Nako ya Ku Taha kwa Mesiya ya Sinulwa
Kauhanyo 11
Nako ya Ku Taha kwa Mesiya ya Sinulwa
1. Bakeñisa kuli Jehova ki yena Mubuluki wa nako ya zwile mubano, lu kona ku kolwañi?
JEHOVA ki yena Mubuluki wa nako ya zwile mubano. U zamaisa linako ni myaha kaufela ye ama misebezi ya hae. (Likezo 1:7) Likezahalo kaufela z’a tomezi linako ni myaha yeo li ka ezahala luli. Ha li na ku pala.
2, 3. Daniele n’a isize pilu kwa bupolofita bufi, mi ki ufi mubuso o n’o busa Babilona ka nako yeo?
2 Ka ku ba mubali yo mutuna wa Mañolo, mupolofita Daniele n’a lumela kuli Jehova wa kona ku tomahanya likezahalo ni ku li taleleza. Sihulu Daniele n’a iyakatwa bupolofita ka za sinyeho ya Jerusalema. Jeremia n’a ñozi sinulo ya Mulimu ka za nako ye ne u k’a nga muleneñi u li matota, mi Daniele n’a isize hahulu pilu kwa bupolofita b’o. N’a ñozi kuli: “Ka mwaha wa pili wa ku busa kwa Dariusi, mwan’a Asuerusi, wa lusika lwa Mamede, ya n’a beilwe mulena wa mubuso wa Makalade; ka mwaha [wa pili] wa puso ya hae, na Daniele na lemuha ka ku bala mwa libuka, kuli munzi wa Jerusalema n’o na ni ku siyala u shandaukile myaha ye 70, ka ku ya ka linzwi le li bulezwi ki [Jehova, NW] ku mupolofita Jeremia.”—Daniele 9:1, 2; Jeremia 25:11.
3 Dariusi wa Mumede ka nako yeo n’a busa “mubuso wa Makalade.” Sinulo ya pili ya n’a bulezi Daniele ha n’a tungununa liñolo la fa limota ne i talelelizwe ka bubebe. Mubuso wa Babilona n’o s’o sinyizwe. Ne “u filwe Mamede ni Maperesia” ka 539 B.C.E.—Daniele 5:24-28, 30, 31.
DANIELE U KUPA JEHOVA KA BUIKOKOBEZO
4. (a) Ne ku tokwahalañi kuli sicaba si lukululwe ki Mulimu? (b) Daniele n’a kalile cwañi ku lapela Jehova?
4 Daniele a lemuha kuli ku shandauka kwa Jerusalema kwa lilimo ze 70 ne ku li bukaufi ni ku fela. N’a ka ezañi cwale? Yena ka sibili u lu bulelela kuli: “Na nanulela meto a ka ku [Jehova, NW] Mulimu, ni ineele ku lapela, ni ku kupa, ka ku itima lico, ni ku apala masila a masaka, ni ku ina mwa mulola. Na lapela [Jehova, NW] Mulimu wa ka, na bulela milatu ya luna.” (Daniele 9:3, 4) Pilu ye lukile ne i tokwahala kuli sicaba si lukululwe ka makeke a Mulimu. (Livitike 26:31-46; 1 Malena 8:46-53) Ne ku tokwahala tumelo, buikokobezo, ni ku bakela ka ku tala libi ze ne li ba tiselize buhapiwa ni butanga. Ka ku yemela sicaba sa habo yena sa lifosi, Daniele kacwalo a kala ku lapela ku Mulimu. Ka nzila ifi? Ka ku itima lico, ku kupa ka t’ata, ni ku ikapesa masila a masaka, ili nto ye bonisa ku baka ni kuli mutu u tiisa niti.
5. Daniele n’a ka belañi ni sepo ya kuli Majuda ne ba ka kutisezwa habo bona?
5 Bupolofita bwa Jeremia ne bu file Daniele sepo, kakuli ne bu bonisa kuli Majuda ne ba tuha ba kutisezwa kwa naha ya bona ya Juda. (Jeremia 25:12; 29:10) Ku si na kakanyo, Daniele n’a bile ni sepo ya kuli Majuda ba ba hapilwe ne ba ka imululwa kakuli munna ya bizwa Sirusi n’a s’a bile mulena wa Peresia. Esi mane Isaya n’a polofitile kuli Sirusi n’a ka lukulula Majuda kuli ba y’o zusa Jerusalema ni tempele ya yona. (Isaya 44:28–45:3) Kono Daniele n’a sa zibi mo ne si ka ezahalela seo. Kacwalo a tundamena ku lapela Jehova ka t’ata.
