1. Paulusi ni balikani bahae banani buikolwiso mañi, mi ki kabakalañi habanani buikolwiso bobucwalo?

 SISEPE sesinani sisupo fokuñozwi kuli “Bana ba Zeusi,” mwendi ili sesishimbanga bubeke, sifunduka kuzwa mwa sioli sa kwa Mediteranea sa Melita kuliba kwa Italia. Ibato ba ka silimo sa 59 C.E. Mwa sisepe seo kulongani muapositola Paulusi yasindeketwa ali lipantiti hamohocwalo ni Bakreste babañwi ili Luka ni Aristarko. (Lik. 27:2) Bashaeli ba taba yende bao, ka kusaswana ni babañwi babalongani mwa sisepe mo, hababati kusilelezwa ki bana ba Zeusi mulimu wa Magerike bona bana ba mambile ili Castor ni Pollux. (Lik. 28:11) Kono Paulusi ni balikani bahae basebeleza Jehova, yena yanaa zibahalize kuli Paulusi naakayo paka niti kwa Roma ni kuyo yema fapilaa Sesare.—Lik. 23:11; 27:24.

2, 3. Ki nzila ifi yesiitusisa sisepe mwainzi Paulusi, mi ki mañi yamutusa kuzwa feela kwa makalelo a musipili wahae?

² Hase kufitile mazazi amalaalu kuzwa fobafuekela mwa Sirakuza, ona muleneñi obuheha wa mwa Sicily otumile hahulu sina muleneñi wa Atene ni Roma, sisepe seo sifuuka kuya kwa Regio kwa mboela wa Italia. Kabakala moya ofuka kuzwa kwa mboela, sisepe sizamaya musipili wa likilomita ze 320 kuliba kwa tolopo ya Puteoli ye kwa likamba la Italia (bukaufi ni tolopo yezibahala cwale sina Naples) ni kuyo fita kwateñi kapili, fa lizazi labubeli.—Lik. 28:12, 13.

³ Paulusi cwale saali mwa kalulo ya mafelelezo ya musipili wahae wa kuliba kwa Roma, kwa kayo yema fapilaa Mubusi Yomuhulu Nero. Kuzwa feela kwa makalelo a musipili wahae, “Mulimu yaomba-omba mwa miinelo kaufela” uzwezipili kuba ni Paulusi. (2 Makor. 1:3) Halunze lunyakisisa litaba ze, lukalemuha kuli Mulimu uzwelapili kutusa Paulusi; mi Paulusi ni yena hatuheli kupeta musebezi wahae wa bulumiwa ka kutukufalelwa.

4, 5. (a) Paulusi ni balikani bahae nebabonisizwe cwañi moya wa kamuhelo mwa Puteoli, mi mwendi ki kabakalañi hanaafilwe tukuluho yetuna? (b) Bakreste bakona kutusiwa cwañi ki muzamao wabona omunde niha bali mwa tolongo?

⁴ Paulusi ni balikani bahae habafuekile mwa Puteoli, ‘bafumana mizwale mi babakupa ka taata kuli baine ni bona mazazi a 7.’ (Lik. 28:14) Mizwale  bao nebatomile mutala omunde hahulu wa kamuhelo yebalukela kubonisa Bakreste! Kaniti luli mizwale bao bane babonisize kamuhelo nebatiisizwe hahulu kwa moya ki Paulusi ni balikani bahae. Kono ki kabakalañi muuna yanaatamilwe ni yanaakantelwa yo hanaafilwe tukuluho yetuna cwalo? Mwendi neli kabakala kuli muapositola yo naasepilwe hahulu ki Maroma bane bamukantela.

⁵ Ka mukwa oswana, batanga ba Jehova ni bona kacenu habali mwa litolongo ni mwa minganda ya tukufazo, hañata bafiwanga tukuluho yebasa fiwi babañwi mi bapiliswanga hande kabakala mupilelo wabona wa Sikreste. Ka mutala, muuna yomuñwi wa kwa Romania yanaaatulezwi kupika tolongo ka lilimo ze 75 kabakala busholi, naakalile kuituta Linzwi la Mulimu mi acinca hahulu mupilelo wahae. Bakanteli bahae hababona cinceho yeo, bakala kumulumanga kwa tolopo kuyo leka lika zeñwi zenetokwahala mwa tolongo kusina yamukantela! Mi sa butokwa ni kufita kikuli, muzamao waluna omunde utahisa kuli batu bakanyise Jehova.—1 Pit. 2:12.

