1, 2. Ki musipili ocwañi watama Paulusi ka sisepe, mi mwendi ki litaba mañi zanahana?

 PAULUSI uzwelapili kuhupula manzwi amubulelezi Festusi, kakuli akaama hahulu zekaezahala ku yena kwapili. Mubusisi Festusi naamubulelezi kuli: “Ukaya ku Sesare.” Paulusi utandile lilimo zepeli mwa tolongo, mi cwale musipili omutelele wa kuya kwa Roma, ukatahisa kuli afukelwe ki moya. (Lik. 25:12) Nihakulicwalo, misipili ya Paulusi ya mwa liwate ka sisepe nesi yeminde ka nako kaufela. Kubonahala kuli Paulusi hanaanze ali mwa musipili wo, naasweli kuipuza zekaezahala ku yena hakayo bonana ni Sesare.

² Paulusi saabile “mwa likozi za mwa liwate” hañata, naaipumani mwa kozi ya kusinyeha kwa sisepe halaalu, mane ni kutanda busihu bulibuñwi ni kutola lizazi lililiñwi fahalaa liwate. (2 Makor. 11:25, 26) Hape musipili wo ukashutana ni misipili yemiñwi ya bulumiwa yanaabile ni yona pili asika tamiwa kale. Paulusi ukazamaya musipili omutelele ali lipantiti, ili musipili wa likilomita zefitelela 3,000 kuzwa kwa Sesarea kuya kwa Roma. Kana ukafita kwa mafelelezo a musipili wo kusina kozi? Niha kukaba cwalo, kana ukayo atulwa maswe hasaafitile kwa Roma? Muhupule kuli ukayo atulwa ki mubuso one uli omaata hahulu ka nako yani, mwa lifasi la Satani.

3. Paulusi naaikatulezi kuezañi, mi lukanyakisisañi mwa kauhanyo ye?

³ Hamunyakisisa litaba kaufela zese mubalile ka za Paulusi, kana munahana kuli naafelezwi ki sepo kabakala zeneka mutahela? Kutokwa! Naaziba kuli naaka kopana ni butata, kono naasazibi kuli ikaba butata bobucwañi. Naasatokwi kubilaezwa hahulu ki miinelo yanaasa koni kucinca kuli mane apalelwe kuba ni tabo mwa bukombwa bwahae. (Mat. 6:27, 34) Paulusi naaziba kuli Jehova naamutokwa kuli akutaze taba yende ya Mubuso wa Mulimu ka nako kaufela, nihaiba kwa babusi. (Lik. 9:15) Paulusi naaikatulezi kupeta musebezi wahae, kusina taba ni zanaaka kopana ni zona. Kana ni luna luikatulezi kueza nto yeswana? Halunyakisiseñi musipili wa Paulusi oipitezi wo mi lubone lituto zelukona kuituta ku yena.

4. Ki mwa sisepe sesicwañi mwanaakeni Paulusi hanaakalisa musipili wahae, mi ki bo mañi bane bazamaya ni yena?

⁴ Paulusi ni mapantiti babañwi nebabeilwe mwa pabalelo ya lisole la Muroma yabizwa Juliusi, yanaaketile kuli bakene mwa sisepe sa balekisi sene  sitilo fueka mwa Sesarea. Sisepe seo nesizwa kwa Adramiti, ili likamba leli kwa wiko wa Asia Minor, mwa buse bwa muleneñi wa Mitileni fa sioli sa Lesbos. Sisepe seo nesika fuluhela kwa mutulo kihona hane sikaliba kwa wiko, nesika fueka fa makamba amañwi kuli silongole ni kulonga libyana. Lisepe za mufuta wo nelisika lukisezwa bazamai, sihulu-hulu mapantiti. (Mubone kambokisi kakali, “ Misipili ya Mwa Liwate ni Linzila Zene Baitusisa ba Lipisinisi.”) Ka litohonolo, Paulusi nesi yena feela Mukreste mwahalaa sikwata seo sa likebenga. Naali ni balumeli babañwi bababeli ili Aristarko ni Luka. Mane ki Luka yanaañozi litaba ze. Haluzibi haiba balikani ba Paulusi bababeli bao neba itifezi nzila kamba nebasebeza sina likombwa za Paulusi.—Lik. 27:1, 2.