6. Daniele n’a itumeleziñi mwa tapelo?
6 Daniele n’a koñomekile sishemo ni lilato la Mulimu. Ka buikokobezo, a itumelela kuli Majuda ne ba fosize ka ku ipangula, ku keluha litaelo za Jehova, ni ku sa isa pilu kwa bapolofita ba hae. Ne ku lukile Mulimu ha n’a ‘ba lelekile kabakala lifoso za bona.’ Daniele a lapela, a li: “[Jehova, NW], lipata ze swabile ki za luna ni za malen’a luna, ni za mandun’a luna, ni za bokuku a luna, kakuli lu ku foselize. Kono ku Wena [Jehova, NW] Mulimu wa luna, ki mo ku fumanwa sishemo ni swalelo; kakuli lu ikanyiselize Wena. Ha lu si ka utwa linzwi la [Jehova, NW] Mulimu wa luna, ku zamaya ka milao ya hae y’a n’a beile fapil’a luna ka bapolofita, batanga ba hae. Maisilaele kaufela ba tulile milao ya hao, mi ba keluhile, kuli ba si ke ba utwa linzwi la hao. Kabakaleo, lu wezwi ki likuto ni ki mifumbo ye ñozwi mwa mulao wa Mushe mutanga wa Mulimu; kakuli lu mu foselize.”—Daniele 9:4-11; Exoda 19:5-8; 24:3, 7, 8.
7. Ku kona ku bulelelwañi kuli Jehova n’a ezize ka ku luka ha n’a tuhelezi Majuda ku ya mwa buhapiwa?
7 Mulimu n’a lemusize Maisilaele ze ne ka ezahala ha ne ba ka hana ku mu utwa ni ku sa isa pilu kwa bulikani bwa n’a itamile ni bona. (Livitike 26:31-33; Deuteronoma 28:15; 31:17) Daniele u lumela ku luka kwa likezo za Mulimu, kuli: “U tiisize manzwi a ku lu lwanisa, a n’a bulezi fahalimu a luna, ni fahalimu a baatuli ba luna ba ba ne ba lu atula, ka ku lu tiseza kozi ye tuna; kakuli mwatas’a lihalimu kaufela, ha ku si ka bonwa kozi ye kuma fa kozi ye [tahezi] munzi wa Jerusalema. Bumaswe bo, bu lu tahezi cwalo, sina mo ku ñolezwi mwa mulao wa Mushe. Nihakulicwalo ha lu si ka kupa ku swalelwa ki [Jehova, NW] Mulimu wa luna, ka ku tuhela bumaswe bwa luna, ni ku tokomela niti ya hao. Kabakaleo [Jehova, NW] u mamezi ziyezi yeo, mi u i beile fahalimu a luna; kakuli [Jehova, NW] Mulimu wa luna ki Ya lukile mwa likezo kaufela z’a eza. Kono luna ha lu si ka utwa linzwi la hae.”—Daniele 9:12-14.
8. Daniele u toma kupo ya hae ku Jehova fañi?
8 Daniele h’a leli ku yemela likezo za sicaba sa habo yena. Buhapiwa bwa bona ne bu ba lukela, sina mw’a itumelela hande kuli: “Lu fosize, lu ezize ka lunya.” (Daniele 9:15) Mi hape h’a iyakatwi fela za ku imululwa kwa manyando. U toma kupo ya hae fa kanya ni libubo la Jehova ka sibili. Ka ku swalela Majuda ni ku ba kutiseza habo bona, Mulimu n’a ka taleleza sepiso ya n’a file ka Jeremia mi n’a ka bonisa bukeni bwa libizo la Hae le li kenile. Daniele u kupa kuli: “Mawe [Jehova, NW], mwa ku luka kwa hao kaufela, u keluse buhali bwa hao ni ku halifa kwa hao fa munzi wa hao, yena Jerusalema, ili lona lilundu la hao le li kenile; kakuli, kabakala lifoso za luna, ni bumaswe bwa bokuku a luna, munzi wa hao Jerusalema, ni sicaba sa hao, li ezizwe sisomiso kwa batu kaufela ba ba lu ambekile.”—Daniele 9:16.
9. (a) Daniele u feza tapelo ya hae ka likupo lifi? (b) Kiñi se si bilaeza Daniele, kono u bonisa cwañi likute kwa libizo la Mulimu?
9 Daniele u zwelapili ku lapela ka t’ata kuli: “Cwale, Wena Mulimu wa luna, a ku utwe tapelo ya mutang’a hao, ni likupo za hae; mi kabakala hao [Jehova, NW], u bonahalise liseli la pata ya hao fahalimu a Sibaka se si kenile sa hao, se si sinyehile. Mawe Mulimu wa ka, aku teeleze, mi u utwe! U tone, mi u talime ku shandauka kwa luna, ni munzi o bizwa ka Libizo la hao; kakuli ha lu tahisi litapelo za luna fapil’a hao, ka ku isepa kuli lu ba ba lukile, kono ili ka ku sepa sishemo sa hao se situna hahulu. Mawe [Jehova, NW], u teeleze! [Jehova, NW] u swalele! [Jehova, NW], u utwe, mi u eze! Kabakala hao, Wena Mulimu wa ka, u si ke wa liyeha! Kakuli munzi wa hao ni sicaba sa hao, li bizizwe ka Libizo la hao.” (Daniele 9:17-19) Mulimu ha n’a si ke a swalela mi a siya sicaba sa hae mwa buhapiwa, ili ku tuhelela Jerusalema, munzi wa hae o’ kenile, inz’o li matota ka nako ye telele, kana macaba n’a ka m’u nga ku ba Muambakani-ya-Pahami? Kana macaba n’a si ke a’ nga kuli m’ata a Jehova a fitiwa ki a milimu ya Babilona? Kaniti, libizo la Jehova ne li ka nyefulwa, mi seo si bilaeza hahulu Daniele. Libizo la Mulimu, Jehova, li fumaneha ha 19 mwa buka ya Daniele, mi ha 18 ki mwa litaba za tapelo ye!
