KAUHANYO 14

Ku Supala Hamoho

1, 2. (a) Ki licinceho lifi ze ezahala busupali ha bu nze bu atumela? (b) Balumeli ba mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele ne ba fumani cwañi buikolwiso mwa busupali?

 LICINCEHO ze ñata za ezahala ha lu nze lu supala. Bufokoli bwa mubili bu kuyula m’ata a luna. Ku talima mwa siiponi ku bonisa ku kokonyana ko kunca kwa litalo ni ku fetuha bupuzwa kwa milili kwa hanyinyani-hanyinyani—nihaiba ku kumauha kwa milili. Ne lu kana lwa katazwa ki ku libala-libala. Liswalisano ze nca li fita fa ku ba teñi bana ha ba kena mwa linyalo, mi hape ni muta baikulu ba ba teñi. Ku ba bañwi, ku tuhela mubeleko wa kwa mubili ku tahisa misebezi ya ka zazi ni zazi ye fapahana.

² Ka mo ku inezi luli, lilimo za busupali li kona ku ba ze t’ata. (Muekelesia 12:1-8) Niteñi, mu nyakisise batanga ba Mulimu mwa miteñi ya likezahalo za mwa Bibele. Nihaike kuli kwa nalulelule ne ba fitile fa ku shwa, ne ba fumani butali hamohocwalo ni kutwisiso, ili ze ne li ba tiselize buikolwiso bo butuna mwa busupali. (Genese 25:8; 35:29; Jobo 12:12; 42:17) Ne ba konile cwañi ku supala ba nze ba tabile? Ka buniti fela ne li ka ku pila ka ku lumelelana ni likuka zeo luna kacenu lu fumana li ñozwi mwa ­Bibele.—Samu 119:105; 2 Timotea 3:16, 17.

3. Ki kelezo ifi yeo Paulusi n’a file kwa banna-bahulu ni basali-bahulu?

³ Mwa liñolo la hae le ne li ya ku Tite, muapositola Paulusi n’a file ketelelo ye nde ku bao ba ba se ba supala. N’a ñozi kuli: “Bulelela banna-bahulu kuli ba be batu ba ba iswala, ba ba ikuteka, ba ba na ni kutwisiso, ba ba na ni niti mwa tumelo, ni mwa lilato, ni mwa ku tiya pilu. Basali ba ba hulile ni bona ba be ni mukwa o lukela ba ba  kenile; ba si ke ba seba, ba si ke ba ineela ku nwa bucwala bo buñata, ba laye ze nde.” (Tite 2:2, 3) Ku utwa manzwi ao ku kona ku mi tusa ku talimana ni likulutendano la ku supala.

MU EZE LICINCEHO ZE ZAMAELELA NI TUKULUHO YA BANA BA MINA

4, 5. Bashemi ba bañata ba ikutwa cwañi muta bana ba bona ba zwa fa lapa, mi ba bañwi ba eza cwañi licinceho ze lumelelana ni muinelo o munca?

⁴ Likalulo ze cinca li tokwa buikoneli bwa ku eza licinceho ze zamaelela ni miinelo. Seo si bonahala ku ba cwalo bana ba ba hulile ha ba zwa fa ndu ni ku y’o kena mwa linyalo! Kwa bashemi ba bañata yeo ki yona kupuliso ya pili ya kuli ba sweli ba supala. Niha ba tabiswa ki libaka la kuli bana ba bona se ba hulile, bashemi hañata ba bilaela ka za haiba ne ba ezize ze ne ba kona kaufela mwa ku bakanya bana ba bona kuli ba kone ku iponela. Hape ne ba kana ba tonda ku ba hamoho ni bona mwa ndu.

⁵ Ka ku utwahala, bashemi ba zwelapili ku iyakatwa ka za buiketo bwa bana ba bona, ni hamulaho wa ku zwa fa lapa kwa bana. “Mwai kabe ne ba ka ni lumelanga liñusa hañata, kuli ni kolwe kuli ba iketile—seo ne si ka ni tabisa,” ki mwa n’a bulelezi me yo muñwi. Ndate yo muñwi u kandeka kuli: “Mwan’a luna wa musizana ha n’a zwile fa lapa, ne i bile nako ye t’ata luli. Seo ne si siile mpwito ye tuna mwa lubasi lwa luna kakuli kamita ne lu eza lika kamukana hamoho.” Bashemi bao se ba sebelisani cwañi ni ku sa ba teñi kwa bana ba bona? Mwa miinelo ye miñata, ki ka ku nahanisisa ni ku tusa batu ba bañwi.