5. Paulusi naaikozi siango sesicwañi ni mizwale ba mwa Sidoni, mi luitutañi kwa taba ye?

⁵ Hase batandile lizazi lililiñwi mwa liwate ni kuzamaya likilomita zebato ba 110 kuliba kwa mutulo, sisepe sato fueka mwa Sidoni, fa likamba la Siria. Kubonahala kuli Juliusi naasikaanga Paulusi sina mwanaangela likebenga zeñwi, mwendi kabakala kuli Paulusi neli muyahi wa naha ya Roma yanaasika fumanwa ni mulatu. (Lik. 22:27, 28; 26:31, 32) Juliusi naalumelelize Paulusi kuli akene mwa sisepe ni kuli ayo bona Bakreste babañwi. Kaniti luli mizwale ni likaizeli nebatabile hahulu kubabalela muapositola yo hamulaho wa nako yetelele yanaatandile mwa tolongo! Kana ni mina ka linako zeñwi mwakona kubonisa kamuhelo yecwalo ilikuli mutiiswe ki babañwi?—Lik. 27:3.

6-8. Paulusi naazamaile cwañi kuzwa mwa Sidoni kuya mwa Kinido, mi kubonahala kuli Paulusi naabile ni kolo ya kukutaza kwa batu babacwañi?

⁶ Hase bafuuzi mwa Sidoni, sisepe sazwelapili kukulisa likamba mi bafitelela Silisia, bukaufi ni muleneñi wahabo Paulusi wa Tarese. Luka habuleli libaka zeñwi zene bafuekile ku zona, nihaike ubonisa kuli nebaka kopana ni kozi, kakuli naaize, “nelukatanyeza moya.” (Lik. 27:4, 5) Nihakulicwalo, kubonahala kuli Paulusi naakutalize taba yende fanaabezi ni kolo kaufela. Kaniti naakutalize kwa mapantiti babañwi ni kwa batu bane bali mwa sisepe, hamohocwalo ni kwa bazamaisi  ba sisepe ni masole, mane cwalo ni kwa batu babañwi bane bafumanwa fa makamba fone sifuekanga sisepe. Kana ni luna kacenu lwakutazanga folubela ni kolo kaufela?

⁷ Hamulaho wa nako, sisepe satofueka mwa Mira, ili muleneñi o kwa likamba leli kwa mboela wa Asia Minor. Teñi mo, Paulusi ni babañwi balongoka mwa sisepe seo ni kuyo longana ku sesiñwi sene sikaba libisa kone baya, kona kwa Roma. (Lik. 27:6) Mwa miteñi yeo, Roma neifumana bubeke bwayona bobuñata kwa Egepita, mi lisepe za kwa Egepita zene lwalanga bubeke nelifuekanga mwa Mira. Juliusi afumana sisepe sesicwalo mi alaela kuli masole ni mapantiti bakene mwateñi. Kubonahala kuli sisepe seo neli sesituna hahulu kufita sene bali ku sona pili. Nesilongile buloto hamohocwalo ni batu ba 276 ili bazamaisi ba sisepe, masole, mapantiti, mi mwendi ni batu babañwi bane baliba kwa Roma. Paulusi hanaalongokile mwa sisepe sesiñwi ni kukena ku sesiñwi, naakona kukutaza kwa batu babañata, mi naaezize cwalo luli.

⁸ Habafuuzi mo, bayo fueka mwa Kinido, ili muleneñi o kwa mboela-wiko wa Asia Minor. Moya hane ufuka hande, sisepe nesikona kuzamaya musipili wo mwa lizazi lililiñwi. Niteñi, Luka ubiha kuli “hase lufuluhile ka kukokomba mazazi amañatanyana, lwafita mwa Kinido ka taata.” (Lik. 27:7a) Nese kuli taata kufuluha sisepe. (Mubone kambokisi kakali, “ Moya wa Mwa Liwate la Mediteranea.”) Munahane feela mone baikutwela batu sisepe hasinze sinatwa ki moya obifile ni mandinda.