GABRIELE U TAHA KA KU AKUFA
10. (a) Ki mañi ya n’a lumilwe ku Daniele, mi n’a lumezwiñi? (b) Ki kabakalañi Daniele ha n’a bizize Gabriele kuli “munna”?
10 Daniele h’a sa lapela, Gabriele lingeloi wa bonahala. U li: “Daniele, ni tile cwale ku ku fa kutwisiso ya litaba zeo. U sa kala fela ku lapela, kiha ku taha taelo; mi ni til’o ku taluseza yona, kakuli u ya latiwa hahulu; mihe, u tokomele taba, u utwiseze pono.” Kono ki kabakalañi Daniele h’a mu biza “Gabriele munna”? (Daniele 9:20-23) Daniele ha n’a bata taluso ya pono ya hae ya kwamulaho ya sicembwe ni totolo, n’a boni “yo muñwi ya na ni sibupeho sa mutu.” Mutu y’o ne li Gabriele lingeloi, ya n’a lumilwe ku yo fa Daniele kutwisiso. (Daniele 8:15-17) Ka ku swana, hamulaho wa tapelo ya Daniele, lingeloi leo la taha ku yena ka sibupeho sa mutu mi la bulela ni yena sina mutu h’a bulela ni mutu yo muñwi.
11, 12. (a) Nihaike ne ku si na tempele kamba aletare ya Jehova mwa Babilona, Majuda ba ba tukufalezwi ne ba bonisize cwañi kuli ba isa pilu kwa matabelo a’ laelelwa ki Mulao? (b) Ki kabakalañi Daniele ha n’a bulelwa ku ba “ya latiwa hahulu”?
11 Gabriele u fita “ka nako ya sitabelo sa manzibwana.” Aletare ya Jehova ne i sinyizwe hamoho ni tempele mwa Jerusalema, mi Majuda ne li lihapwa za Mababilona ba mahedeni. Kabakaleo Majuda ne ba sa ezezi Mulimu matabelo mwa Babilona. Kono ka nako ye ne a tomezwi matabelo mwatas’a Mulao wa Mushe, ne ku lukela kuli Majuda ba ba tukufalezwi ba lumbeke ni ku lapela Jehova mwa Babilona. Ka ku ba mutu ya n’a ipeile luli ku Mulimu, Daniele n’a bulelwa ku ba “ya latiwa hahulu.” Jehova, Yena “ya utwa milapelo,” n’a mu tabela hahulu, mi Gabriele n’a lumilwe kapili ku y’o alaba tapelo ya Daniele ya tumelo.—Samu 65:2.
12 Ku lapela Jehova niha ne ku beile bupilo bwa Daniele mwa kozi, n’a zwezipili ku lapela Mulimu halalu ka zazi. (Daniele 6:10, 11) Ku swanezi Jehova ha n’a mu lata cwalo! Kwand’a ku lapela, ku yeya Linzwi la Mulimu kwa Daniele ne ku mu tusize ku ziba tato ya Jehova. Daniele n’a tundamezi ku lapela mi n’a ziba hande mwa ku lapelela Jehova kuli litapelo za hae li alabiwe. N’a koñomekile ku luka kwa Mulimu. (Daniele 9:7, 14, 16) Mi nihaike kuli lila za hae ne li palezwi ku fumana foso ku yena, Daniele n’a ziba kuli ki muezalibi mwa meto a Mulimu mi n’a ipulezi sibi sa hae a sa zina-zini.—Daniele 6:4; Maroma 3:23.
“LISUNDA ZE 70” ZA KU TAKULA SIBI
13, 14. (a) Gabriele n’a sinulezi Daniele litaba lifi za butokwa? (b) “Lisunda ze 70” li kuma kai, mi lu ziba cwañi?
13 Ki kalabo kwa ku makaza y’a amuhela Daniele y’a na ni tundamo mwa ku lapela! Jehova u mu kolwisa kuli Majuda ba ka kutiswa habo bona mi hape u mu fa liseli ka za nto ye butokwa ni ku fita—ili ku taha kwa Mesiya ya n’a bulezwi cimo. (Genese 22:17, 18; Isaya 9:6, 7) Gabriele u bulelela Daniele kuli: “Fahalimu a sicaba sa henu, ni fahalimu a munzi wa henu o kenile, ku tomilwe lisunda ze 70, za kuli, mwa nako yeo, ku sa ipeya ku fele, sibi si takulwe, bumaswe bu lifiwe, ku tahiswe ku luka ko ku ka ina kamita, ku tiiswe pono ni bupolofita, mi ku tozwe Sisa se si kenile hahulu. U zibe taba mi u i utwiseze: Ku tuha kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe, ku fitela Yena Ya tozizwe, Mulena, a bonahale, ku ka fita lisunda ze 7; [ni lisunda ze 62, NW] munzi u ka zuswa sinca, ku yahiwe mapatelo ni makwakwa a ona; kono i ka ba mwa mazazi a manyando.”—Daniele 9:24, 25.