6. Ki sifi se si tusa ku buluka liswalisano za lubasi mwa mubonelo wa zona o swanela?

⁶ Bana ha ba kena mwa linyalo, kalulo ya bashemi ya cinca. Genese 2:24 i bulela kuli: “Munna u ka tokolomoha ndat’ahe ni m’ahe mi u ka kumalela musal’a hae; mi ba ka ba nama i liñwi fela.” (Litaku li siyamisizwe ki luna) Ku lemuha likuka za silumeli za butoho ni tamaiso ye nde  ku ka tusa bashemi ku buluka mubonelo o swanela wa lika.—1 Makorinte 11:3; 14:33, 40.

7. Ki mubonelo ufi o munde w’o ndate yo muñwi n’a bile ni ona bana ba hae ha ne ba zwile fa lapa ku y’o nyalwa?

⁷ Bana ba babeli ba bosinyalana ba bañwi ha ne ba nyezwi ni ku zwa fa lapa, bosinyalana bao ne ba ikutwile mukungulu mwa bupilo bwa bona. Kwa makalelo, wa munna n’a sa tabeli makwenyan’a hae. Kono ha ne a nze a nahanisisa fa sikuka sa butoho, a lemuha kuli banna ba bana ba hae cwale ki bona ba ne ba na ni buikalabelo ka za malapa a bona. Kacwalo, bana ba hae ha ne ba kupa tuso, n’a ba buza seo banna ba bona ne ba nahana, mi cwale n’a bona teñi kuli u ba ya fa kemelo ka mo ku konaha­lela kaufela. Makwenyan’a hae cwale ba m’u nga sina ­mulikani mi ba amuhela kelezo ya hae.

8, 9. Bashemi ba bañwi ba ezize cwañi licinceho ze zamaelela ni tukuluho ya bana ba bona ba ba hulile?

⁸ Ku cwañi haiba ba ba sa z’o kena mwa linyalo, niha ba sa ezi nto ifi kamba ifi ye si ya ka mañolo, ba palelwa ku eza seo bashemi ba nahana kuli ki sona se sinde ka ku fitisisa? “Kamita lu ba tusa ku bona mubonelo wa Jehova,” ki mo ba taluseza bosinyalana ba bañwi ba ba na ni bana ba ba mwa linyalo, “kono ha lu sa lumelelani ni katulo ya bona, lwa i amuhela ni ku ba fa kemelo ni ­susuezo ya luna.”

⁹ Mwa linaha ze ñwi za kwa Asia, bome ba bañwi ba fumana kuli ku tata hahulu ku amuhela tukuluho ya bana ba bona ba bashimani. Nihakulicwalo, ha ba kuteka tamaiso ni butoho bwa Sikreste, ba fumana kuli mikwangalakanyi ni makwenyan’a bona ya fukuzeha. Musali yo muñwi wa Sikreste u fumana kuli ku funduka kwa bana ba hae ba bashimani ku zwa mwa maino a lubasi ku bile “simbule sa buitumelo bo bu sweli ku ekezeha kamita.” U tabiswa ki ku bona buikoneli bwa bona bwa ku zamaisa malapa a bona a manca. Hape, seo si tisize kimululo fa mulwalo wa kwa mubili ni wa mwa munahano w’o yena ni munn’a hae ba na ni ku u lwala ha ba nze ba supala.

 KU TIISA SINCA M’ATA A TAMO YA LINYALO LA MINA

10, 11. Ki kelezo ifi ya mwa Mañolo ye ka tusa batu ku pima ze ñwi za liteo za mwahal’a lilimo ze liba kwa busupali?