9, 10. Bane bali mwa sisepe nebakopani ni butata bufi hane bali bukaufi ni Kreta?

⁹ Muzamaisi wa sisepe alela kuli sisepe sizwelepili kuliba kwa wiko kuzwa kwa Kinido, kono Luka yanaalongani mwa sisepe seo ubulela kuli ‘moya neu lupalelwisa.’ (Lik. 27:7b) Sisepe hane sinze sizamaya cwalo kuzwa fa likamba, bapalelwa kusueta, mi moya wa liñungwa one ufuka kuzwa kwa mutulo-wiko wakasheza sisepe kwa mboela, mwendi ka lubilo lolutuna. Sina sioli sa Sipera mone sisilelelize sisepe kwa moya one ufuka ka taata sapili, sioli sa Kreta ni sona nesitusize ka nzila yeswana. Sisepe hase sifitelezi sikuli sa Salmone sesi kwa upa wa Kreta, moya waombala hanyinyani. Kabakalañi? Kabakala kuli sisepe nesizamaela kwa mboela wa sioli, mi ka mukwa ocwalo sioli seo nesi basileleza kwa moya one ufuka ka taata. Munahane feela tabo yene babile ni yona bane bali mwa sisepe ka nako yeo! Kono ibile feela kuli sisepe nesika zamaya mwa liwate, bane bakeni ku sona nebaka andiwa ki silami sa maliha anaaatumela. Nebaswanela kuikalelwa luli!

¹⁰ Luka utalusa hande zeneezahezi, hali: “Hase lufuluhile ka taata kwatuko ni munanga [Sioli sa Kreta], lwafita fa sibaka sesibizwa Siko Sesinde.” Niha nebasilelelizwe cwalo ki sioli, nekuli taata hahulu kusikulula sisepe. Kono kwa mafelelezo, bafueka fa sikulinyana sesikulubelwa kuli nesifumaneha bukaufi feela ni fosilobela siko kuliba kwa mutulo. Nebatandile nako yekuma kai fa sibaka seo? Luka ubulela kuli nebainzi fateñi “nako yetelele,” kono nebasa tokwi kuliyeha hahulu fateñi. Mwa likweli za September ni October, nekusabisa kufuluha mwa liwate.—Lik. 27:8, 9.

11. Ki kelezo mañi yanaafile Paulusi ku bane bazamaya ni yena mwa sisepe, kono ki ifi katulo yene baezize?

 ¹¹ Mwendi bazamai babañwi nebabata kuteeleza kwa kelezo yanaakafa Paulusi ka kuba yanaatekelezi misipili ya mwa liwate la Mediteranea. Abaeleza kuli basike bazwelapili. Hane bakaeza cwalo, nekukaba ni “kozi ni lisinyehelo zetuna,” mane nihaiba kusinyehelwa ki bupilo bwabona. Nihakulicwalo, muzamaisi wa sisepe ni muñaa sona nebabata kuli bazwelepili mwa musipili, mwendi ka kubata kuli bayo fumana kapili likamba lelinde fa kuyo fuekela. Bakolwisa Juliusi, mi bazamai babañata ni bona nebaikutwa kuli nebaswanela kulika ka taata kuyo fita kwa Fenekisi, ili muleneñi one uli kwa likamba la liwate. Mwendi kwateñi nekunani likamba lelituna ni lelinde kone baka yo libelela kuisa maliha afela. Ka mukwa ocwalo, ka kupumiwa ki moya wa kwa mboela one ufuka ka kuombala, bafuula.—Lik. 27:10-13.

12. Hase bafuuzi mwa Kreta, sisepe nesitahezwi ki kozi mañi, mi bazamaisi ba sisepe nebaezizeñi kuli basike bakenelwa ki kozi yeo?

