’a hae. Ndat’ahe h’a timela, n’a ‘melile’ ku ba mulena wa kwa Mboela, yena Pitolemi III Faro wa Egepita. Honafo a liba kwa ku lombota lifu la kaizel’a hae. A yela Mulena Seleukisi II wa Siria, ya n’a itusisizwe ki Laodice kuli a bulaye Berenice ni mwan’a hae, a ‘kena mwa minzi ye tiile ya mulena wa kwa Mutulo.’ Pitolemi III a itongwela kalulo ye tiile ya Antioke mi a bulaya Laodice. H’a nze a pululeza mwa mubuso wa mulena wa kwa Mutulo ku liba kwa upa, a lobela Babilona mi a ya kwa India.

22. Pitolemi III n’a kutisizeñi kwa Egepita, mi ki kabakalañi ha ne ku fitile “myaha a sa suteleli ku mulena wa kwa Mutulo”?

²² Kwa latelela lifi? Lingeloi la Mulimu li lu bulelela kuli: “A hape milimu ya bona, ni maswaniso a bona a’ suluzwi,  ni misebezi ya butokwa ya bona ya gauda ni ya silivera; a ye ni yona kwa Egepita. Cwale ku ka fita myaha a sa suteleli ku mulena wa kwa Mutulo.” (Daniele 11:8) Lilimo ze fitelela 200 pili nako yeo i si ka fita kale, Mulena Cambyses II wa Peresia n’a hapile Egepita ni ku shimba milimu ya Maegepita, ona “maswaniso a bona a’ suluzwi.” Ha n’a taluzi Susa ye ne kile ya ba muleneñi wa bulena wa Peresia, Pitolemi III a fumana milimu yeo mi a ‘ya’ ni yona kwa Egepita. N’a kotozi ni “misebezi ya butokwa . . . ya gauda ni ya silivera.” Kabakala kuli n’a na ni ku y’o felisa buipanguli habo yena, Pitolemi III n’a ‘si ka sutelela ku mulena wa kwa Mutulo,’ ili ku tuhela ku mu tabanisa.

MULENA WA SIRIA WA YOLISA MISUHA

23. Ki kabakalañi mulena wa kwa Mutulo ha n’a ‘kutezi kwa naha ya hae’ hamulaho wa ku kena mwa mubuso wa mulena wa kwa Mboela?

²³ Mulena wa kwa Mutulo n’a ezize cwañi? Daniele n’a bulelezwi kuli: “Mulena wa kwa Mutulo u ka kena mwa mubuso wa mulena wa kwa Mboela, mi u ka kutela mwa naha ya hae.” (Daniele 11:9) Mulena wa kwa Mutulo—yena Mulena Seleukisi II wa Siria—a likanyisa. A kena mwa “mubuso,” kamba naha, ya mulena wa kwa Mboela wa Muegepita, kono a fenyiwa. Seleukisi II a “kutela mwa naha ya hae” a siyalezwi ki ba sikai fela kwa mpi ya hae, a menuhela kwa Antioke muleneñi wa Siria ibat’o ba ka 242 B.C.E. H’a timela, Seleukisi III mwan’a hae a mu yola.

24. (a) Ne ku ezaheziñi ku Seleukisi III? (b) Mulena Antiokusi III wa Siria n’a ‘t’o yamba ni ku apesa cwañi inge mezi a munda’ naha ya mulena wa kwa Mboela?

²⁴ Ne ku polofitilweñi ka za bana ba Mulena Seleukisi II wa Siria? Lingeloi ne li bulelezi Daniele kuli: “Kono bana ba hae ba ka puma ndwa, ba kopanye limpi ze ñata; yo muñwi u ka t’o yamba naha kaufela, ku i apesa inge mezi a munda, ku y’o fita kwa munzi o tiile wa hae.” (Daniele 11:10) Puso ya Seleukisi III ne i felile ha n’a bulailwe a si ka kwanisa kale lilimo ze talu za ku busa. Antiokusi III muhabo yena  a mu yola fa bulena bwa Siria. Mwan’a Seleukisi II y’o n’a kopanyize limpi ze ñata kuli a y’o lwanisa mulena wa kwa Mboela, ya n’a li Pitolemi IV ka nako yeo. Mulena wa kwa Mutulo yo munca wa Musiria y’o a tula Egepita mi a i yubula Selusia ye kwatuko ni liwate, kalulo ye bizwa Koele-Siria, mileneñi ya Tire ni Pitolemaisi, ni minzi ye li bukaufi ni yeo. A fenya mpi ya Mulena Pitolemi IV mi a hapa minzi ye miñata ya Juda. Ka maliha a mbumbi ya 217 B.C.E., Antiokusi III a siya Pitolemaisi ni ku liba kwa mutulo, “ku y’o fita kwa munzi o tiile wa hae” mwa Siria. Kono lika ne li li fakaufi ni ku futuka.

