Kauhanyo 5

Tumelo ya Bona Ne I Tulile Muliko O Sabisa

1. Ba bañata ba ikutwa cwañi ka za buipeyo ku Mulimu ni kwa naha ya habo bona?

KANA mu swanela ku ipeya ku Mulimu kamba kwa naha mo mu pila? Ba bañata ne ba ka alaba kuli, ‘Ni kuteka bote. Ni lapela Mulimu ka ku ya ka milao ya bulapeli bwa ka; ka nako ye swana, ni tamehile ku eza ze ni laelwa ki naha ya ka.’

2. Mulena wa Babilona n’a li cwañi mulapeli ni mubusi?

² Shutano ya buipeyo kwa bulapeli ni kwa naha i kana ya bonahala hanyinyani kacenu, kono mwa Babilona ya kwaikale, ne i siyo. Mane, milao ya mulena ni ya bulapeli ne i swalisana hahulu kuli mane fokuñwi ne i sa taluhanyehi. Caziba Charles F. Pfeiffer n’a ñozi kuli: “Mwa Babilona ya kwaikale, mulena ne li yena Muprisita yo Muhulu ni mubusi. N’a fanga matabelo mi ki yena ya n’a ketela babusiwa ba hae mwa ku lapelela.”

3. Ki sifi se si bonisa kuli Nebukadenezare ne li mulapeli yo mutuna?

³ M’u nge Mulena Nebukadenezare. Libizo la hae li talusa “Shangwe Nebo, Sileleza Shwana!” Nebo ne li ona mulimu wa butali ni njimo kwa Mababilona. Nebukadenezare ne li mulapeli yo mutuna. Ka mo ne ku bulelezwi pili, n’a yahile ni ku kabisa litempele za milimu ye miñata-ñata ya Sibabilona mi sihulu n’a lapela Merodaki, ya n’a nga kuli n’a mu winisa lindwa za hae. * Hape ku  bonahala kuli Nebukadenezare n’a itingile hahulu fa bulauli ha n’a singanyeka mwa ku lwanela lindwa za hae.—Ezekiele 21:18-23.

4. Mu taluse za bulapeli bo ne bu yambile Babilona.

⁴ Kaniti, ku lapela milimu ne ku yambile Babilona. Muleneñi w’o ne u luwile litempele ze fitelela 50 mo ne ku lapelwa milimu ye miñata-ñata, ye kopanyeleza ni silalu sa Anu (mulimu wa mbyumbyulu), Enlil (mulimu wa lifasi, moya, ni liñungwa), ni Ea (mulimu wa linuka). Silalu se siñwi ne si kopanyeleza Sin (mulimu wa kweli), Shamash (mulimu wa lizazi), ni Ishtar (mulimu wa lupepo). Mabibo, bulauli, ni butali bwa ku talusa linaleli ne li za butokwa hahulu mwa bulapeli bwa Mababilona.

5. Bulapeli bo ne bu yambile Babilona ne bu tiselize Majuda ba bahapiwa muliko mañi?

⁵ Ku pila ni batu ba ne ba lapela milimu ye miñata ne li muliko o mutuna kwa Majuda ba bahapiwa. Lilimo ze mianda-nda pili nako yeo i si ka fita kale, Mushe n’a lemusize Maisilaele kuli ne ba ka ziyeleha ha ne ba ka kwenuhela Mufi yo Mutuna wa Milao. Mushe n’a ba bulelezi kuli: “[Jehova, NW] u ka ku isa, wena ni mulen’a hao y’o ka ipeela yena, mwa sicaba se mu si ka ziba, wena ni bokuku a hao; mi kwateñi u ka y’o sebeleza milimu i sili ye ezizwe ka likota ni ka macwe.”—Deuteronoma 28:15, 36.