14 Zeo ne li litaba ze nde luli! Jerusalema ne i ka zuswa mi tempele ye nca ne i ka kala ku lapelelwa teñi hape, mi “Ya tozizwe, Mulena” n’a ka bonahala ka nako ye tomilwe. Zeo ne li ka ezahala mwahal’a “lisunda ze 70.” Bakeñisa kuli Gabriele h’a buleli mazazi, lisunda zeo haki za mazazi a 7, ze n’e ka ba mazazi a 490 fela—ili silimo ni likweli z’e ne fela. Ku zuswa kwa Jerusalema i na ni “mapatelo ni makwakwa a ona” ko ne ku bulezwi cimo ne k’u ngile nako ye telele ku fita f’o. Lisunda zeo ne li liviki za lilimo. Litoloko li sikai za miteñi ye li bonisa kuli sunda ni sunda ki lilimo ze 7. Ka mutala, Tanakh—The Holy Scriptures, Bibele ye hasanyizwe ki kopano ye bizwa The Jewish Publication Society, i bulela kuli “lisunda ze 70 za lilimo,” mwa litaluso za kwatasi za Daniele 9:24. Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984, i li: “Nako ya tomezi Mulimu batu bahenu ni munzi wahenu kuli ba feze bumaswe ni ku eza libi ki lilimo ze 70, ha li taimiswa ka 7.” Mutolokelo o swana wa fumaneha ni mwa Libibele za bo Moffat ni Rotherham.
15. “Lisunda ze 70” li na ni likalulo lifi ze talu, mi ne li ka kala lili?
15 Ka ku ya ka manzwi a lingeloi leo, “lisunda ze 70” zeo ne li ka ba ni likalulo ze talu: (1) “lisunda ze 7,” (2) “lisunda ze 62,” ni (3) sunda i liñwi. Zeo ne li ka ba lilimo ze 49, lilimo ze 434, ni lilimo ze 7—ili lilimo ze 490 hamoho. Ka ku hoha mamelelo, Bibele ye bizwa The Revised English Bible, i li: “Sicaba sa henu ni munzi wahenu o kenile ba tomezwi lilimo ze 7 ku li tamisa ka 70.” Hamulaho wa buhapiwa ni manyando a bona mwa Babilona ka lilimo ze 70, Majuda ne ba ka shemubiwa hahulu ki Mulimu ka lilimo ze 490, kamba lilimo ze 70 ku li taimisa ka 7. Ne li ka kalela “ku tuha kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe.” Neikaba lili?
“LISUNDA ZE 70” ZA KALA
16. Ka mo i boniseza taelo ya Sirusi, n’a kutiselize Majuda habo bona ka mulelo ufi?
16 Lu tokwa ku nyakisisa likezahalo ze tuna z’e talu kuli lu zibe makalelo a “lisunda ze 70” zeo. Ya pili ne i ezahalile ka 537 B.C.E., Sirusi ha n’a file taelo ye ne lumelelize Majuda ku kutela habo bona. I li: “Sirusi, mulena wa Peresia, s’a bulela ki se, u li: [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa lihalimu u ni file mibuso kaufela ya mwa lifasi; hape u ni laezi kuli ni mu yahele Ndu mwa Jerusalema, mwa naha ya Juda. Ku mina, mutu ni mutu wa sicaba sa hae kaufela, Mulimu wa hae a be ni yena, a funduke, a kambamele kwa Jerusalema, mwa naha ya Juda, a y’o yaha Ndu ya [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa Isilaele; ki Yena Mulimu ya mwa Jerusalema. Ba ba sa li teñi kaufela, niha ba pila kakai kamba kakai, batu ba naha ba ba bapani ni bona, ba ba tuse mali a silivera ni a gauda, ni libyana, ni limunanu, kwand’a limpo ze tubulelwa Ndu ya Mulimu ka ku lata.” (Ezira 1:2-4) Kw’a iponelwa hande kuli mulelo luli wa taelo yeo ne li kuli tempele—yona “Ndu ya Mulimu”—i yahiwe fa sisa sa yona sa kale.
17. Liñolo la n’a filwe Ezira ne li mu file libaka mañi la ku yela kwa Jerusalema?
17 Ya bubeli ne i ezahalezi mwa silimo sa bu 7 sa puso ya Aritazerisi mulena wa Peresia (yena Aritazerisi Longimanus, mwan’a Xerxes I). Ka nako yeo, Ezira muñoli n’a ezize musipili wa likweli z’e ne ku zwa Babilona ku ya Jerusalema. N’a lwezi liñolo le li zwa ku mulena tota, kono ne li si ka lumeleza ku zuswa kwa Jerusalema. Kono musebezi wa Ezira n’o li fela wa ku ‘kutekehisa Ndu ya Muñ’a Bupilo.’ Ki kabakaleo liñolo leo ha ne li bulezi za gauda ni silivera, libyana ze kenile, ni linubu za buloto, veine, oli, ni lizwai za ku itusisa kwa ku lapela mwa tempele, hamoho ni ku sa lifisa mutelo ba ba sebeleza teñi.—Ezira 7:6-27.