LIKA ZA FUTUKA

25. Pitolemi IV n’a lwanezi kai ni Antiokusi III, mi ki lika mañi ze ne tilo “wela mwa mazoho” a mulena wa kwa Mboela wa Muegepita?

²⁵ Sina Daniele, lu sikeka zebe lingeloi la Jehova ha li zwelapili ku polofita kuli: “Mulena wa kwa Mboela u ka halifa hahulu-hulu, mi u ka puma, a lwane ni mulena wa kwa Mutulo; u ka kopanya limpi ze tuna, mi limpi za mulena wa kwa Mutulo li ka wela mwa mazoho a hae.” (Daniele 11:11) Pitolemi IV mulena wa kwa Mboela a liba kwa mutulo hamoho ni masole b’a 75,000, ku y’o lwanisa sila sa hae. Antiokusi III mulena wa kwa Mutulo wa Musiria a kopanya “limpi ze tuna” za masole b’a 68,000 kuli ba mu lwanise. Kono “limpi” zeo za “wela mwa mazoho” a mulena wa kwa Mboela mwa ndwa ye ne lwanezwi mwa munzi wa Raphia o kwatuko ni liwate, ili bukaufi ni museto wa Egepita.

26. (a) Ki lifi “limpi” za n’a hapile mulena wa kwa Mboela mwahal’a ndwa ya kwa Raphia, mi ne ku lumelelanwiñi mwa tumelelano ya kozo ye ne i ezelizwe k’o? (b) Pitolemi IV ‘n’a tokwile cwañi mata a ku tulelela’? (c) Ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mboela ya tatama?

²⁶ Bupolofita b’o bu zwelapili cwana: “Cwale limpi zeo li ka [hapiwa, NW], pilu ya mulena i ikuhumuse hahulu; u ka bulaya batu ba ba kuma fa bolule ba bañata, kono u ka tokwa mata a ku ba tulelela.” (Daniele 11:12) Pitolemi IV, yena mulena wa kwa Mboela, n’a omisize masole ba nyau ba Masiria  b’a 10,000 ni ba ba lwanela fa lipizi b’a 300 mi a isa b’a 4,000 mwa buzike. Malena bao cwale ba eza tumelelano ye ne konisize Antiokusi III ku buluka Selusia munzi o kwatuko ni liwate wa Masiria. Kono tumelelano yeo ne i mu yubuzi Fenisia ni Koele-Siria. Kabakala tulo yeo, pilu ya mulena wa kwa Mboela wa Muegepita ya ‘ikuhumusa,’ sihulu ku Jehova. Juda ya zwelapili ku zamaiswa ki Pitolemi IV. Nihakulicwalo, n’a ‘tokwile mata a ku tulelela’ mulena wa kwa Mutulo wa Musiria. Kono Pitolemi IV a kala ku pila ka butakwa, mi Pitolemi V mwan’a hae wa lilimo ze ketalizoho a ba yena mulena wa kwa Mboela ya tatama lilimo-limo pili Antiokusi III a si ka shwa kale.

MUBUKULI W’A KUTA

27. Mulena wa kwa Mutulo n’a kutile cwañi “ha ku se ku felile myaha ye miñwi” kuli a y’o amuha Egepita likalulo?

²⁷ Kabakala misebezi ya hae kaufela, Antiokusi III n’a tilo bizwa Antiokusi yo Mutuna. Ka za hae, lingeloi ne li bulezi kuli: “Mulena wa kwa Mutulo u ka kubukanya hape limpi ze ñata ku fita za pili; mi ha ku se ku felile myaha ye miñwi, u ka ta ni mpi ye tuna ni tutu ye ñata.” (Daniele 11:13) “Myaha” yeo ne li lilimo ze 16 kamba ku fitelela ku zwa f’o Maegepita ne ba bitezi Masiria kwa Raphia. Pitolemi V wa mucaha ha n’a bile mulena wa kwa Mboela, Antiokusi III a “kubukanya hape limpi ze ñata ku fita za pili” kuli a y’o hapa likalulo za n’a byanguzwi ki mulena wa kwa Mboela wa Muegepita. Kabakaleo, a itama bulikani ni Mulena Filipi V wa Masedonia.