6. Ki kabakalañi ku pila mwa Babilona ha ne ku li muliko o mutuna sihulu ku Daniele, Hanania, Mishaele, ni Azaria?

⁶ Majuda cwale ba ipumana ku yona ziyezi yeo. Ku sepahala ku Jehova ne ku ka ba t’ata, sihulu ku Daniele, Hanania, Mishaele, ni Azaria. Batangana ba Maheberu bao ba bane ne ba ketilwe kuli ba lutiwe ku sebeleza mulonga. (Daniele 1:3-5) Mu hupule kuli mane ne ba filwe mabizo a Sibabilona—a Beliteshazare, Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego—mwendi ka mulelo wa ku ba kukueza ku  amuhelelela mupilelo wa bona o munca. * Kabakala litulo ze tuna za banna bao, ne ku ka iponelwa hande, mi hape ne ku ka bonahala ku ba bubeteki, ha ne ba ka hana ku lapela milimu ya naha yeo.

SISWANISO SA GAUDA SI TISA BUTATA

7. (a) Mu taluse siswaniso sa n’a tomile Nebukadenezare. (b) Siswaniso seo ne si pangezwiñi?

⁷ Bupaki bu bonisa kuli Nebukadenezare n’a tomile siswaniso sa gauda fa libala la Dura kuli a tiise buñwi bwa mubuso wa hae. Ne si eza liñokolwa ze 60 (limita ze 27) mwa butelele ni liñokolwa ze 6 (limita ze 2.7) mwa bukima. * Ba bañwi ba nga kuli siswaniso seo ne li fela musumo o mutuna, kamba siswaniso sa ku beta. Ne si kana si bile ni matomelo a’ lumbile hahulu fo ne ku lundumani siswaniso se situna sa mutu, seo mwendi ne si yemela yena Nebukadenezare ka sibili kamba mulimu Nebo. Nihakulicwalo, siswaniso se situna-tuna seo ne si yemela mubuso wa Babilona. Kacwalo, ne si lukiselizwe kuli si bonwe mi si lapelwe.—Daniele 3:1.

8. (a) Ki bomañi ba ne ba memilwe kwa mukiti wa kakulo ya siswaniso, mi bote ba ne ba li teñi ne ba laezwi ku ezañi? (b) Ya n’a ka hana ku kubama fapil’a siswaniso n’a ka fiwa koto mañi?

⁸ Kacwalo, Nebukadenezare a lukisa mukiti wa kakulo. A kubukanya manduna, mandumeleti, babusisi ba batuna, baatuli ba bahulu, ba mitelo, baelezi ba milao, ba lizoho la baatuli, ni babusisi ba hae kaufela ba lilalo. Muhuwelezi a shaela kuli: “Mina silundwamanji, ni mina ba macaba, ni ba lipuo za mishobo-shobo, mu zibiswa kuli:  Nako ye mu ka utwa lilata le li kopani la tolombita, ni pala, ni harepa, ni silimba, ni kambuli, ni situmo, ni ze lizwa kaufela, isali ka yona nako yeo, mu na ni ku kubama ni ku lapela siswaniso sa gauda se si tomilwe ki Nebukadenezare. Mutu ufi kamba ufi ya sa kubami a sa lapeli, u ka nepelwa mwa liyekuyeku la mulilo o buhali.”—Daniele 3:2-6.

9. Ku bonahala kuli ku kubamela siswaniso sa n’a tomile Nebukadenezare ne ku bonisañi?

⁹ Ba bañwi ba hupula kuli Nebukadenezare n’a lukisize mukiti wo kuli a hapeleze Majuda ku zwakanya bulapeli bwa bona bwa Jehova. Ku bonahala kuli ne ku si cwalo, kakuli bupaki bu bonisa kuli ki likombwa fela ze ne memilwe. Kacwalo, Majuda fela ba ne ba ka ba teñi ki ba ne ba na ni litulo ze ñwi mwa mulonga. Kacwalo he, ku bonahala kuli ku kubamela siswaniso ne li kezo ye ne lukiselizwe ku tiisa swalisano ya babusi. Caziba John F. Walvoord u li: “Ku beya patalaza cwalo likombwa ne ku bonisa hande m’ata a mubuso wa Nebukadenezare mi hape ne li ku itebuha milimu yeo ne ba nga kuli ne i ba winisize lindwa.”

