Mo I Mi Amela Buka ya Daniele
Kauhanyo 1
Mo I Mi Amela Buka ya Daniele
1, 2. (a) Ki ifi ye miñwi ya miinelo ye komokisa ye fiwa mwa buka ya Daniele ye mwa Bibele? (b) Ku buziwañi ka za buka ya Daniele mwa miteñi ye?
MULENA yo mutuna u fumba ku silaha ba ba butali ba hae kakuli ba palelwa ku patulula ni ku talusa tolo ya hae ye zinga. Micaha ba balalu ba ba hana ku kubamela siswanisotuna ba nepelwa mwa liyekuyeku le li lyakama, kono ba punyuha. Mwahal’a mukiti, mianda-nda ya batu ba bona lizoho le li ñola manzwi a’ sa zibahali fa limota la ndu ya mulena. Baleli ba ba maswe ba tahisa kuli musupali yo muñwi a nepelwe mwa musima wa litau, kono u zwa mwateñi a si ka holofala. Mupolofita wa Mulimu u bona libatana z’e ne mwa pono, mi taluso ya zona i supa kwa likiti-kiti za lilimo za kwapili.
2 Zeo ki ze ñwi fela za litaba ze fumanwa mwa buka ya Daniele ye mwa Bibele. Kana za swanela ku nyakisiswa luli? Yona buka ya kale-kale yeo i kona ku ba ni tuso mañi kacenu? Ki kabakalañi ha lu swanela ku iyakatwa lika ze n’e ezahalile lilimo ze bat’o ba 2,600 kwamulaho?
DANIELE—BUKA YA KALE YE ÑOLEZWI MITEÑI YE
3, 4. Ki kabakalañi batu ka swanelo ha ba bilaela za nako ya kwapili ya batu?
3 Buñata bwa ze mwa Daniele li kanatela taba ya bubusi bwa lifasi, yona taba ye tuna hahulu kacenu. Ibat’o ba mañi ni mañi wa lumela kuli lu pila mwa linako ze t’ata. Ka zazi, babihi ba makande ba lu fa lipiho ze sa feli ze sabisa ze lu hupuza kuli batu ba sweli ku totobela mwa makayamana a’ zinga—ku si na taba ni lipeto ze tuna za sayansi ni bumapanga-panga.
4 Mu nyakisise ze: Batu ba zamaile fa kweli, kono mwa libaka ze ñata ha ba koni ku tambala mwa makululu a pulaneti ya bona ba sa sabi. Ba kona ku kabisa ndu ka mifuta kaufela ya maluwo a cwale, kono ba palelwa ku fukuza tengamo ya ku shandauka kwa mabasi. Mi ba kona ku tahisa mihasanyezo ya litaba ye fitana-fitana, kono ha ba koni ku luta batu ku pila hamoho ka kozo. Hugh Thomas, caziba wa ze ezahezi, a kile a ñola kuli: “Ku hasana kwa zibo ni lituto ha ku si ka luta batu ze likani ka za buiswalo ni mwa ku pilisanela hande ni ba bañwi.”
5. Puso ya butu i tisizeñi hañata?
5 Batu ba likile ku toma tamaiso ya nyangela ka ku tahisa mifuta-futa ya milonga. Kono ku tokwile ni o mukana ku yona o’ si ka taleleza buniti bwa sa n’a bulezi Mulena Salumoni ya n’a ize: “Mutu u na ni mata fahalimu a yo muñwi, ku mu eza maswe.” (Muekelesia 4:1; 8:9) Ki niti, babusi ba bañwi se ba bile ni milelo ye minde. Niteñi, ha ku na mulena, prezidenti, kamba muswenyi ya kona ku felisa matuku ni lifu. Ha ku na mutu ya kona ku ezisa lifasi le ku ba Paradaisi yeo Mulimu n’a lelile kuli li be yona.
6. Ki kabakalañi Jehova h’a sa tokwi tumelezo ya mibuso ya batu kuli a pete tato ya hae?
6 Niteñi, Mubupi wa lata mi wa kona ku eza lika ze cwalo. H’a tokwi tumelezo ya milonga ya batu kuli a taleleze mulelo wa hae, kakuli ku yena “macaba a swana sina kalotoli ka ka lota mwa nkwana, mi a balwa sina lilulinyana le li fa sikala.” (Isaya 40:15) Ee, Jehova ki yena Mubusi yo Mutuna ka ku fitisisa wa pupo kamukana. Kacwalo, m’ata a hae a fitela kwahule a milonga ya batu. Mubuso wa Mulimu u ka yola mibuso kaufela ya batu, ili ku tahiseza batu limbuyoti ze inelela. Mwendi ha ku na ku sili k’o taba yeo i talusizwe hande sina mwa buka ya Daniele.