18. Ki litaba mañi ze ne swabisize Nehemia, mi Mulena Aritazerisi n’a li zibile cwañi?
18 Ya bulalu ne i ezahalile lilimo z’e 13 ku zwa f’o, mwa silimo sa bu 20 sa puso ya Aritazerisi mulena wa Peresia. Ka nako yeo, Nehemia n’a li sikombwa sa hae sa ze nwiwa mwa “Shushani munzi wa muleneñi.” Jerusalema ne i yahilwe hanyinyani ki bomasiyaleti ba ne ba zwile kwa Babilona. Kono lika ne li siyo hande. Nehemia n’a utwile kuli ‘makwakwa a Jerusalema n’a sa bundami fafasi, mi likwalo za ona ne li cile mulilo.’ Seo ne si mu bilaelize luli, mi pilu ya hae ya unsufala. Nehemia ha n’a buzizwe za n’a swabezi, a alaba kuli: “Mulena a pile ku ya ku ile! Pata ya ka i ka tuhela cwañi ku bonahala maswabi, kanti munzi mo ku inzi mabita a bokuku u sinyehile, mi likwalo za ona li cile mulilo?”—Nehemia 1:1-3; 2:1-3.
19. (a) Nehemia ha n’a buzizwe ki Mulena Aritazerisi, n’a ezizeñi pili? (b) Nehemia n’a kupileñi, mi n’a lumezi cwañi kuli Mulimu ki yena ya mu tusize mwa taba yeo?
19 Taba ka za Nehemia i ekeza kuli: “Mulena a li ku na: S’o kupa ki sika mañi? Kiha ni itapelela ku Mulimu wa lihalimu. Mi na li ku mulena: Mulena kab’a ka lumela, mi mutang’a hao a fumana ku shemubiwa mwa meto a hao, kabe kwa konahala kuli u ni lumelele ku ya kwa Judea, mwa munzi mo ku inzi mabita a bokuku, kuli ni y’o u zusa.” Kupo yeo ya tabisa Aritazerisi. Hape a amuhela kupo ye ñwi ya Nehemia, ye li: “Mulena h’a lata, ni fiwe mañolo a’ ya kwa babusisi ba ba mwa buse bwa nuka [ya Eufrati], ba ni fe nzila, mane ni y’o fita mwa naha ya Juda; hape ni fiwe liñolo le li ya ku Asafi, mutatubi wa mushitu wa mulena, kuli a ni fe likota za ku eza likwalo za minyako ya ndu ye tiile, ya sisabelo, ye bapani ni Ndu ya [Muñ’a] Bupilo, ni za makwakwa a munzi, ni za ndu ye ni ka ina ku yona.” Nehemia a lumela kuli Jehova ki yena ya mu tusize ku zeo kaufela, a li: “Mi mulena a ni fa mañolo ao, kakuli lizoho le li musa la Mulimu wa ka ne li inzi ku na.”—Nehemia 2:4-8.
20. (a) Taelo ya ‘kuli Jerusalema u zuswe, u yahiwe’ ne i kalile ku sebeza lili? (b) “Lisunda ze 70” ne li kalile lili, mi ne li felile lili? (c) Ki bufi bupaki bo bu bonisa kuli lilimo za makalelo ni mafelelezo a “lisunda ze 70” li nepahezi?
20 Nihaike kuli tumelezo ne i filwe mwa kweli ya Nisani, kwa makalelo a silimo sa bu 20 sa ku busa kwa Aritazerisi, ku sebeza “kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe” ne ku kalile likweli hasamulaho. Seo ne si ezahalezi fa n’a fitezi mwa Jerusalema Nehemia ni ku kala ku zusa munzi w’o. Musipili wa Ezira n’o ngile likweli z’e ne, kono Shushani ne i li likilomita ze 322 ku ya upa wa Babilona mi kacwalo ne i li kwahule hahulu ni Jerusalema. Kacwalo, ku lukela ku ba kuli Nehemia n’a fitile mwa Jerusalema bukaufi ni mafelelezo a silimo sa bu 20 sa ku busa kwa Aritazerisi, kamba ka 455 B.C.E. F’o ki fona fo ne li kalezi “lisunda ze 70,” kamba lilimo ze 490, ze n’e bulezwi cimo. Ne li ka fela mwa licika la bubeli la 36 C.E.—Mu bone taba ye li “Puso ya Aritazerisi Ne I Kalile Lili?” ye fa likepe 197.
“YA TOZIZWE, MULENA” WA BONAHALA
21. (a) Ne ku ka ezahalañi mwahal’a “lisunda ze 7” za pili, mi ne li mwahal’a miinelo mañi? (b) Mesiya n’a ka bonahala ka silimo mañi, mi buka ya evangeli ya Luka i bulela kuli ne ku ezaheziñi ka nako yeo?
21 Ne ku fitile lilimo ze kai Jerusalema i si ka zuswa kale? Munzi w’o n’o ka zuswa “mwa mazazi a manyando” kabakala maziezi mwahal’a Majuda ka sibili ni kanyezo ya Masamaria ni ba bañwi. Ku bonahala kuli musebezi w’o ne u fitile fa sipimo se si tokwahala silimo sa 406 B.C.E. hasi t’o esha, ili mwahal’a “lisunda ze 7,” kamba lilimo ze 49. (Daniele 9:25) Zeo ne li ka latelelwa ki lisunda ze 62, kamba lilimo ze 434. Hamulaho wa nako yeo, Mesiya ya n’a sepisizwe kale n’a ka bonahala. Ku bala lilimo ze 483 (49 ni 434) ku zwa 455 B.C.E., ku lu fitisa mwa 29 C.E. Ne ku ezaheziñi ka nako yeo? Luka muñoli wa buka ya evangeli u lu bulelela kuli: “Mwa mwaha wa bu 15 wa puso ya Tibere Sesare, Ponse Pilato, fo, ne li mubusisi wa Judea, mi Heroda ne li mulena wa Galilea; . . . linzwi la Mulimu kiha li taha ku Joani mwan’a Zakaria, mwa lihalaupa. A ya ni lifasi kaufela le li bapani ni Jordani, inz’a bulela kolobezo ya ku baka, ya kuli libi li swalelwe.” Ka nako yeo, “sicaba ne si libelezi” Mesiya.—Luka 3:1-3, 15.