BATANGA BA JEHOVA BA HANA KU KUBAMA

10. Ki kabakalañi ba ba si Majuda ha ne ba sa bilaeli ku amuhela taelo ya Nebukadenezare?

¹⁰ Ku si na taba ni milimu ye miñata ye ne ba lapela, buñata bwa ba ne ba kubukani fapil’a siswaniso sa Nebukadenezare ne ba sa bilaeli ku si lapela. Caziba yo muñwi wa za Bibele n’a talusize kuli: “Bote ne ba twaezi ku lapela milimu ya maswaniso, mi ku lapela mulimu o muñwi ne ku sa ba palelwisi ku lapela u sili.” N’a ekelize kuli: “Seo ne si zamaelela ni mihupulo ya balapeli ba maswaniso ya kuli milimu ki ye miñata . . . ni kuli ku lukile ku lapela mulimu wa batu bafi kamba bafi ni naha ifi kamba ifi.”

11. Bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ne ba haneziñi ku kubamela siswaniso?

 ¹¹ Kono ne ku si cwalo kwa Majuda. Jehova, Mulimu wa bona, n’a ba laelezi kuli: “U si ke wa ikezeza siswaniso se si betilwe, nihaiba siswaniso sifi kamba sifi sa linto ze kwahalimu mwa lihalimu, nihaiba sa ze mwatasi mwa lifasi, nihaiba sa ze mwa mezi mwatas’a lifasi. U si ke wa si kubamela, u si ke wa si sebeleza; kakuli Na, [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ni Mulimu ya lifufa.” (Exoda 20:4, 5) Kabakaleo, lipina ha li kala ku lizwa, ni ba ba kubukani ha ba wela fafasi ka lipata za bona, batangana ba Maheberu ba balalu—bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego—ba zwelapili ku yema nonga.—Daniele 3:7.

12. Makalade ba bañwi ne ba tamile Maheberu ba balalu taba mañi, mi ne ba ezelizeñi cwalo?

¹² Makalade ba bañwi ba nyema hahulu Maheberu ba balalu bao ha ba hana ku kubamela siswaniso. Honaf’o, ba atumela mulena ku y’o “munjula Majuda.” * Ne ba si na taba ni ze ne ba ka bulela Majuda bao. Batamelezi bao, ka ku bata kuli Maheberu bao ba fiwe koto kabakala bubeteki, ba li: “Ku na ni banna ba bañwi ba Majuda b’o beile ku busa naha ya Babilona, bona bo Shadrake, ni Meshaki, ni Abedi-Nego; batu bao ha ba ku kuteki, shangwe mulena; ha ba lapeli milimu ya hao, ha ba kubameli siswaniso sa gauda se si tomilwe ki wena.”—Daniele 3:8-12.

13, 14. Nebukadenezare n’a ikutwile cwañi bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ha ba hana ku kubama?

¹³ Nebukadenezare u lukela ku ba ya n’a swabile luli kuli Maheberu ba balalu bao ne ba hanile taelo ya hae! Ne ku bonahezi hande kuli n’a palezwi ku fetula bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ku ba bayemeli ba ba sepahala ba mubuso wa Babilona. Kana n’a si ka ba luta butali bwa Makalade, nji? Mane n’a cincize ni mabizo a bona! Kono  haiba Nebukadenezare n’a nahana kuli lituto ze ipitezi ne li ka ba luta mulapelelo u sili kamba kuli ku cinca mabizo a bona ne ku ka cinca butu bwa bona, u zibe n’a ipumile luli. Bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ne ba zwezipili ku ba batanga ba Jehova ba ba sepahala.