28. Mulena wa kwa Mboela wa mucaha n’a bile ni butata bufi?

²⁸ Mulena wa kwa Mboela hape n’a na ni butata mwa mubuso wa hae. Lingeloi ne li ize: “Ka nako yeo, ba bañata ba ka fetuhela mulena wa kwa Mboela.” (Daniele 11:14a) Ba bañata luli ne ba tilo “fetuhela mulena wa kwa Mboela.” Kwand’a ku ukumelwa ki limpi za Antiokusi III ni mulikan’a hae wa kwa Masedonia, mulena wa kwa Mboela wa mucaha y’o n’a bile ni butata mwa naha ya hae ya Egepita. Bakeñisa kuli  Agathocles muuti wa hae, ya n’a mu buseza, n’a ikacelize Maegepita, ba bañata ba ipangula. Lingeloi ne li ekelize kuli: “Mi batu ba lindume ba sicaba sa henu ba ka mu kwenuhela, kuli pono i tiiswe; kono ba ka palelwa.” (Daniele 11:14b) Nihaiba ba bañwi kwa sicaba sa habo Daniele ne ba bile “batu ba lindume,” kamba baipanguli. Kono “pono” ifi kamba ifi yeo lindume ba Majuda bao ne ba bile ni yona ya ku felisa puso ya bamacaba mwa naha ya bona ne li ya mbwashula, mi ne ba ka “palelwa.”

29, 30. (a) “Lilwaniso za ba kwa Mboela” ne li bitilwe cwañi ki za ba kwa Mutulo? (b) Ne ku tile cwañi kuli mulena wa kwa Mutulo a t’o “kena mwa naha ye kateleha”?

²⁹ Lingeloi la Jehova la zwelapili ku polofita kuli: “Mulena wa kwa Mutulo u ka ta, a yumbele liuba, a hape minzi ye tiile ya mwa makwakwa; mi lilwaniso za ba kwa Mboela, ni lindwalume za bona li ka palelwa ku mu hanisa, li tokwe mata a ku tiya. Ya mu pumezi ndwa, u ka mu eza mw’a latela, mi ha ku na mutu ya ka mu kona ku mu yemisa. U ka kena mwa naha ye kateleha, lizoho la hae li ka ineela ku sinya.”—Daniele 11:15, 16.

³⁰ Limpi za Pitolemi V, kamba “lilwaniso za ba kwa Mboela,” za fenyiwa ki za ba kwa Mutulo. Mwa Paneas (Sesarea wa Filipi), Antiokusi III a undumisa Muzamaisi Scopas wa Muegepita ni banna ba ba ketilwe, kamba “lindwalume,” b’a 10,000, ku ba kasheza kwa Sidoni, ‘munzi o tiile o mwa makwakwa.’ Teñi k’o, Antiokusi III a ‘yumbela liuba,’ a hapa Fenisia ye kwatuko ni liwate ka 198 B.C.E. A “eza mw’a latela” kakuli limpi za mulena wa kwa Mboela wa Muegepita ne li palezwi ku mu yemisa. Ku tuha f’o Antiokusi III a liba kwa Jerusalema, muleneñi wa “naha ye kateleha,” yona Juda. Ka 198 B.C.E., Jerusalema ni Juda za tuhela ku zamaiswa ki mulena wa kwa Mboela wa Muegepita mi za kala ku zamaiswa ki mulena wa kwa Mutulo wa Musiria. Mi Antiokusi III, yena mulena wa kwa Mutulo, a kala ku “kena mwa naha ye kateleha.” ‘Lizoho la hae la ineela ku sinya’ Majuda ni Maegepita  bote ba ne ba ndundana. Yena mulena wa kwa Mutulo y’o n’a ka eza mw’a latela ku isa lili?

ROMA I TIBELA MUBUKULI Y’O

31, 32. Ki kabakalañi mulena wa kwa Mutulo kwa mafelelezo ha n’a ezize “tumelelano” ya kozo ni mulena wa kwa Mboela?