22. Jesu n’a bile lili Mesiya ya n’a bulezwi cimo, mi n’a bile cwañi cwalo?
22 Joani ne si yena Mesiya ya n’a sepisizwe. Kono ka za sa n’a iponezi fa kolobezo ya Jesu wa kwa Nazareta, kwa mafelelezo a mbumbi ya 29 C.E., Joani n’a bulezi kuli: “Ni boni Moya o Kenile, u zwa mwa lihalimu sina liiba mi wa t’o ina ku yena. Sina na, ne ni sa mu zibi; kono ya ni lumile ku t’o kolobeza ka mezi u ni bulelezi, a li: Y’o ka bona Moya u shetumukela ku yena, ni ku mu ina fahalimu, ki yena ya ka kolobeza ka Moya o Kenile. Mi ni boni, mi ni pakile kuli ki yena Mwan’a Mulimu.” (Joani 1:32-34) Jesu ha n’a kolobelizwe, a ba Mutoziwa—yena Mesiya, kamba Kreste. Hamulahonyana wa f’o, Andreasi mulutiwa wa Joani a kopana ni Jesu y’a tozizwe mi cwale a bulelela Simoni Pitrosi kuli: “Lu fumani Mesia.” (Joani 1:41) “Ya tozizwe, Mulena” a bonahala cwalo ka nako ye ne bulezwi—kwa mafelelezo a lisunda ze 69!
LIKEZAHALO MWA VIKI YA MAFELELEZO
23. Ki kabakalañi “Ya tozizwe, Mulena” ha n’a na ni ku shwa, mi seo ne si ka ezahala lili?
23 Ne ku ka ezahalañi mwahal’a viki ya bu 70? Gabriele n’a bulezi kuli “lisunda ze 70” li tomilwe kuli “ku sa ipeya ku fele, sibi si takulwe, bumaswe bu lifiwe, ku tahiswe ku luka ko ku ka ina kamita, ku tiiswe pono ni bupolofita, mi ku tozwe Sisa se si kenile hahulu.” Kuli seo si konahale, “Ya tozizwe, Mulena” n’a na ni ku shwa. Lili? Gabriele n’a ize: “Ha ku felile lisunda ze 62, Ya tozizwe u ka bulawa, ku si na mutu ya ka mu yemela. . . . Mulena yo u ka iswala bulikani bo bu tiile ni ba bañata, ka sunda i li ñwi; mi fahali a sunda, u ka yemisa matabelo ni linubu.” (Daniele 9:26a, 27a) Nako ya kaulakanyi yeo ne li “fahali a sunda,” fahali a sunda ya lilimo ya mafelelezo.
24, 25. (a) Ka mo ne ku polofitezwi, Kreste n’a shwile lili, mi lifu ni zuho ya hae ne li felisizeñi? (b) Lifu la Jesu ne li konahalisizeñi?
24 Bukombwa bwa Jesu Kreste ne bu kalezi mwa licika la bubeli la 29 C.E. mi ne bu tandile lilimo z’e talu ni licika. Ka mo ne ku polofitezwi, Kreste a “bulawa” kwa makalelo a 33 C.E., ha n’a kokotezwi fa kota ya linyando, ili ku eza bupilo bwa hae bwa fa lifasi-mubu sitabelo bakeñisa batu. (Isaya 53:8; Mateu 20:28) Tokwahalo ya matabelo a lifolofolo ni linubu a n’a laelezwi ki Mulao ne i felile Jesu ya zusizwe ha n’a tahisize fapil’a Mulimu mwa lihalimu teko ya bupilo bwa hae bwa fa lifasi-mubu bo ne bu ezizwe sitabelo. Nihaike baprisita ba Sijuda ne ba zwezipili ku eza matabelo ku fitela sinyeho ya Jerusalema ka 70 C.E., Mulimu n’a tuhezi kale ku amuhela matabelo a cwalo. Ne a yolilwe ki sitabelo se sinde ni ku fita, se si sa tokwi ku kutelwa ni kamuta. Muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Kreste a . . . tahisa sitabelo si li siñwi kabakala libi . . . Kakuli ka ku itahisa ka sitabelo hañwi, ba a kenisize u ba fumanisize ku petahala ko ku sa feli.”—Maheberu 10:12, 14.