¹⁰ Batu ba nga mihato ka linzila ze fitana-fitana kwa ku fita mwa lilimo ze liba kwa busupali. Banna ba bañwi ba cinca mitinelo ka ku lika ku bonahala ku ba ba banca ni ku fita. Basali ba bañata ba bilaela ka za licinceho zeo ku fela kwa lupepo ku tisa. Ka bumai, batu ba bañwi ba ba mwa lilimo ze liba kwa busupali ba tahiseza bosinyalana ni bona bunyemi ni lifufa ka ku eza linyawe ku ba silama si sili ba ba sa li ba banca. Nihakulicwalo, banna-bahulu ba silumeli ba ‘pila ka ku iswala,’ ili ku tibela litakazo ze sa swaneli. (1 Pitrosi 4:7) Basali ba ba hulile ni bona ba sebeleza fa ku bukeleza ku tiya kwa manyalo a bona, ­kabakala ku lata banna ba bona ni takazo ya ku tabisa Jehova.

¹¹ Ka puyelelo, Mulena Lemuele n’a ñozi tumbo ka za  “musali ya sepahala” ya eza munn’a hae “hande, isi ­maswe, ka mazazi kaufela a bupilo bwa hae.” Munna wa Sikreste h’a na ku palelwa ku itebuha ka m’o musal’a hae a likela ku sebelisanela ni ku filikana kwa maikuto kufi kamba kufi k’o musali y’o a ipumana ku kona mwahal’a lilimo za hae ze liba kwa busupali. Lilato la munna li ka mu susueza ku “lumba” musali.—Liproverbia 31:10, 12, 28, litaku li siyamisizwe ki luna.

12. Bosinyalana ba kona ku ba cwañi ni silikani se si ekezeha ­lilimo ha li nze li ya?

¹² Mwahal’a lilimo za ku hulisa bana ze tezi mipateho, bubeli bwa mina ka tabo ne mu kana mu kashelize litakazo za mina za ka butu kwatuko ilikuli mu talime butokwi bwa bana ba mina. Hamulaho wa ku ya kwa bona se i li nako ya ku cinca bupilo bwa linyalo la mina. “Bana ba ka ba basizana ha ne ba zwile fa lapa,” ki mwa bulelela munna yo muñwi, “ne ni kalisize hape ku bata bomusal’a ka.” Munna yo muñwi u bulela kuli: “Lu iyakatwa ka za buikangulo bwa yo muñwi ku yo muñwi ni ku hupulisana ka za tokwahalo ya likezo ze matafaza mibili.” Kuli ba si ke ba ikutwa bulutu, munna y’o ni musal’a hae ba bonisa loliso kwa lilama ba bañwi ba puteho. Ee, ku ­bonisa cisehelo ku ba bañwi ku tisa limbuyoti. Fahalimu a seo, ku tabisa Jehova.—Mafilipi 2:4; Maheberu 13:2, 16.

13. Ku sa pata-pata litaba ni ku sepahala ku peta kalulo ifi bosinyalana ha ba nze ba supala hamoho?

¹³ Mu si ke mwa tuhelela ku mbonjana kwa ku ambolisana kuli ku hule mwahal’a mina ni bosinyalana ni mina. Mu ambolisane ka tukuluho. (Liproverbia 17:27) “Lu tungisa kutwisiso ya luna yo muñwi ku yo muñwi ka ku ba ni pabalelo ni ku ba ni nahanisisano,” ki mwa bulelela munna yo muñwi. Musal’a hae u lumela seo, ka ku bulela kuli: “Ha lu se lu supezi, lu fitile fa ku ikola ku nwa tii hamoho, ku ambolisana, ni ku swalisana.” Ku sa pata-pata litaba ni ku sepahala kwa mina ku kona ku tusa ku tiisa tamo ya linyalo la mina, ku li fa tundamo ye ka taka litwaniso za Satani, mushandauli wa manyalo.

 MU IKOLE BAIKULU BA MINA

14. Ku bonahala kuli bokukw’a hae Timotea ne ba petile kalulo ifi mwa ku hula kwa hae ku fita fa ku ba Mukreste?

¹⁴ Baikulu ki “kuwani ya bulena” ya basupali. (Liproverbia 17:6) Ku ba hamoho ni baikulu ka buniti fela ku kona ku ba ko ku tabisa—ko ku nyangumuna ni ko ku wetulusa. Bibele i bulela hande ka za Loisi, kuku wa musali y’o, hamoho ni mwan’a hae Eunise, n’a abani litumelo za hae ni muikulyae wa mbututu Timotea. Yo munca y’o n’a hulile a nze a ziba kuli bom’ahe hamohocwalo ni bokukw’a hae ne ba nga Bibele ku ba ya butokwa.—2 Timotea 1:5; 3:14, 15.