6, 7. Mizwale ba kwa Roma nebabonisize cwañi lilato lelituna?

⁶ Paulusi ni balikani bahae habazwile mwa Puteoli, mwendi nebazamaile musipili wa likilomita zebato eza 50 kuliba kwa Capua mwa mukwakwa wa Appian (Appian Way), one uliba kwa Roma. Mutu yanaazamaya mwa mukwakwa one utumile hahulu wo, one ulililwe ka macwe a bupapalala, naakona kubona libaka zebuheha zenepotolohile Italia, mi fokuñwi naakona kubona nihaiba lona Liwate la Mediteranea. Mukwakwa wo hape neufita mwa sibaka sene sinani mezi sesibizwa Pontine Marshes, sene sifumaneha likilomita zebato ba 60 kuzwa kwa Roma ni kone kufumaneha Musika wa Apiusi. Luka naañozi kuli mizwale ba kwa Roma “habautwile ka za luna,” babañwi bato bakatanyeza mane basali kwa Musika, mi babañwi bona babalibelela fa Mahotela Amalaalu, ili sibaka sa mapumulelo sene sifumaneha ibato ba likilomita ze 50 kuzwa kwa Roma. Mizwale bao nebabonisize lilato lelituna luli!—Lik. 28:15.

 ⁷ Musika wa Apiusi nesi sibaka sesinde fone bakona kupumulela bazamai babakatezi. Muloki wa Muroma yali muñoli wa litaba yabizwa Horace utalusa kuli fa Musika wo “nekutezi bazamaisi babañata ba lisepe ni balekisi ba mwa lihotela bakacima-cima.” Naañozi kuli “mezi a fateñi neli amasila.” Mi mane naahanile kucela fateñi lico! Kono kusina taba ni miinelo yemaswe yeo, sikwata sa mizwale bane bazwa kwa Roma nebaizo libelela Paulusi ni balikani bahae ka tabo fa musika wo, ilikuli batahelele hamoho ni bona mwa kalulo ya mafelelezo ya musipili wabona.

8. Ki kabakalañi Paulusi hanaaitumezi ku Mulimu ‘hasaaboni’ mizwale bahae?

⁸ Buka ya Likezo ili: “Paulusi hababona [mizwale bahae], aitumela ku Mulimu mi atiya pilu.” (Lik. 28:15) Kaniti, muapositola yo hanaaboni feela mizwale bahae, ili bao naaizibela babañwi ku bona, atiya pilu mi aikutwa kuomba-ombiwa. Ki kabakalañi Paulusi hanaaitumezi ku Mulimu? Naaziba kuli lilato ki kalulo ya muselo wa moya wa Mulimu. (Magal. 5:22) Ni kacenu moya okenile ususumezanga Bakreste kuitombolela mizwale babona ni kuomba-omba babalobehile lipilu.—1 Mates. 5:11, 14.

9. Lukona kulikanyisa cwañi moya one babonisize mizwale bane baizo katanyeza Paulusi?

⁹ Ka mutala, moya okenile ususumezanga mizwale kubonisa kamuhelo kwa baokameli ba mupotoloho, balumiwa, ni babañwi baba mwa sebelezo ya ka nako kaufela, mi buñata bwabona baezize buitomboli bobutuna kuli bakone kuba ni nako yeñata ya kusebeleza Jehova. Muipuze kuli: ‘Kana nakona kueza ka monikonela kaufela kutusa muokameli wa mupotoloho hapotela puteho yaluna, mwendi ka kumuamuhela mwa ndu yaluna kamba kumumemela kwa sico hamoho ni musalaa hae, haiba unyezi? Kana nakona kulukisa kuli ni beleke ni yena mwa bukombwa?’ Haiba mueza cwalo, mukafumana limbuyoti zeñata. Ka mutala, munahane feela tabo yene babile ni yona mizwale ba mwa Roma hane banze bateeleza ku Paulusi ni balikani bahae habakandeka lika zende zene bakopani ni zona mwa bukombwa.—Lik. 15:3, 4.