25 Nihaike sibi ni lifu ne li zwezipili ku swenya batu, ku bulawa ni ku zusezwa kwa lihalimu kwa Jesu ne ku talelelize bupolofita. Ne ku ‘felisize ku sa ipeya, ku takula sibi, ku lifela bumaswe, ni ku tahisa ku luka.’ Mulimu n’a felisize bulikani bwa Mulao, bo ne bu beile Majuda ku ba baezalibi ni ku bonisa fo ku sweu kuli ba cwalo. (Maroma 5:12, 19, 20; Magalata 3:13, 19; Maefese 2:15; Makolose 2:13, 14) Cwale libi za lifosi ze bakile ne li kona ku takulwa mi likoto za libi zeo ne li kona ku zwiswa. Ka sitabelo sa Mesiya se si liulula, ku kutisana ni Mulimu ne ku konahala ku ba ba bonisa tumelo. Ne ba kona ku kulubela mpo ya Mulimu ya “bupilo bo bu sa feli ka Jesu Kreste.”—Maroma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Joani 2:1, 2.
26. (a) Nihaike bulikani bwa Mulao ne bu felisizwe, ki bufi bulikani bo ne bu ‘tiile ka sunda i liñwi’? (b) Ne ku ezaheziñi kwa mafelelezo a sunda ya bu 70?
26 Jehova a felisa cwalo bulikani bwa Mulao ka lifu la Kreste ka 33 C.E. Cwalehe, ku kona ku bulelwa cwañi kuli Mesiya “u ka iswala bulikani bo bu tiile ni ba bañata, ka sunda i li ñwi”? Kakuli n’a tuhelezi bulikani bwa Abrahama. Ku fitela sunda ya bu 70 i fela, Mulimu n’a kayekile baikulu ba Abrahama ba Siheberu limbuyoti za bulikani b’o. Kono kwa mafelelezo a “lisunda ze 70” za lilimo, ka 36 C.E., muapositola Pitrosi a kutaza ku Kornele wa kwa Italia wa milapelo, ba ndu ya hae, ni balicaba ba bañwi. Mi ku zwa ona zazi leo, taba ye nde ya kala ku kutazwa ku bamacaba.—Likezo 3:25, 26; 10:1-48; Magalata 3:8, 9, 14.
27. Ki sifi “Sisa se si kenile hahulu” se ne si tozizwe, mi ne si tozizwe cwañi?
27 Bupolofita b’o ne bu bulezi cimo ni za ku toziwa kwa “Sisa se si kenile hahulu.” Seo ha si talusi ku toza Sibaka se si kenile hahulu, kamba ndu ye mwahali luli, ya tempele ya Jerusalema. Pulelo ye li “Sisa se si kenile hahulu” fa ki sibaka se si kenile sa Mulimu sa kwa lihalimu. Teñi k’o, Jesu a tahisa ku Ndat’ahe tifo ya sitabelo sa butu bwa hae bwa fa lifasi-mubu. Sitabelo seo ne si tozize, kamba ku kauhanya, sibaka seo sa kwa lihalimu, ili sa kwa moya, se ne si yemelwa ki Sibaka se si kenile hahulu sa tabernakele ya fa lifasi ni sa tempele ya hamulaho.—Maheberu 9:11, 12.
MULIMU U PAKELA BUPOLOFITA B’O
28. ‘Ku tiiswa kwa pono ni bupolofita’ ne ku talusañi?
28 Bupolofita ka za Mesiya bo ne bu bulezwi ki Gabriele lingeloi hape ne bu bulezi za ‘ku tiiswa kwa pono ni bupolofita.’ Seo ne si talusa kuli zote ze ne bulezwi cimo ka za Mesiya—zote za n’a petile ka sitabelo, zuho, ni ku bonahala kwa hae mwa lihalimu, hamoho ni lika ze ñwi ze ne ezahezi mwahal’a sunda ya bu 70—ne li ka tiiswa ka tumelezo ya Mulimu, ne li ka talelezwa, mi ne li konwa ku sepiwa. Pono yeo ne i ka tiiswa, ili ku ciñekela ku Mesiya fela. Ki yena ya n’a ka i taleleza mi hape ne i ka talelezwa ka musebezi wa Mulimu ka yena. Ki ka Mesiya fela ya bulezwi cimo ha ne lu ka kona ku fumana taluso ye nepahezi ya pono yeo. Ha ku na u sili ya n’a ka tungununa taluso ya yona.
29. Ne ku ka ezahalañi kwa Jerusalema ye zusizwe, mi ki kabakalañi?
29 Gabriele n’a polofitile kuli Jerusalema ne i ka zuswa. Cwale u bulela cimo sinyeho ya munzi o zusizwe w’o ni tempele ya ona, a li: “Sicaba sa mulena yo muñwi ya ka taha, si ka sinya munzi ni Ndu ye kenile; kono mulena yo, u ka fela inge ya kukiswa ki munda; ku se ku lelilwe kuli ku shandauka ku be teñi, ku isa kwa mafelelezo a ndwa. . . . Mi ku ka bonahala ze masila, ku bonahale ni sisinyi se si shandaula; ku fitele mane nako ni taelo ya kuli buhali bu sululelwe sisinyi.” (Daniele 9:26b, 27b) Nihaike sinyeho yeo ne i ka taha hamulaho wa “lisunda ze 70” zani, ne i ka tiswa ki likezahalo za mwahal’a “sunda” ya mafelelezo, Majuda ha ne ba hanile Kreste ni ku mu omba moyo.—Mateu 23:37, 38.