DANIELE—N’A LATIWA HAHULU KI MULIMU
7. Daniele ne li mañi, mi Jehova n’a mu nga cwañi?
7 Jehova Mulimu n’a lata hahulu Daniele, ya n’a bile mupolofita ka lilimo ze ñata. Mane, lingeloi la Mulimu ne li talusize Daniele ku ba “ya latiwa hahulu.” (Daniele 9:23) Pulelo ya kwa makalelo ya Siheberu ye tolokilwe kuli “ya latiwa hahulu” i kona ku talusa “mulatiwa yo mutuna,” “y’a butokwa hahulu,” kamba “moola.” Daniele n’a li wa butokwa hahulu ku Mulimu.
8. Daniele n’a ipumani cwañi mwa Babilona?
8 Ha lu nyakisiseñi ka bukuswani miinelo ye ipitezi ya mupolofita ya latiwa y’o. Ka 618 B.C.E., Nebukadenezare mulena wa Babilona a kwalela Jerusalema ka ndwa. (Daniele 1:1) Hamulahonyana wa f’o, batangana ba bañwi ba Majuda ba ba itutile ba hapelwa kwa Babilona. Daniele ne li yo muñwi wa bona. Ka nako yeo, mwendi n’a sa nonoboka.
9. Daniele ni balikani ba hae ba Maheberu ne ba lutilweñi?
9 Daniele ni balikani ba hae, bo Hanania, Mishaele, ni Azaria ne li ba bañwi ba Maheberu ba ne ba ketezwi ku lutiwa “butali ni puo ya Makalade” ka lilimo ze talu. (Daniele 1:3, 4) Bocaziba ba bañwi ba talusa kuli seo ka mo ku bonahalela ne si sa ami fela ku ituta puo. Ka mutala, Caziba C. F. Keil u li: “Daniele ni balikani ba hae ne ba y’o lutiwa butali bwa baprisita ni litalifi ba Makalade, ili bo ne bu lutiwa mwa likolo za Babilona.” Kacwalo Daniele ni balikani ba hae ne ba sweli ku lutiwa ku sebeleza mulonga.
10, 11. Daniele ni balikani ba hae ne ba tahezwi ki litiko lifi, mi Jehova n’a ba tusize cwañi?
10 Yeo ne li cinceho ye tuna hakalo ku Daniele ni balikani ba hae! Mwa Juda, ne ba pilile ni balapeli ba Jehova. Cwale ne ba pila ni balapeli ba milimu ya buhata. Nihakulicwalo, micaha bao bo Daniele, Hanania, Mishaele, ni Azaria ne ba si ka komiwa. Ne ba ikatulezi ku kumalela bulapeli bwa niti, ku si na taba ni muinelo w’o o lika tumelo.
11 Seo ne si ka ba t’ata. Mulena Nebukadenezare ne li mulapeli yo mutuna wa Merodaki, ona mulimu o mutuna ka ku fitisisa wa Babilona. Mulena y’o fokuñwi n’a laela lika z’e sa amuhelehi ku mulapeli wa Jehova. (Ka mutala, mu bone Daniele 3:1-7.) Niteñi, Daniele ni balikani ba hae ne ba etelelwa ki Jehova kamita. Mwahal’a lilimo z’e talu ze ne ba lutiwa, Mulimu n’a ba file “zibo ni kutwisiso ya lituto kaufela, ni ya butali kaufela.” Kwand’a zeo, Daniele n’a filwe buikoneli bwa ku utwisisa taluso ya lipono ni litolo. Hasamulaho, mulena ha tatuba micaha ba bane bao, a fumana kuli ne “ba fita ba ba butali kaufela, ni balauli ba ba ne ba li teñi mwa mubuso wa hae kaufela, ku ba fita halishumi.”—Daniele 1:17, 20.
KU SHAELA LUSHANGO LWA MULIMU
12. Daniele n’a eza musebezi ufi o ipitezi?
12 Mwahal’a lilimo kaufela zeo Daniele n’a tandile mwa Babilona, n’a bile numwana ya Mulimu kwa batu ba ba cwale ka Mulena Nebukadenezare ni Mulena Belishazare. Musebezi wa Daniele ne li o butokwa. Jehova n’a tuhelezi Nebukadenezare ku sinya Jerusalema, ili ku itusisa yena ku ba sisebeliso sa Hae. Kwa nalulelule, Babilona ni yona ne i ka sinyiwa. Buka ya Daniele luli i bubahaza Jehova Mulimu ku ba yena ‘Muambakani-ya-Pahami ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu.’—Daniele 4:17.
13, 14. Kiñi se ne si ezahalile ku Daniele Babilona ha se i fenyizwe?