15. Ka ku ama kwa baikulu, bokuku ba kona ku peta kalulo ifi ya butokwa hahulu, kono ba swanela ku pima nto mañi?

¹⁵ Kacwalo he, ki ye kalulo ye ipitezi ili yeo ku yona bokuku ba kona ku peta za butokwa hahulu. Bokuku, se mu abani zibo ya mina ya milelo ya Jehova ni bana ba mina. Cwale mwa kona ku eza nto ye swana ni kwa lusika lo luñwi hape! Banana ba bañata ba nyangumunwa ki ku utwa bokukw’a bona ha ba kandeka makande a Bibele. Ka mo ku inezi fela, ha mu byanguli ndate buikalabelo bwa hae bwa ku luta bana ba hae liniti za Bible. (Deuteronoma 6:7) Ka ku fapahana, mwa mu tusa mwa ku bu taleleza. Haike tapelo ya mina i be yeo ya walisamu ye li: “Niha ni ka supala, mi toho i ize pululu, Mulimu u si ke wa ni tuhela; kuli ni zibe ku bulelela lusika lo lu taha mata a hao, ni taluseze ba ba ka pepwa bulena bwa hao.”—Samu 71:18; 78:5, 6.

16. Bokuku ba kona ku pima cwañi ku tahisa kuli mwa lubasi lwa bona ku be ni sineneketo ya mwa munahano?

¹⁶ Ka bumai, bokuku ba bañwi ba lemaza hahulu banana kuli mane ku sa utwana hande ku ba teñi mwahal’a bokuku ni bana ba bona ba ba hulile. Nihakulicwalo, sishemo sa mina se si buniti mwendi ne si kana sa nolofaleza baikulu ba mina ku mi taluseza likunutu ha ba sa ikutwi ku tengamela kwa ku taluseza bashemi ba bona litaba. Ka linako ze ñwi ba banca ba sepa kuli bokukw’a bona ba ba sa tiisi milao ba ka ba yemela kwa bashemi  ba bona. Fohe mu ka eza cwañi? Mu be ni butali mi mu susueze baikulu ba mina ku sa pata-patela bashemi ba bona litaba. Mwa kona ku talusa kuli seo si tabisa Jehova. (Maefese 6:1-3) Haiba ku tokwahala, ne mu kana mwa itatela ku nolofaleza ba banca muatumelelo ka ku taluseza bashemi pili bana ba si ka t’o ba taluseza kale. Mu be ni buniti kwa baikulu ba mina ka za se mu itutile mwahal’a lilimo. Busepahali ni ku sa pata litaba kwa mina li kona ku ba tusa.

MU EZE LICINCEHO HA MU NZE MU SUPALA

17. Ki tundamo ifi ya walisamu yeo Bakreste ba ba supala ba swanela ku likanyisa?

¹⁷ Lilimo ha li nze li ya, mu ka fumana kuli ha mu sa kona ku eza lika kaufela ze ne mu ezanga kamba lika kaufela ze mu bata ku eza. Mutu u fita cwañi fa ku amuhela miinelo ya busupali? Mwa munahano wa mina ne mu kana mwa ikutwa ku ba inge wa lilimo za buhulu ze 30, kono ku talima mwa siiponi ku bonisa mutu muinelo tota o’ fapahana ku seo. Mu si ke mwa zwafa. Walisamu n’a kupile Jehova ka t’ata kuli: “U si ke wa ni hana mwa nako ya busupali bwa ka; niha ni felelwa ki mata, u si ke wa ni tuhela.” Mu ikatulele ku likanyisa tundamo ya walisamu. N’a bulezi kuli: “Ni ka ba ni sepo ka nako ni nako, ni ­tiiseze mwa ku ku lumbeka.”—Samu 71:9, 14.