¹⁴ Mulena Nebukadenezare a tala buhali. Honaf’o, a laela kuli bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ba tisiwe. A buza, a li: “Mina bo Shadrake, ni Meshaki, ni Abedi-Nego, ha mu sa sebelezi mulimu wa ka, ni ku kubamela siswaniso sa gauda se ni tomile, kikuli mu ezize ka mabomu?” Ku si na kakanyo Nebukadenezare n’a bulezi zeo ka ku makala luli. Mane ku lukela ku ba kuli n’a nahanile kuli, ‘Banna ba balalu ba ba kondile ne ba ka hana cwañi taelo ye utwahala cwalo—ili yeo ya n’a ka i hana n’a ka fiwa koto ye tuna cwalo?’—Daniele 3:13, 14.

15, 16. Nebukadenezare n’a file Maheberu ba balalu sibaka mañi?

¹⁵ Nebukadenezare n’a sa bata ku fa Maheberu ba balalu bao sibaka. A bulela a li: “Cwalehe, ka nako ye mu ka utwa mulumo wa tolombita, ni pala, ni harepa, ni kambuli, ni silimba, ni situmo, ni ze lizwa kaufela, fo, ha mu ka kubama, mwa lapela siswaniso se ni ezize, ki hande; kono ha mu sa kubami, mu ka nepelwa hona fa mwa liyekuyeku la mulilo o buhali; mi ki ufi mulimu o ka mi lamulela mwa mazoho a ka?”—Daniele 3:15.

¹⁶ Ka mo ku bonahalela, tuto ya tolo ya siswaniso sa n’a lolile Nebukadenezare (ye ñozwi mwa Daniele kauhanyo 2) ne i si ka inelela mwa munahano ni pilu ya hae. Mwendi n’a s’a libezi manzwi a hae tota ku Daniele, a’ li: “Mulimu wa mina ki Mulimu wa milimu, ni Mulena wa malena.” (Daniele 2:47) Cwale ne ku bonahala kuli Nebukadenezare n’a shemaeta Jehova, ili ku bulela kuli nihaiba Yena n’a sa koni ku lamulela Maheberu bao kwa koto ye n’e ba libelezi.

17. Bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego, ne ba alabile cwañi mulena?

 ¹⁷ Bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ne ba sa tokwi ku nahana za ku cinca katulo ya bona. Honaf’o ba alaba kuli: “Shangwe Nebukadenezare, ha lu tokwi ku ku alaba mwa taba yeo; kakuli Mulimu wa luna ye lu sebeleza, u na ni mata a ku lu lamulela kwa liyekuyeku la mulilo o buhali, mi u ka lu lamulela mwa lizoho la hao, shangwe mulena. Mi, hakusicwalo, shangwe mulena, u zibe kuli ha lu na ku sebeleza milimu ya hao, ha lu na ku kubamela siswaniso sa gauda s’o tomile.”—Daniele 3:16-18.

MWA ÑUMBIMULILO!

18, 19. Ne ku ezaheziñi Maheberu ba balalu bao ha ne ba nepezwi mwa ñumbimulilo?

¹⁸ Ka mabifi, Nebukadenezare a laela kuli batanga ba hae ba tumbule lyangalilo ha 7 ku fita kamita. Kihona a laela “banna ba ba mata” ba bañwi ku tama bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ni ku ba nepela mwa “liyekuyeku le li buhali.” Ba eza za n’a ba laelezi mulena, ba nepela Maheberu ba balalu mwa mulilo inze ba tamilwe mi inze ba apezi libyana za bona—mwendi ilikuli ba yonge kapili-pili. Kono ki batanga ba Nebukadenezare ba ne ba bulailwe ki malimi a mulilo.—Daniele 3:19-22.