10. Ki miinelo mañi yanaaipumani ku yona Paulusi hanaali mwa Roma, mi naaezizeñi hasaafitile mwateñi?

¹⁰ Sikwata sa bazamai hase sipunyize mwa Roma, “Paulusi alumelelwa kuina anosi ni lisole leli mukantela.” (Lik. 28:16) Hañata mapantiti bane batamelwa mwa ndu nebatamelelwanga ku mukanteli wabona kuli basike batoba. Paulusi niha naatamelezwi ku mukanteli wahae, naasika tuhela kushaela taba yende ya Mubuso. Ka mukwa ocwalo, hasaapumuzi mazazi amalaalu, Paulusi abiza hamoho baana babakutekeha ba Majuda bane bali mwa Roma, kuli akone kuizibahaza ni kukutaza ku bona.

11, 12. Paulusi hanaaambola ni banabahabo yena ba Majuda, naalikile cwañi kufelisa saluluti mwendi sene banani sona?

¹¹ Paulusi ali: “Baana, mizwale, nihaike hakuna seniezize sesilwanisa sicaba kamba mikwa ya bo kuku waluna, nenifilwe mwa mazoho a Maroma sina lipantiti nili mwa Jerusalema. Mi hamulaho wa kunibuzaka lipuzo, babata kunilukulula,  kakuli nekusina mabaka ene niswanela kubulaelwa. Kono Majuda hane bahanile, nenisina mwakuezeza kwandaa kuipileza ku Sesare, kono isiñi kabakala kuli nenibata kutama sicaba sahesu taba.”—Lik. 28:17-19.

¹² Ka kubiza Majuda bane bamuteeleza kuli “mizwale,” Paulusi naabata kufumana taba yanaaka lumelelana ni bona ni kufelisa saluluti mwendi sene banani sona. (1 Makor. 9:20) Hape naabulezi kuli sanaatezi mwa Roma neli kuto ipileza ku Sesare, isi kutama banabahabo yena ba Majuda taba. Kono Majuda bane bapila mwa sibaka seo nebasika utwa kale za buipilezo bwa Paulusi. (Lik. 28:21) Ki kabakalañi hakubonahala inge kuli Majuda ba mwa Judea nebasika zibisa Majuda bane bapila mwa Roma ka za taba ye? Hatiso yeñwi ili: “Sisepe sanaakwezi Paulusi mwendi neli sesiñwi sa lisepe zapili zenefitile mwa Italia hamulaho wa maliha, mi ka nako yeo mwendi bayemeli ba Majuda mwa Jerusalema nebasika fita kale, mi mwendi nebasika amuhela kale liñolo lene litalusa za taba yeo.”

13, 14. Paulusi naakalisize cwañi kuambola za taba ya Mubuso, mi lukona kumulikanyisa cwañi?

¹³ Paulusi cwale akala kuambola za taba ya Mubuso ka nzila yene ikatahisa kuli Majuda banyolelwe kuziba zeñata ka za teñi. Ali: “Ki lona libaka hane nikupile kuli nimibone mi niambole ni mina, kakuli ki kabakala sepo ya Isilaele hanitamilwe mawenge a.” (Lik. 28:20) Sepo yeo neli ya za Mesia ni Mubuso wahae, ona taba yene ishaelwa ki puteho ya Sikreste. Baana-bahulu ba Majuda bamualaba, bali: “Lubona kuli kwaswanela kuli luutwe ku wena mouhupulela, kakuli lwaziba kuli sikwata se, kaniti sisweli salwaniswa kai ni kai.”—Lik. 28:22.

¹⁴ Ni luna halukutaza taba yende, lwakona kulikanyisa Paulusi ka kubulela litaba  ni kubuza lipuzo zekatusa bateelezi baluna kunahana. Lukona kufumana liakalezo zende mwa lihatiso zecwale ka Reasoning From the Scriptures, Mufumane Tuso Kwa Lituto za Sikolo sa Bukombwa sa Teokratiki, ni Muikataze Kubala ni Kuluta. Kana mwaitusisanga lihatiso zecwalo zelutusa kuutwisisa Bibele?

15. Ki lisupo mañi zeene zeluituta mwa taba yanaabulezi Paulusi?

¹⁵ Fa lizazi lelitomilwe, Majuda “bataha ku yena ka buñata” kuya kwa sibaka kwanaaina Paulusi. “Ku zwa kakusasana kuisa manzibwana,” Paulusi abataluseza taba yahae “inze apaka ka kutala za Mubuso wa Mulimu, kuli abakolwise ka za Jesu ka kuya ka zeñozwi mwa Mulao wa Mushe ni mwa litaba za Bapolofita.” (Lik. 28:23) Luituta lisupo zeene mwa taba yanaabulezi Paulusi. Sapili, naakoñomekile Mubuso wa Mulimu. Sabubeli, naalikile kufita bateelezi bahae kwa lipilu ka nzila ‘yekolwisa.’ Sabulaalu, naanyakisisize Mañolo ni bona. Sabune, naabonisize moya wa buitomboli, ka kupaka “kuzwa kakusasana kuisa manzibwana.” Wo ki mutala omunde luli wanaa lutomezi! Mi nekuezaheziñi hasamulaho? ‘Babañwi bakala kulumela litaba zanaabulela,’ kono babañwi bona nebasa lumeli. Luka utalusa kuli batu nebasa lumelelani, mi batu bakala ‘kufunduka.’—Lik. 28:24, 25a.