13 Daniele n’a zwezipili ku sebeleza mulena ka lilimo ze bat’o ba ze 70, ku fitela Babilona i fenyiwa. N’a sa pila Majuda ba bañata ha ne ba kutezi habo bona ka 537 B.C.E., nihaike kuli Bibele ha i buleli kuli n’a ile ni bona. N’a sa sebeza ni mwa silimo sa bulalu sa puso ya Mulena Sirusi, mutateki wa mubuso wa Peresia. Ku lukela ku ba kuli ka nako yeo, Daniele n’a bat’o eza lilimo ze mwanda za buhulu!
14 Babilona ha se i fenyizwe, Daniele a ñola likezahalo ze tuna ka ku fitisisa za mwa bupilo bwa hae. Za n’a ñozi cwale se li li kalulo ye makaza ya Bibele ye Kenile mi li bizwa buka ya Daniele. Kono ki kabakalañi ha lu swanela ku isa pilu kwa buka ya kale-kale ye?
LIKALULO ZE PELI, LUSHANGO LU LI LUÑWI
15. (a) Buka ya Daniele ye mwa Bibele i na ni likalulo lifi ze peli? (b) Kalulo ya makande ya Daniele i kona ku lu tusa cwañi?
15 Buka ye ipitezi ya Daniele i na ni likalulo ze peli ze shutana hahulu—kalulo ye ñwi ki makande, mi ye ñwi ki bupolofita. Sibeli sa likalulo zeo za buka ya Daniele za kona ku yaha tumelo ya luna. Kamukwaufi? Likalulo za makande—a’ li a mañwi a ze talusizwe ka butungi mwa Bibele—li lu bonisa kuli Jehova Mulimu u ka fuyola ni ku babalela ba ba zwelapili ku sepahala ku yena. Daniele ni balikani ba hae ba balalu ne ba si ka zikinyeha niha ne ba tahezwi ki litiko ze ne kona ku ba bulaisisa. Kacenu, bote ba ba bata ku zwelapili ku sepahala ku Jehova ba ka tiiswa ki ku nyakisisa hahulu mutala wa bona.
16. Likalulo za bupolofita za Daniele li lu lutañi?
16 Likalulo za bupolofita za Daniele li yaha tumelo ka ku bonisa kuli Jehova wa ziba ze ka ezahala lilimo ze mianda-nda kamba z’e likiti-kiti kwapili. Ka mutala, Daniele u talusa ka ku tala ku taha ni ku wa kwa mibuso ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ku zwa miteñi ya Babilona ya kale ku fitela “nako ya maungulo.” (Daniele 12:4) Daniele u lu taluseza za Mubuso wa Mulimu o mwatas’a Mulena Y’a ketile ni “ba ba kenile” b’a busa ni bona, ili ku bonisa kuli ki ona mulonga o ka inelela. Mulonga wo u ka peta ka ku tala mulelo wa Jehova kwa lifasi-mubu le mi u ka tisa limbuyoti ku bote ba ba bata ku sebeleza Mulimu.—Daniele 2:44; 7:13, 14, 22.
17, 18. (a) Tumelo ya luna i ka tiiswa cwañi ki ku tatubisisa buka ya Daniele? (b) Ki ifi taba ye tokwa ku talimwa pili lu si ka tatubisisa kale buka ye ya bupolofita ye mwa Bibele?
17 Kwa tabisa kuli Jehova h’a ipulukeli zibo ya lika ze ka ezahala kwapili. Kono ki yena ya “talusa makunutu a’ patilwe.” (Daniele 2:28) Ha lu nze lu nyakisisa talelezo ya bupolofita bo bu ñozwi mwa buka ya Daniele, tumelo ya luna mwa lisepiso za Mulimu i ka tiiswa. Lu ka fita fa ku kolwa hahulu kuli Mulimu u ka taleleza mulelo wa hae ka nako ni ka nzila y’a keta.
18 Bote ba ba ituta ni ku amuhela ze mwa buka ya Daniele ye mwa Bibele ba ka hula mwa tumelo. Kono lu si ka tatubisisa kale buka ye ka butungi, lu tokwa ku nyakisisa bupaki ka za haiba buka ye ki ye buniti luli. Bahanyezi ba bañwi ba nyazize buka ya Daniele, ili ku bulela kuli bupolofita bwa yona ne bu ñozwi ha se bu talelelizwe. Kana buipapati bwa bahanyezi bao bwa utwahala? Kauhanyo ye tatama i ka talima taba yeo.
MU ITUTILEÑI?
• Ki kabakalañi Daniele ha i li buka ye ñolezwi miteñi ye?
• Ne ku tile cwañi kuli Daniele ni balikani ba hae ba sebeleze mulonga wa Babilona?
• Ki ufi musebezi o ipitezi wo Daniele n’a eza mwa Babilona?
• Ki kabakalañi ha lu swanela ku isa pilu kwa bupolofita bwa Daniele?
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 4]
[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 11]