¹⁹ Kono ne ku ezahala sitangu. Nihaike bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ne ba li mwa lyangalilo, malimi a mulilo n’a sa ba cisi. Mu nahane mwa n’a lomokezi Nebukadenezare! Batu bao ne ba nepezwi mwa ñumbimulilo, inze ba tamilwe, kono ne ba sa pila. Mi mane, ne ba zamaya ba tamuluhile mwa mulilo! Kono Nebukadenezare a lemuha nto ye ñwi. A buza baelezi ba hae kuli: “Ha ni li, lu nepezi batu ba balalu mwa mulilo?” Bona ba alaba ba li: “Ku cwalo, shangwe mulena.” Nebukadenezare a huwa a li: “Na, ni bona batu ba bane ba ba zamaya mwa mulilo,  ba tamuluhile; ha ku na ya utwile butuku ku bona; mi sibupeho sa wa bune si swana inge ki sa yo muñwi wa bana ba milimu.”—Daniele 3:23-25.

20, 21. (a) Nebukadenezare n’a lemuhileñi ka za bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ha ba zwa mwa lyangalilo? (b) Nebukadenezare n’a lumeziñi?

²⁰ Nebukadenezare a atumela fa mulomo wa liyekuyeku le li lyanta leo. A huweleza a li: “Mina bo Shadrake ni Meshaki ni Abedi-Nego, batanga ba Mulimu Muambakani-ya-Pahami, a mu zwe, mu te kwanu!” Maheberu ba balalu bao kiha ba zwa mwa mulilo. Ku si na kakanyo, bote ba ne ba iponezi makazo yeo—ba ba kopanyeleza manduna, mandumeleti, babusisi ba batuna, ni baelezi ba mulena—ne ba komokile maswe. Kakuli mane, ne ku li inge kuli batangana ba balalu bao ne ba si ka kena mwa lyangalilo leo! Ne ba si na sifuka sa mulilo, mi milili ya litoho za bona ne i si ka babuha ni hanyinyani.—Daniele 3:26, 27.

²¹ Cwale Mulena Nebukadenezare a lumela kuli Jehova ki yena Mulimu Muambakani-ya-Pahami. A bulela a li: “Ku lumbekwe Mulimu wa bo Shadrake ni Meshaki ni Abedi-Nego, Yena ya lumile lingeloi la hae ku t’o lamulela batanga ba hae ba ba mu sepile, ba ba tuzi mulao wa mulena, mi ba itoboha kwa mibili ya bona, kuli ba si ke ba sebeleza ni ku lapela mulimu o muñwi konji Mulimu wa bona.” Cwale mulena a fa temuso ye ye buhali: “Ki wo mulao o ni toma cwale: Mutu kaufela wa mushobo ufi kamba ufi, ni ya bulela puo ifi kamba ifi, ya ka nyefula Mulimu wa bo Shadrake ni Meshaki ni Abedi-Nego, a pumakwe libindi, mi mandu a bona a ezwe tulimbalimba, kakuli ha ku na mulimu o muñwi o kona ku lamulela cwalo.” Ku zwa f’o, Maheberu ba balalu bao ba shemubiwa ki mulena mi ba ‘pahamiswa mwa naha ya Babilona.’—Daniele 3:28-30.

 TUMELO NI MILIKO YA KACENU

22. Batanga ba Jehova kacenu ba mwa miinelo ifi ye swana ni ya bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego?

²² Kacenu, balapeli ba Jehova ba mwa miinelo ye swana ni ya bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego. Ki niti kuli batu ba Mulimu ba kana ba li ba ba si ka hapelwa mwa naha i sili. Niteñi, Jesu n’a bulezi kuli balutiwa ba hae “hasi ba lifasi.” (Joani 17:14) Ki “bazwahule” kakuli ha ba ipumeli lucwañi ni batu ba bañwi ba lizo, mikwa, ni likezo ze loba Mañolo. Ka mwa n’a bulelezi muapositola Paulusi, Bakreste ha ba swaneli ku “ya ka ku likanyisa lifasi le.”—Maroma 12:2.