16-18. Ki kabakalañi Paulusi hanaasika komoka Majuda ba mwa Roma hane bahanile lushango lwahae, mi luswanela kuikutwa cwañi haiba batu bahana lushango lwaluna?

¹⁶ Paulusi naasika komokiswa ki taba yeo, kakuli muhato wa batu bao neulumelelana ni bupolofita bwa Bibele mi naakile akopana ni miinelo yecwalo kwamulaho. (Lik. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Ki lona libaka Paulusi hanaabulelezi batu bao bane bafunduka kuli: “Moya okenile neubulezi hande ka mupolofita Isaya ku bo kuku wamina, hane uize: ‘Zamaya uyo bulelela sicaba se, uli: “Kuutwa mukautwa, kono hamuna kuutwisisa, mi mukatalima kono hamuna kubona nihanyinyani. Kakuli lipilu za batu ba litatafezi.”’” (Lik. 28:25-27) Linzwi la kwa makalelo lelitolokilwe kuli “litatafezi” liama kwa pilu yenunisizwe, ili kupalelwisa lushango lwa Mubuso kufita kwa pilu yeo. (Lik. 28:27) Wo neli muinelo omaswe luli!

¹⁷ Paulusi naaunguzi taba yeo ka kubulela kuli ‘batu ba macaba bakateeleza kusina kukakanya,’ ili kubonisa kuli nebashutana ni bateelezi bahae ba Majuda. (Lik. 28:28; Samu 67:2; Isa. 11:10) Kaniti luli muapositola yo naakona kubulela taba yeo ka buikolwiso, kakuli yena kasibili naaiponezi ba Macaba habaamuhela taba ya Mubuso!—Lik. 13:48; 14:27.

¹⁸ Ka kuswana ni Paulusi, lusike lwazwafa haiba batu bahana taba yende. Lwaizibela hande kuli ki basikai feela babaka fumana nzila yeisa kwa bupilo. (Mat. 7:13, 14) Mi haiba batu babatabela baamuhela bulapeli bwa niti, lunyakalale ni kubaamuhela ka pilu kaufela.—Luka 15:7.

19. Paulusi naaitusisize cwañi hande nako yahae hanaatamezwi mwa ndu?

¹⁹ Luka uungula likande lahae ka taba yetabisa ye, uli: “Paulusi kihaa ina mo lilimo zepeli mutumbi mwa ndu yahae ya kutelela, mi naaamuhela hande batu  kaufela bane batahanga ku yena, inze akutaza Mubuso wa Mulimu ku bona ni kubaluta za Mulena Jesu Kreste ka tukuluho yetuna ya kubulela, asina sesi mupalelwisa.” (Lik. 28:30, 31) Kaniti luli Paulusi ulutomezi mutala omunde hahulu wa kubonisa kamuhelo, tumelo, ni tukufalelo!

20, 21. Mufe mitala ya batu bane batusizwe ki bukombwa bwa Paulusi mwa Roma.

²⁰ Yomuñwi wa batu banaaamuhezi hande Paulusi ki Onesimo, mutanga yanaatobile kuzwa kwa Kolose. Paulusi naatusize Onesimo kuba Mukreste, mi Onesimo aba ‘muzwale wa Paulusi yasepahala ni yalatwa.’ Mane Paulusi naabulezi ka za Onesimo kuli ki ‘mwanaka tota, ili yo nenili sina ndatahe.’ (Makolo. 4:9; Fil. 10-12) Kaniti luli Onesimo naatiisize hahulu Paulusi! a

²¹ Hape kunani babañwi bane batusizwe ki mutala wa Paulusi omunde. Naañolezi Mafilipi kuli: “Zeezahezi ku na mane litusize feela taba yende kuli izwelepili kukutazwa, kuli mawenge aka enitamilwe kabakala Kreste azibahale kwa balibeleli kaufela ba mulena wa Roma ni ku babañwi kaufela. Cwale buñata bwa banabahabo luna ku Mulena babile ni buikolwiso kabakala mawenge aka, mi babonisa bundume bobutuna bwa kubulela linzwi la Mulimu basasabi.”—Mafil. 1:12-14.