18. Mukreste ya hulile u kona ku sebelisa hande cwañi ku tuhela mubeleko?

¹⁸ Ba bañata se ba itukiselize cimo ku ekeza tumbo ya bona ku Jehova hamulaho wa ku tuhela mubeleko wa kwa mubili. “Ne ni lelezi cimo ka za se ne ni ka eza muta mwan’a luna wa musizana n’a ka feza sikolo,” ki mwa taluseza ndate yo muñwi y’o cwale a tuhezi mubeleko wa kwa mubili. “Ne ni ikatulezi kuli ni ka kalisa bukombwa bwa ku kutaza ka nako ye tezi, mi ne ni lekisize pisinisi ya ka ilikuli ni be ya lukuluhile ku sebeleza Jehova ka ku tala ni ku fita. Ne ni lapelezi ketelelo ya Mulimu.” Haiba mu sweli ku sutelela kwa buhulu bwa ku tuhela mubeleko, mu fumane ku omba-ombiwa mwa zibahazo ya Mubupi wa luna  ya Makaza ye li: “Mu ka be mu supale, mane mu tunye ­limbi, inze li Na ya ka mi lwala.”—Isaya 46:4.

19. Ki kelezo ifi ye fiwa ku bao ba ba sweli ku supala?

¹⁹ Ku twaela ku sa ba ni mubeleko wa kwa mubili ne ku kana kwa sa ba ko ku bunolo. Muapositola Paulusi n’a elelize banna-bahulu ku ba “batu ba ba iswala.” Seo si tokwa buiswalo bwa ka nañungelele, isiñi ku lumeleza tengamo ya ku bata bupilo bwa ku sa itiisa. Ne ku kana kwa ba ni tokwahalo ye ekezehile ku fita pili ya ku ba ni muezezo o tomahanyizwe ni kalimelo ya ka butu hamulaho wa ku tuhela mubeleko. Kacwalo he, “mu tiise kamita musebezi wa Mulena.” (1 Makorinte 15:58) Mu atamise misebezi ya mina ilikuli mu tuse ba bañwi. (2 Makorinte 6:13) Bakreste ba bañata ba eza seo ka ku kutaza taba ye nde ka cisehelo ili ka sipimo se ba kona hande. Ha mu nze mu supala, mu be “ni niti mwa tumelo, ni mwa lilato, ni mwa ku tiya pilu.”—Tite 2:2.

KU TALIMANA NI KU SHWELWA KI SINYALANA NI MINA

20, 21. (a) Mwa muinelo wa linto wa cwale, ki sifi seo kwa nalulelule si na ni ku kauhanya bosinyalana? (b) Anna u fa cwañi mutala o munde ku ba ba shwezwi ki sinyalana ni bona?

²⁰ Ki taba ye swabisa kono ili ya niti ya kuli mwa muinelo wa cwale wa linto, bosinyalana kwa nalulelule ba kauhanyiwa ki lifu. Bosinyalana ba Sikreste ba ba shwezwi ba ziba kuli balatiwa ba bona cwale ba lobezi, mi ba na ni buikolwiso bwa kuli ba ka ba bona hape. (Joani 11:11, 25) Kono ku latehelwa, ku sa tisa maswabi a matuna. Ya ­siyezi u kona ku sebelisana cwañi ni kona? a

²¹ Ku hupula seo mutu yo muñwi wa mwa Bibele n’a si ezize ku ka tusa. Anna n’a bile mbelwa hamulaho wa lilimo ze supile fela za linyalo, mi ha lu bala ka za hae, n’a na ni lilimo za buhulu ze 84. Lwa kona ku ikolwisa kuli  n’a li mwa maswabi a matuna ha n’a shwezwi ki munn’a hae. N’a sebelisani cwañi ni muinelo w’o? N’a file Jehova Mulimu sebelezo ye kenile kwa tempele busihu ni musihali. (Luka 2:36-38) Bupilo bwa Anna bwa sebelezo ya ka ku lapela ku si na kakanyo ne bu tibezi hahulu ku ama kwa maswabi ni bulutu bwa n’a utwa ka ku ba mbelwa.