23. Maheberu ba balalu bao ne ba bonisize cwañi ku tiya, mi Bakreste ba kona ku ba likanyisa cwañi kacenu?

²³ Maheberu ba balalu bao ne ba hanile ku ya ka ku likanyisa muinelo wa Sibabilona. Nihaiba lituto ze ñata za butali bwa Makalade ne li si ka ba yembulula. Ne ba ipeile ku Jehova, mi ne ba si ba ba yauluka fela ku za bulapeli. Ni Bakreste kacenu ba tokwa ku tiya cwalo. Ha ba swaneli ku swabela ku sa swana ni ba silifasi. Kaniti, “lifasi la fela, ni takazo ya lona.” (1 Joani 2:17) Kacwalo neikaba butoto ni mbango ku ya ka ku likanyisa muinelo wo wa linto o tuha u fela.

24. Mayemo e ba keta Bakreste ba niti a swana cwañi ni a Maheberu ba balalu?

²⁴ Bakreste ba tokwa ku itibelela kwa mifuta kaufela ya ku lapela maswaniso, nihaiba ye sa swalehi hande. * (1 Joani 5:21) Bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ne ba yemi fapil’a siswaniso sa gauda ka ku bonisa ku utwa ni likute, kono ne ba lemuhile kuli ku si kubamela ne li nto ye fita fela ku bonisa likute. Ne li kezo ya ku lapela, mi ku eza seo ne ku ka ba tiseza buhali bwa Jehova. (Deuteronoma  5:8-10) John F. Walvoord n’a ñozi kuli: “Ne ku swana fela inge ku caela ndembela silutu, nihaike kuli ne ku kana ku bile inge ku lapela kabakala kuli busepahali kwa bulapeli ni kwa naha ne bu swana hahulu.” Kacenu Bakreste ba niti ba hana cwalo ku lapela maswaniso.

25. Mu itutile tuto mañi kwa taba ya niti ya bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego?

²⁵ Taba ya Bibele ka za bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ki mutala o munde ku bote ba ba ikatulezi ku ipeya ku Jehova ka ku tala. Ku bonahala kuli muapositola Paulusi n’a talusa bona Maheberu ba balalu bao ha n’a bulela ka za ba bañata ba ne ba bonisize tumelo, ba ba kopanyeleza ba “ba timile mata a mulilo.” (Maheberu 11:33, 34) Jehova u ka fuyaula bote ba ba likanyisa tumelo ye cwalo. Maheberu ba balalu bao ne ba yangwezwi kwa ñumbimulilo, kono lwa kona ku kolwa kuli u ka zusa bote ba ba timela inze ba sepahala mi u ka ba kayeka bupilo bwa kamita. Ku be cwañi kamba cwañi, Jehova “u sileleza moya wa ba ba kenile ba hae, u ba lamulela mwa mazoho a ba ba maswe.”—Samu 97:10.

[Litaluso za kwatasi]

MU ITUTILEÑI?

• Bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ne ba haneziñi ku kubamela siswaniso sa n’a tomile Nebukadenezare?

• Nebukadenezare n’a ikutwile cwañi Maheberu ba balalu bao ha ne ba hanile ku kubama?

• Jehova n’a fuyauzi cwañi Maheberu ba balalu bao kabakala tumelo ya bona?

• Mu itutileñi ka ku isa pilu kwa taba ya niti ya bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego?

[Lipuzo za Tuto]

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 68]

 [Maswaniso a fa likepe 70]

1. Tempele ya tawala (ziggurat) mwa Babilona

2. Tempele ya Merodaki

3. Litapa la kopa le li bonisa milimu ya Merodaki (kwa nzohoto) ni Nebo (kwa bulyo) ye yemi fa lidrakoni

4. Ze cakuzwi za Nebukadenezare, ya bubana ka buyahi bwa hae

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 76]

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 78]