³¹ Lingeloi la Jehova li lu fa kalabo ye: “[Mulena wa kwa Mutulo] u ka pihelela ku kena mwa naha ka mata kaufela a mubuso wa hae, ni ku kombisa [“ku eza tumelelano ni,” NW] mulena wa kwa Mboela; a eze mw’a latela kaufela; mi u ka mu fa mwan’a hae wa musizana ku ba musal’a hae, kuli a mu yundise; nihakulicwalo, taba yeo ha i na ku konda, kamba ku mu tusa se siñwi [“mi h’a na ku tiya, kamba ku zwelapili ku ba wa hae,” NW].”—Daniele 11:17.

³² Antiokusi III, mulena wa kwa Mutulo, n’a tilo “pihelela” ku pahamela Egepita “ka mata kaufela a mubuso wa hae.” Kono kwa mafelelezo a “eza tumelelano” ya kozo ni Pitolemi V, yena mulena wa kwa Mboela. Roma ne i hapelelize Antiokusi III ku cinca mulelo wa hae. Yena ni Mulena Filipi V wa Masedonia ha ne ba swalisani kuli ba lwanise mulena wa Egepita wa mucaha ni ku mu amuha lilalo za hae, bauti ba Pitolemi V ba kupa Roma kuli i ba sileleze. Roma ya ituma pilu, ya itusisa kolo yeo kuli i yandulule milulwani ya yona.

33. (a) Antiokusi III ni Pitolemi V ne ba ezize tumelelano ifi ya kozo? (b) Linyalo la Kilopatira I ni Pitolemi V ne li lukiselizweñi, mi ki kabakalañi mulelo wo ha ne u palile?

³³ Kabakala ku hapelezwa ki Roma, Antiokusi III a taha ku mulena wa kwa Mboela kuli ba eze tumelelano ya kozo. Ku fita ku kutisa fela lilalo ze ne hapilwe, sina mo ne i laelezi Roma, Antiokusi III a lela ku ipumisa ku li kutisa ka ku nyalisa mwan’a hae, Kilopatira I—yena “mwan’a hae wa musizana”—ku Pitolemi V. Pitolemi V n’a ka ondiwa ka lilalo, hamoho ni Juda, yona “naha ye kateleha.” Kono hamulaho wa linyalo leo la mwa 193 B.C.E., mulena wa Siria y’o n’a si ka fa Pitolemi V lilalo zeo. Linyalo leo ne li ezelizwe ku  tusa mulonga, ilikuli Egepita i be mwatas’a Siria. Kono mulelo wo n’o palile kakuli Kilopatira I n’a si ka “zwelapili ku ba wa hae,” kakuli n’a tilo yemela munn’a hae hasamulaho. Ndwa ha ne i tumbukile mwahal’a Antiokusi III ni Maroma, Egepita ya yemela Roma.

34, 35. (a) Meto a mulena wa kwa Mutulo n’a shalimezi kwa “neku la lioli” lifi? (b) Roma ne i felisize cwañi “lishwau” la mulena wa kwa Mutulo? (c) Antiokusi III n’a shwile cwañi, mi ki mañi ya n’a mu tatami ku ba mulena wa kwa Mutulo?

³⁴ Ka za ku tulwa kwa mulena wa kwa Mutulo, lingeloi ne li ekelize kuli: “Cwale meto a hae [Antiokusi III] a ka shalima kwa neku la lioli, a y’o hapa mwateñi ze ñata. Kono mulena yo muñwi [Roma] u ka mu kokobeza, [Roma] a mu kutiseze lishwau la hae [la n’a bonisize Antiokusi III]. Cwale meto a hae [Antiokusi III] a ka shalima kwa neku la minzi ye tiile ya naha ya hae; kono fo, u ka bebuluka, a we, a si ke a tola a fumanwa hape.”—Daniele 11:18, 19.