22. Paulusi naaezizeñi hanaatamilwe mwa Roma?

²² Paulusi hanaatamilwe mwa Roma, naañozi mañolo a butokwa hase ali kalulo ya Mañolo A Sigerike A Sikreste. b Mañolo ao naañolezwi Bakreste ba mwa linako za kwamulaho mi nebatusizwe ki ona. Ni luna kacenu lutusiwa ki kelezo ye mwa Mañolo anaañozi Paulusi ka kususumezwa ki moya okenile sina feela mwanaatuseza batu ba kwamulaho.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Ka kuswana ni Paulusi, Bakreste babañata kacenu babile cwañi ni tabo niha batamiwa basina mulatu?

²³ Ka nako yalukululwa Paulusi, ili nako yesika bulelwa mwa buka ya Likezo, naasaatamilwe ka lilimo zeene, naatandile lilimo zepeli mwa Sesarea ni zepeli mwa Roma. c (Lik. 23:35; 24:27) Kono naazwezipili kuba ni tabo, mi aeza ka mwanaakonela kaufela kusebeleza Mulimu. Ka kuswana, batanga ba Jehova babañata kacenu niha batamiwanga basina mulatu kabakala tumelo yabona, babanga ni tabo mi bazwelangapili kukutaza. Muunge mutala wa bo Adolfo, bane balengilwe mwa tolongo mwa Spain kabakala kuhana kuikenya mwa litaba za bupolitiki ka kuba Bakreste. Mukanteli yomuñwi naababulelezi kuli: “Wena walukomokisa. Lukukatalize hahulu mwa tolongo mo, kono lukomoka kuli niha lukunyandisize  cwalo, uzwezipili kumenya ni kuambola hande ni luna.”

²⁴ Hamulaho wa nako, bo Adolfo bafita fa kusepiwa hahulu kuli mane munyako wa sitokisi sabona neusa kwaliwangi. Masole neba bapotelanga kuto buza za litaba za mwa Bibele. Mane fokuñwi yomuñwi wa masole naayanga mwa sitokisi sa bo Adolfo kuyo bala Bibele, bona inge banangelanga kubona haiba kunani masole babataha. Ka mukwa ocwalo, lipantiti afetuha kuba yena mukanteli! Haike mutala omunde wa Lipaki babasepahala babacwalo ulususueze kubonisa ‘bundume bobutuna bwa kubulela linzwi la Mulimu lusa sabi,’ niha lukopana ni miinelo yetaata.

25, 26. Ki bupolofita mañi bobutabisa bwanaaboni Paulusi habutalelezwa mwa lilimo zebato eza 30, mi bupolofita bo, butalelezwa cwañi kacenu?

²⁵ Buka ya Likezo yetalusa litaba ka mone liezahalezi luli, iungula ka likande lelisusueza, la muapositola wa Kreste yanaatamezwi mwa ndu ili ‘yanaakutaza Mubuso wa Mulimu’ ku bane bamupotela kaufela! Mwa kauhanyo yapili ya buka ya Likezo, nelubalile za musebezi wanaafile Jesu kwa balateleli bahae, hanaaize: “Mukaamuhela maata moya okenile hauka taha ku mina, mi mukaba lipaki zaka mwa Jerusalema, mwa Judea kaufela ni mwa Samaria, ni kuyo fita kwa libaka za kwahule hahulu za lifasi.” (Lik. 1:8) Kono mane hamulaho wa lilimo zesafiti fa 30, taba yende ya Mubuso nese ‘ikutalizwe mwa pupo kaufela ye mwatasaa lihalimu.’ d (Makolo. 1:23) Bo ki bupaki bobubonisa kuli moya wa Mulimu u maata luli!—Zak. 4:6.

²⁶ Moya oswana wo kacenu utiisize bomasiyaleti babali banyani ba Kreste, hamohocwalo ni balikani babona ba “lingu zeñwi” kuli bazwelepili ‘kupaka ka kutala za Mubuso wa Mulimu,’ mwa linaha zefitelela 240! (Joa. 10:16; Lik. 28:23) Kana mupeta musebezi wo ka momukonela kaufela?