¹² Kiha batelwa ki butata bobutuna: kwa mutulo-upa kwazuha “moya wa liñungwa.” Ka nakonyana, basilelezwa ki “kaolinyana kakabizwa Klauda,” kaneka fumaneha likilomita zebato eza 65 kuzwa kwa sibaka sesibizwa Siko Sesinde. Niteñi, sisepe nesi sali mwa kozi ya kukashezwa kwa mboela kufitela siyo nata fa muuwa o kwa likamba la Africa. Ka kuikalelwa kuli bakakena mwa kozi yeo, bazamaisi bahoha kasepenyana kene kahohiwa ki sisepe seo. Bambindana kueza cwalo, kakuli mwendi kasepenyana kao nekatezi mezi. Kihona batundana kutama sisepe ka mihala yefita kwatasi kuli batame hamoho mabala asona. Mi bawisa mihala ya seili, ni kukala kutundanisa sisepe kuli silibe kone kuzwelela liñungwa. Munahane feela sabo yene ikenezi batu bane bali mwa sisepe seo! Niha nebaikatalize kueza cwalo, bapalelwa, kakuli sisepe nesizwezipili ‘kuzukuzwa maswe ki liñungwa.’ Ka lizazi labulaalu, bayumba lintambo za kuhohisa seili ya sisepe, mwendi ka kubata kuli sisepe sisike satiba.—Lik. 27:14-19.

13. Bane bazamaya ni Paulusi mwa sisepe nebaikutwile cwañi hane kubile ni moya wa liñungwa?

¹³ Kubonahala kuli bane bali mwa sisepe nebasabile hahulu. Kono Paulusi ni balikani bahae nebanani sepo ya kuli bakabanduka. Nako yeñwi kwamulaho, Mulena naasepisize Paulusi kuli naakakutaza mwa Roma, mi hamulaho lingeloi neli mufile sepiso yeswana yeo. (Lik. 19:21; 23:11) Nihakulicwalo, moya wa liñungwa neuzwezipili kufuka busihu ni musihali ka lisunda zepeli. Kabakala kuli nekunani pula ya milupi mi lilu lelinsu neli kwahezi lizazi ni linaleli, muzamaisi wa sisepe naasakoni kuziba fone sizamaela sisepe ni kone balibile. Nebasa nahani za kuca sico. Mutu naakaca cwañi sico inge kunani silami, pula, ni sabo ya kuzamaya mwa liwate?

14, 15. (a) Ki kabakalañi Paulusi hanaaamile kwa kelezo yahae yapili hanaaambola ni batu banaali ni bona mwa sisepe? (b) Lukona kuitutañi kwa manzwi a Paulusi afa sepo?

¹⁴ Paulusi ayema. Abulela za kelezo yanaa bafile sapili, kono naasika bulela ku bona inge ya bahalifela ka kubulela kuli, ‘Esi neni mibulelezi.’ Niteñi, lika zeneezahezi hasamulaho nelibonisize kuli nebaswanela kumamela manzwi anaa babulelezi. Kihona ali: “Nimieleza kuli mutiye lipilu, kakuli ku mina hakuna yakashwa, sesika sinyeha feela ki sisepe.” (Lik. 27:21, 22) Manzwi ao kaniti naaomba-ombile bane bamuteeleza! Hape Paulusi ni yena naatabile hahulu kuli Jehova  naamufile manzwi afa sepo ao kuli atiise babañwi. Lutokwa kuhupula kuli Jehova uiyakatwa mañi ni mañi. Mutu kaufela ki wa butokwa ku yena. Muapositola Pitrosi naañozi kuli: “Jehova . . . hatabeli kuli mutu ufi kamba ufi atimezwe kono utabela kuli batu kaufela babake.” (2 Pit. 3:9) Hakulicwalo, luswanela kulika ka molukonela kaufela kushaela lushango lwa Jehova lolufa sepo kwa batu babañata! Bupilo bwa batu ki bwa butokwa hahulu mwa meeto a Jehova, kakuli bu mwa lubeta.