³⁵ “Neku la lioli” zeo ne li Masedonia, Greece, ni Asia Minor. Ndwa ha ne i tunyize mwa Greece ka 192 B.C.E., Antiokusi III a ya kwa Greece. Kabakala ku nyemiswa ki mulena wa Siria y’o ya n’a likile ku hapa likalulo ze ñwi teñi k’o, Roma cwale ya kala ku mu lwanisa. Maroma ba mu fenya kwa Thermopylae. Ibat’o ba silimo ku zwa fa n’a luzelize ndwa ya kwa Magnesia ka 190 B.C.E., n’a na ni ku yubulwa zote mwa Greece, Asia Minor, ni mwa likalulo za kwa wiko wa malundu a’ bizwa Taurus. Roma ya limba mulena wa kwa Mutulo wa Musiria ñamba ye buima ni ku kala ku mu zamaisa. Kabakala ku lundulwa mwa Greece ni Asia Minor ni ku latehelwa ki buñata bwa lisepe za hae za ndwa, Antiokusi III ‘a shalima kwa neku la minzi ye tiile ya naha ya hae,’ yona Siria. Maroma ba mu ‘kutiseza lishwau la hae.’ Antiokusi III n’a shwile ha n’a lika ku pamula mwa tempele ye ñwi ya kwa Elimaisi, mwa Peresia, ka 187 B.C.E. A ‘wa’ cwalo ka ku shwa mi a yolwa ki Seleukisi IV mwan’a hae, yena mulena wa kwa Mutulo ya n’a mu tatami.

 TWANISANO YEO YA ZWELAPILI

36. (a) Mulena wa kwa Mboela n’a likile cwañi ku zwisezapili twanisano yeo, kono ne ku ezahalileñi ku yena? (b) Seleukisi IV n’a timezi cwañi, mi ki mañi ya n’a mu yolile?

³⁶ Mulena wa kwa Mboela, yena Pitolemi V, n’a likile ku hapa lilalo za n’a swanela ku fiwa kabakala ku nyala Kilopatira, kono a bulaiwa ka sifanu. N’a yolilwe ki Pitolemi VI. Za Seleukisi IV ne li li cwañi? Kabakala kuli n’a tokwa mali kuli a life Roma ñamba ye buima ya n’a tomezwi, a luma Heliodorusi mubabaleli wa bufumu bwa hae ku y’o olela bufumu b’o kutwi ne bu bulukilwe mwa tempele ya Jerusalema. Heliodorusi, ya n’a ndomaetela lubona, a bulaya Seleukisi IV. Kono Mulena Eumenesi wa Pergamo ni muhabo yena Atalusi ba yolisa Antiokusi IV, muhabo mulena ya n’a bulailwe.

37. (a) Antiokusi IV n’a likile cwañi ku iponahaza kuli wa fita Jehova Mulimu kwa m’ata? (b) Ne ku ezahalileñi Antiokusi IV ha n’a silafalize tempele mwa Jerusalema?

³⁷ Antiokusi IV, yena mulena wa kwa Mutulo yo munca, a lika ku iponahaza kuli wa fita Mulimu kwa m’ata ka ku ikataza ku timisa tukiso ya Jehova ya bulapeli. A nyefula Jehova ka ku kakulela Zeusi, kamba Jupiter, tempele ya Jerusalema. Ka December ya 167 B.C.E., aletare ya sihedeni ya ngangulwa fahalimu a aletare ye tuna mwa lapa la tempele m’o Jehova n’a ezezwanga matabelo a ku cisa a ka zazi. Mazazi a’ lishumi ku zwa f’o, Zeusi a ezezwa sitabelo fa aletare ya sihedeni yeo. Kabakala silafazo yeo, Majuda ba ipangula mwatas’a bo Makabaeusi. Antiokusi IV a ba lwanisa ka lilimo ze talu. Ka 164 B.C.E., fa lizazi la silafazo yeo, Judasi Makabaeusi a kakulela Jehova sinca tempele yeo mi mukiti wa Ncafalo ya Tempele—wa Hanukkah—wa tomwa.—Joani 10:22.

38. Puso ya bo Makabaeusi ne i felisizwe cwañi?

³⁸ Mwendi bo Makabaeusi ne ba ezize tumelelano ni Roma ka 161 B.C.E. ni ku toma mubuso ka 104 B.C.E. Kono mizanda mwahal’a bona ni mulena wa kwa Mutulo wa Musiria ya zwelapili. Kwa nalulelule, Roma ya bizwa kuli i t’o kaupa. Gnaeus Pompey muzamaisi wa mpi ya Siroma a hapa  Jerusalema ka 63 B.C.E. hamulaho wa ku i pumela ka likweli z’e talu. Ka 39 B.C.E., Katengo ka ka pahami ka Siroma ka eza Heroda wa Muedomo ku ba mulena wa Judea. A felisa puso ya bo Makabaeusi ka ku hapa Jerusalema ka 37 B.C.E.

