1, 2. Batu ba bañata ba lumelañi ka za ba ba shwile?

 BOLULE-LULE ba batu mwa Africa ba lumela kuli lifu haki mafelelezo a bupilo, kono kutwi ki cinceho, kamba ku tuta, ku ya kwa liluko le liñwi la bupilo. Ba bañata ba hupula kuli bokukululu ba bona ba ba shwile ba tuta ku zwa fa lifasi le ku ya kwa lifasi le li sa bonwi, ku zwa fa lifasi la batu ku ya kwa lifasi la mioya.

² Bokukululu bao, kamba balimu, kutwi ba kona ku bona teñi kuli mabasi a bona a fa lifasi a zwelapili ku pila ni ku babalelwa. Ka ku ya ka mubonelo w’o, kutwi balimu ki balikani ba ba m’ata, ba ba kona ku tahisa lukau lo lunde, ku tiiseza buiketo, ni ku sileleza batu kwa likozi. Ha ba keshebiswa kamba ku nyemiswa, kutwi ba kona ku tahisa kozi—matuku, bubotana, ni makayamana.

3. Batu ba bañwi lapelanga cwañi bokukululu ba bona?

³ Ba ba pila ba ezanga likezo ni lizo za ku kuteka balimu ni ku utwana ni bona. Likezo zeo sihulu li iponelwa mwa lizo za malilo ni likepelo, inge cwalo mitande. Ku lapela bokukululu ku boniswa ka linzila ze ñwi hape. Ka mutala, batu ba bañwi ba si ka nwa kale bucwala, ba sululela bo buñwi fafasi kuli kutwi ki bwa bokukululu. Hape, ha se ku apehilwe lico, ku siiwanga lico mwa mupika ilikuli bokukululu ba kone ku fumana sa ku ca ha ba ka taha.

4. Batu ba bañata ba lumelañi ka za moyo?

⁴ Batu ba bañwi ba lumela kuli ba ba pila ba na ni moyo o sa shwi o banduka fa lifu la mubili. Haiba mutu a pila ka ku luka, kutwi moyo u ya kwa lihalimu, kamba mwa paradaisi, kono haiba mutu h’a pili ka ku luka, f’o kutwi moyo u ya kwa lihele. Hañata, batu ba swalisanisanga muhupulo wo ni litumelo za sizo. Ka mutala, limbuti za mwa mapampili a makande ze zibahaza ka za litukiso za likepelo za keleke fokuñwi ni zona li bulela kuli mufu u “tutile” kamba u “ile ku bokukululu.” Litumelo zeo kaufela li tomile fa muhupulo wa kuli mubili ha u shwa, moyo, kamba moya, ona ha u shwi. Bibele i bulelañi ka za taba yeo?

5, 6. Ka ku ya ka Bibele, moyo ki nto mañi?

⁵ Bibele i bonisa kuli moyo haki nto ye ñwi ye mwahal’a mutu; moyo ki yena mutu ka sibili. Ka mutala, Mulimu ha n’a bupile Adama, “mutu [y’o] a ba moyo o pila.” (Genese 2:7) Adama n’a si ka fiwa moyo; n’a li moyo, mutu mutumbi.

⁶ Kabakaleo, lu bala kuli mioyo ya pepiwa. (Genese 46:18, NW) Ya kona ku ca kamba ku itima lico. (Livitike 7:20, NW; Samu  35:13, NW) Ya kona ku liloka ni ku letuka. (Jeremia 13:17, NW; Jonasi 2:7, NW) Mioyo ya kona ku uzwiwa, ku putumiwa, ni ku beiwa mwa sitokisi. (Deuteronoma 24:7, NW; Samu 7:5, NW; 105:18, NW) Libibele ze ñwi li toloka linzwi le ne li itusisizwe mwa puo ya makalelo mwa litimana zeo kuli “moyo,” hailif’o ku ze ñwi ku itusiswa manzwi a cwale ka “mutu” kamba “sibupiwa.” Kaufel’a ona a talusa nto i liñwi.

7. Ki litimana lifi za mwa Bibele ze bonisa kuli moyo wa kona ku shwa?

⁷ Bakeñisa kuli moyo ki yena mutu luli, mutu h’a shwa, f’o kikuli moyo u shwile. Ezekiele 18:4 (NW) i li: “Moyo o eza sibi—ki ona o ka shwa.” Hape, Likezo 3:23 i li: “Mutu ni mutu [kamba, moyo ni moyo] ya ka hana ku utwa mupolofita yo, u ka zwiswa mwa sicaba.” Kacwalo, moyo haki nto ye ñwi ye sa shwi fa lifu la mubili.

8. Moya o ba na ni ona batu ki nto mañi?

⁸ Moya ha u swani ni moyo. Moya o ba na ni ona batu ki m’ata a bupilo a’ ba konisa ku eza misebezi ya mwa bupilo. Moya u swana ni malaiti. Malaiti a kona ku tahisa kuli fani kamba friji i sebeze. Kono ka ili ona, h’a koni ku tahisa kuli moya u fuke kamba ku batisa lika. Ka ku swana, moya wa luna u lu konisa ku bona, ku utwa, ni ku nahana. Kono ona moya luli ha u koni ku eza lika zeo kaufela ku si na meto, mazebe, kamba booko. Ki kabakaleo Bibele ha i bulela ka za batu kuli: “Moya wa bona wa yelela, ba kutela mwa liluli; isali ka lizazi lona leo, milelo ya bona ya fela.”—Samu 146:4.