22. Limbelwa ba bañwi ni banna ba ba shwezwi ki basali ba bona ba sebelisani cwañi ni bulutu?

²² “Likulutendano le lituna ku na li bile ku pila ni si na sinyalana ni yena wa ku ambola ni yena,” ki mwa taluseza musali wa lilimo za buhulu ze 72 ya n’a bile mbelwa lilimo ze lishumi kwamulaho k’o. “Bomunn’a ka ne ba li bateelezi ba bande. Ne lu ambola ka za puteho ni kabelo ya luna mwa bukombwa.” Mbelwa yo muñwi u bulela kuli: “Nihaike kuli maswabi a fela ka ku ululuka kwa nako, ni fumani kuli ki ko ku nepahezi ni ku fita ku bulela kuli ki seo mutu a eza ka nako ya hae se si tusa mutu ku iketa. Mutu u mwa mayemo a mande ni ku fita a ku tusa ba bañwi.” Munna wa lilimo za buhulu ze 67 ya shwezwi ki musal’a hae u lumela seo, ka ku bulela kuli: “Nzila ye makalisa ya ku sebelisana ka yona ni ku shwelwa ki ku ifana mwa ku omba-omba ba bañwi.”

KU NGIWA KI MULIMU KU BA BA BUTOKWA HAHULU MWA BUSUPALI

23, 24. Ki ku omba-omba kufi ko kutuna k’o Bibele i fa ku ba ba supezi, sihulu bao ba ba se ba shwezwi ki bosinyalana ni bona?

²³ Nihaike kuli lifu li nga sinyalana ni yena, Jehova u zwelapili ku ba ya sepahala, yo lu kona ku kolwa. “Ni kupile nto iliñwi ku [Jehova, NW],” ki mwa n’a opelezi Mulena Davida wa kwaikale, “ni ka i tundamena; kikuli ni ine mwa Ndu ya [Jehova, NW] mazazi kaufela a bupilo bwa ka, kuli ni buhe bunde bwa [Jehova, NW], mi ni shalimisise Sibaka sa hae se si kenile.”—Samu 27:4.

²⁴ “Kuteka basali ba limbelwa, bona be ili limbelwa luli,” ki mwa susuezela muapositola Paulusi. (1 Timotea 5:3) Kelezo ye tatama taelo yeo i bonisa kuli limbelwa ba ba swanelwa ba ba si na bahaho bona ba ka sipepo ne ba  kana ba tokwile kemelo ya za kwa mubili ye zwelela kwa puteho. Nihakulicwalo, muhupulo wa taelo ya ku “kuteka” u kopanyeleza kutwisiso ya ku b’a nga ku ba ba butokwa. Ki ku omba-ombiwa ko kutuna hakalo k’o limbelwa ni banna ba ba shwezwi ba kona ku fumana kwa zibo ya ku ziba kuli Jehova u ba nga ku ba ba butokwa mi u ka ba fumanela!—Jakobo 1:27.

25. Ki sikonkwani sifi se si sa siyalezi basupali?

²⁵ “Bunde bwa ba bahulu ki toho ye ize pululu,” ki mo li zibahaleza Linzwi la Mulimu le li buyelezwi. “Ki mushukwe wa ku kutekiwa, u fumanwa mwa mizamao ye lukile.” (Liproverbia 16:31; 20:29) Kacwalo he, niha mu li mwa linyalo kamba ba ba kutezi mwa bukwasha, mu zwelepili ku buluka sebelezo ya Jehova mwa sibaka sa pili mwa bupilo bwa mina. Kacwalo mu ka ba ni libizo le linde ku Mulimu ni tibelelo ya bupilo bwa kamita mwa lifasi m’o litongoko za busupali ha li sa na ku ba teñi.—Samu 37:3-5; Isaya 65:20.

[Litaluso za kwatasi]

LIKUKA ZE ZA MWA BIBELE LI KONA KU TUSA CWAÑI . . . BOSINYALANA HA BA NZE BA SUPALA?

Baikulu ki “kuwani ya bulena” ku bokukw’a bona —Liproverbia 17:6.

Busupali ne bu kana bwa tisa linako ze nde ze ekezehile za ku sebeleza Jehova.—Samu 71:9, 14.

Basupali ba susuezwa ku ba “batu ba ba iswala.”—Tite 2:2.

Ba ba shwezwi ki bosinyalana ni bona, niha ba li mwa maswabi a matuna, ba kona ku fumana ku omba-ombiwa mwa Bibele.—Joani 11:11, 25.

Jehova u’ nga basupali ba ba sepahala ku ba ba butokwa hahulu.—Liproverbia 16:31.

[Lipuzo za Tuto]

[Maswaniso a fa likepe 166]

Ha mu nze mu supala, mu kolwisane sinca ka za ku latana kwa mina