30. Ka mo li boniseza litaba ze ñozwi, za n’a tomile Mubuluki wa nako ya zwile mubano ne li talelelizwe cwañi?
30 Litaba ze ñozwi li bonisa kuli ka 66 C.E., mpi ya Maroma mwatas’a Cestius Gallus muzamaisi wa Musiria za potoloha Jerusalema. Majuda niha ne ba itwanezi, mpi ya Maroma ba ba lwezi lisupo za bona za milimu ya maswaniso ya punya muleneñi ni ku kala ku yepa kwatas’a limota la tempele la kwa mutulo. Ku yema kwa yona kaf’o ne ku i ezisize “bumaswe” bo ne bu kona ku shandaula ka ku tala. (Mateu 24:15, 16) Ka 70 C.E., Maroma mwatas’a Mueteleli Titus ba taha sina “munda” mi ba shandaula muleneñi ni tempele ya ona. Ha ku na se ne si ba tibezi, kakuli nto yeo ne i tomilwe—ne i “lelilwe”—ki Mulimu. Jehova, Mubuluki wa nako ya zwile mubano, n’a talelelize linzwi la hae hape!
MU ITUTILEÑI?
• Daniele n’a kupileñi ku Jehova lilimo ze 70 ze neikaba matota Jerusalema ha ne li atumela mafelelezo a zona?
• “Lisunda ze 70” ne li kuma kai, mi ne li kalile lili ni ku fela lili?
• “Ya tozizwe, Mulena” n’a bonahezi lili, mi n’a ‘bulailwe’ ka nako ifi ya kaulakanyi?
• Ki bufi bulikani bo ne bu ‘swelwi ni ba bañata, ka sunda i liñwi’?
• Ne ku ezaheziñi kwa mafelelezo a “lisunda ze 70”?
[Lipuzo za Tuto]
[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 197]
Puso ya Aritazerisi Ne I Kalile Lili?
BOCAZIBA ba ze ezahezi ba fapana fa taba ya silimo sa n’a kalile ku busa Aritazerisi mulena wa Peresia. Ba bañwi se ba bulezi kuli n’a kalile ku busa ka 465 B.C.E., kakuli Xerxes, ndat’ahe, n’a kalile ku busa ka 486 B.C.E. mi n’a timezi mwa silimo sa bu 21 sa puso ya hae. Kono ku na ni bupaki bwa kuli Aritazerisi n’a yolile lubona ka 475 B.C.E. ni kuli silimo sa pili sa puso ya hae ki 474 B.C.E.
Ze ñozwi ni ze betilwe ze ne pumbuzwi kwa Persepolisi muleneñi wa Peresia ya kale li bonisa kuli Xerxes ni Dariusi I, ndat’ahe, ne ba busize hamoho. Haiba Xerxes n’a busize hamoho ni ndat’ahe ka lilimo ze 10 mi n’a busize a nosi ka lilimo ze 11 hamulaho wa lifu la Dariusi ka 486 B.C.E., u zibe silimo sa pili sa puso ya Aritazerisi neikaba 474 B.C.E.
Bupaki bwa bubeli bu ama Themistocles, mueteleli wa mpi wa Muatene, ya n’a bitile mpi ya Xerxes ka 480 B.C.E. Magerike ne ba tilo mu toya hasamulaho mi n’a tamilwe taba ya bubeteki. Themistocles a baleha mi a y’o bata silelezo kwa kuta ya Maperesia, kwa n’a amuhezwi hande. Thucydides, caziba wa Mugerike wa ze ezahezi, n’a ize seo ne si ezahezi Aritazerisi ha n’a “sa z’o yola lubona.” Diodorus Siculus, caziba wa ze ezahezi wa Mugerike, u bulela kuli Themistocles n’a timezi ka 471 B.C.E. Bakeñisa kuli Themistocles n’a kupile ku fiwa silimo kuli a itute Siperesia pili a si ka bonana kale ni Mulena Aritazerisi, u lukela ku ba ya n’a fitile mwa Asia Minor isi hamulaho wa 473 B.C.E. Silimo seo si yemelwa ki taba ya Jerome ye bizwa Chronicle of Eusebius. Bakeñisa kuli Aritazerisi n’a “sa z’o yola lubona” Themistocles ha n’a fitile mwa Asia ka 473 B.C.E., Ernst Hengstenberg caziba wa Mujelemani, mwa hatiso ya hae ye bizwa Christology of the Old Testament, n’a bulezi kuli puso ya Aritazerisi ne i kalile ka 474 B.C.E., sina mo li bulelela libuka ze ñwi. N’a ekelize kuli: “Puso ya bu 20 ya Aritazerisi ki 455 B.C.E.”
[Siswaniso]
Siswaniso sa Themistocles
[Siswaniso/Siswaniso se si fa likepe 188, 189]
(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)
“LISUNDA ZE 70”
455 B.C.E 406 B.C.E. 29 C.E. 33 C.E. 36 C.E.
“Taelo ye Jerusalema Mesiya Mesiya Mafelelezo a
bulela kuli ya zuswa wa bonahala wa bulawa “lisunda
Jerusalema u ze 70”
ka zuswa”
lisunda ze 7 lisunda ze 62 sunda i liñwi
lilimo ze 49 lisunda ze 434 lilimo ze 7
[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 180]
[Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 193]