9. Ki lika mañi zeo moyo ni moya li sa ezangi?

⁹ Kacwalo, ka ku ya ka Bibele, fa lifu, moyo ni moya ha li zwangi mwa mubili kuli li zwelepili ku pila mwa liluko la moya.

10. Bibele i bulelañi ka za muinelo wa bafu?

¹⁰ Kacwalo he, bafu ba mwa muinelo mañi? Bakeñisa kuli Jehova ki yena ya n’a bupile batu, hape wa ziba se si ezahala ku luna ha lu shwa. Linzwi la hae li lu luta kuli bafu ha ba na bupilo, ha ba koni ku utwa, ku bona, ku bulela, kamba ku nahana za nto ifi kamba ifi. Bibele i li:

•   “Ba ba shwile ha ba na se ba ziba.”—Muekelesia 9:5.

•   “Lilato la bona, ni lutimbo lwa bona, ni muna wa bona, zeo, li shwile.”—Muekelesia 9:6.

•   “Mwa libita mo u ya, ha ku sa na musebezi, nihaili mulelo, kamba zibo, kamba butali.”—Muekelesia 9:10.

11. Adama ha n’a ezize sibi, Jehova n’a mu buleleziñi?

¹¹ Mu nahane ka za se i bulela Bibele ka za kukululu wa luna wa pili, yena Adama. Jehova n’a bupile Adama “ka liluli la lifasi.” (Genese 2:7) Kambe Adama n’a utwile mulao wa Jehova, n’a ka be a pilile ku ya ku ile ili ka tabo fa lifasi. Kono Adama n’a lobile mulao wa Jehova, mi koto n’e li lifu. Adama n’a ile kai ha n’a shwile? Mulimu n’a mu bulelezi kuli: “U [ka kutela] mwa mubu wo u zwisizwe ku ona; kakuli u liluli, mi u ka kutela mwa liluli.”—Genese 3:19.

12. Ki nto mañi ye n’e ezahezi ku Adama fa lifu?

¹² Adama n’a li kai Jehova a si ka mu bupa kale ka liluli? Ha ku na kwa n’a inzi. N’a siyo. Kacwalo, Jehova ha n’a bulezi kuli Adama n’a ka ‘kutela mwa mubu,’ N’a talusa kuli Adama hape n’a si ke a ba ni bupilo, sina liluli. Adama n’a si ka zwelapili ku pila mwa liluko la moya. N’a si ka ‘tutela’ kwa liluko la balimu. N’a si ka ya kwa lihalimu kamba mwa lihele. N’a kutezi kwa muinelo wa kutokwa bupilo; n’a bile siyo.

13. Fa lifu, ki sika mañi se si ezahala kwa batu ni lifolofolo?

¹³ Kana seo ki sona se si ezahalanga kwa batu kaufela? Ee. Bibele i talusa kuli: “Kaufela [batu ni lifolofolo] li ikela mwa sibaka si li siñwi; kaufela li ezizwe ka liluli, mi kaufela li fetuha liluli hape.”—Muekelesia 3:19, 20.

14. Ki sepo mañi ye li teñi ka za bafu?

 ¹⁴ Bibele i sepisa kuli Mulimu u ka zusa bafu kuli ba pile mwa paradaisi fa lifasi-mubu. (Joani 5:28, 29; Likezo 24:15) Kono nako yeo i sa li kwapili. Ka nako ya cwale, ba sa itobalezi mwa lifu. (Joani 11:11-14) Ha lu lukeli ku ba saba kamba ku ba lapela, kakuli ha ba koni ku lu tusa kamba ku lu eza maswe.

15, 16. Satani u lika cwañi ku kwasheka batu ku lumela kuli bafu ha ba si ka shwa luli?

¹⁵ Muhupulo wa kuli ha lu shwi luli ki lishano l’a hasanya Satani Diabulosi. Kuli a kolwise batu ka za lishano leo, yena ni badimona ba hae ba lika ku kukueza batu ku hupula kuli makulanu ni butata bo buñwi li tahiswa ki mioya ya bafu. Ki niti kuli butata bo buñwi bu tahiswa ki bona badimona ka sibili. Mi ki niti kuli butata bo buñwi ha bu tahiswi ki mioya ye maswe. Kono haki niti kuli ba ba itobalezi mwa lifu ba kona ku lu eza maswe.

¹⁶ Hape ku na ni nzila ye ñwi yeo ka yona badimona ba lika ku kwasheka batu kuli ba lumele kuli se i bulela Bibele ka za lifu ki buhata. Ba kwasheka batu ku lumela kuli ba boni kamba ku ambola ni bafu. Badimona ba eza cwalo ka lipono, litolo, buloi, kamba ka mikwa ye miñwi. Niteñi, batu ha ba ambolangi ni bafu, kono ba ambolanga ni badimona ba ba ipumisa ku ba batu ba ba shwile. Ki ka lona libaka leo Jehova h’a nyaza hahulu buloi ni ba ba buza ba ba shwile.—Deuteronoma 18:10-12; Zakaria 10:2.