39. Mu tusizwe cwañi ki ku nyakisisa Daniele 11:1-19?

³⁹ Kwa nyangumuna hakalo ku bona kalulo ya pili ya bupolofita bwa za malena ba babeli ba ba lwanisana i talelezwa ka butungi! Ee, kwa tabisa hakalo ku ituta ze ne ezahalile lilimo ze bat’o eza 500 ku zwa fa n’a fezwi Daniele bupolofita b’o mi ni ku ziba babusi ba ne ba bile mulena wa kwa Mutulo ni mulena wa kwa Mboela! Kono mabizo a malena ba babeli bao a’ cinca ha ba nze ba zwelapili ku lwanisana ku zwa nako ya n’a li fa lifasi Jesu Kreste ku t’o fita ni mwa miteñi ya luna. Ka ku swalisanisa ze se ezahalile ni litaba ze hoha hahulu mamelelo ze tungunyuzwi mwa bupolofita b’o, lu ka kona ku ziba malena ba babeli bao ba ba itandanisa.

MU ITUTILEÑI?

• Ki afi masika a malena ba ba m’ata a n’a simuluhile kwa mibuso ya Sigerike, mi malena bao ne ba kalile twanisano ifi?

• Ka mo ne i polofitezi Daniele 11:6 (NW), ne ku tile cwañi kuli malena ba babeli bao ba ‘eze tumelelano’?

• Twanisano yeo ne i zwezipili cwañi mwahal’a

Seleukisi II ni Pitolemi III (Daniele 11:7-9)?

Antiokusi III ni Pitolemi IV (Daniele 11:10-12)?

Antiokusi III ni Pitolemi V (Daniele 11:13-16)?

• Linyalo la Kilopatira I ni Pitolemi V ne li lelezwiñi, mi ki kabakalañi mulelo wo ha ne u palile (Daniele 11:17-19)?

• Ku isa pilu kwa Daniele 11:1-19 ku mi tusize cwañi?

[Lipuzo za Tuto]

 [Chati/Maswaniso a fa likepe 228]

MALENA MWA DANIELE 11:5-19

Mulena wa kwa Mutulo Mulena wa kwa Mboela

Daniele 11:5 Seleukisi I Nicator Pitolemi I

Daniele 11:6 Antiokusi II Pitolemi II

(Laodice musal’a hae) (Berenice mwan’a hae)

Daniele 11:7-9 Seleukisi II Pitolemi III

Daniele 11:10-12 Antiokusi III Pitolemi IV

Daniele 11:13-19 Antiokusi III Pitolemi V

(Kilopatira I mwan’a hae) Shwana:

Bo shwana: Pitolemi VI

Seleukisi IV ni

Antiokusi IV

[Siswaniso]

Muwayawaya o bonisa Pitolemi II ni musal’a hae

[Siswaniso]

Seleukisi I Nicator

[Siswaniso]

Antiokusi III

[Siswaniso]

Pitolemi VI

[Siswaniso]

Pitolemi III ni ba ne ba mu yolile ne ba yahile tempele ye ya Horus kwa Idfu, mwa Egepita ye kwa ñambamo

[Mapa/Maswaniso a fa likepe 216, 217]

Malumbatina a’ li “mulena wa kwa Mutulo” ni “mulena wa kwa Mboela” a talusa malena ba ne ba li kwa mutulo ni kwa mboela wa naha ya sicaba sa habo Daniele

MASEDONIA

GREECE

ASIA MINOR

ISILAELE

LIBIA

EGEPITA

ETOPIA

SIRIA

Babilona

ARABIA

[Siswaniso]

Pitolemi II

[Siswaniso]

Antiokusi yo Mutuna

[Siswaniso]

Litapa la licwe fo ku na ni litaelo ze n’e filwe ki Antiokusi yo Mutuna

[Siswaniso]

Muwayawaya o bonisa Pitolemi V

[Siswaniso]

Munyako wa Pitolemi III, kwa Karnak, mwa Egypt

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 210]

[Siswaniso se si fa likepe 215]

Seleukisi I Nicator

[Siswaniso se si fa likepe 218]

Pitolemi I