¹⁵ Kubonahala kuli Paulusi naakutalize kwa batu babañata bane bali mwa sisepe ka za “sepiso yanaafile Mulimu.” (Lik. 26:6; Makolo. 1:5) Mi cwale hane kubonahala kuli sisepe nesituha sitiba, Paulusi abafa sepo ya kuli nebaka banduka ka yona nako yeo. Ali: “Busihu bobufelile, lingeloi . . . , nelitilo niyema kwatuko, mi lali: ‘Usike wasaba, Paulusi. Unani kuyo yema fapilaa Sesare, mi hakubone! Mulimu ukapilisa batu kaufela babazamaya ni wena mwa sisepe.’” Paulusi abakupa, ali: “Cwale hamutiye lipilu, mina baana, kakuli ninani tumelo ku Mulimu ya kuli kukaezahala feela sina mone nibulelezwi. Kono lukakashezwa kwa likamba la sioli sesiñwi.”—Lik. 27:23-26.

16, 17. (a) Paulusi naalapezi ka nako yecwañi, mi nekuezaheziñi hasaa fitisize tapelo yeo? (b) Manzwi anaabulezi Paulusi pili naatalelelizwe cwañi?

¹⁶ Hamulaho wa lisunda zepeli zesabisa, sisepe hase sikashizwe ki moya ka likilomita  zebato eza 870, bafuluhi ba sisepe bautwa mandinda hanata fa likamba lene lili bukaufi. Bawisa liankora zeneli kwalitusi, ilikuli sisepe sisike sakuka ni kuli balibise sisepe kwa munanga kone bakayo fueka. Ka nako yeo, balika kutoba mwa sisepe, kono masole babahanisa. Paulusi abulelela yomuhulu wa masole ni masole, ali: “Hamuna kupila, konji haiba batu ba, basiyala mwa sisepe.” Cwale bakeñisa kuli ka nako ye sisepe nesesi zamaya kwateñi hande, Paulusi asusueza batu kuli bace lico, ni kubatiisa kuli nebaka banduka. Kihona cwale “aitumela ku Mulimu fapilaa bona kaufela.” (Lik. 27:31, 35) Paulusi hanaafitisize tapelo ya buitumelo yeo, naatomezi mutala Luka, Aristarko, ni Bakreste kacenu. Kana ni mina hamulapelanga fapilaa nyangela mwasusuezanga ni kutiisa babañwi?

¹⁷ Paulusi hasaafitisize tapelo yeo, “batiya lipilu kaufelaa bona mi bakala kuca ni bona.” (Lik. 27:36) Hape bafukuza kwa buima bwa sisepe ka kulatela buloto mwa liwate, ilikuli sisepe sibe bubebe hasinze siatumela kwa likamba. Haseli pazuzi, bazamaisi ba sisepe bapuma mihala yesweli liankora, batamulula mihala ya kwa litusi yene isweli lilabo za kusikululisa sisepe, mi bahohela kaseili ka kwapili mwahalimu ilikuli sisepe sikone kuhata hande fafasi. Litusi la kwapili kiha likakatela, mwendi fa muuwa kamba fa lizupa, mi mandinda akala kulobaka litusi la kwamulaho. Masole babañwi hababona cwalo babata kubulaya mapantiti kuli kusike kwaba ni yakatoba, kono Juliusi abahanisa kueza cwalo. Alaela babañwi kuli batape mi babañwi bona kuli baswalelele fa mabala anaacimboka kuli bakukele fa likamba. Batu kaufela ba 276 bapiliswa, sina feela mwanaabulelezi Paulusi. Kaniti luli, “kaufelaa bona bafita hande fa likamba.” Kono nebali kai?—Lik. 27:44.

18-20. Batu ba mwa Melita nebabonisize cwañi “sishemo sesituna,” mi Mulimu naafile Paulusi maata a kueza makazo mañi?

¹⁸ Batu bane babandukile bao bato lemuha kuli nebali fa sioli sa Melita, ili kwa mboela wa Sicily. (Mubone kambokisi kakali, “ Melita Neifumaneha Kai?”)  Batu bafa sioli seo bane babulela puo isili babaeza ka “sishemo sesituna.” (Lik. 28:2) Batukiseza mulilo baenyi bao bane batile fa sioli sabona banze bakolobile ni kunjanja. Mulilo wo wabafutumaza kusina taba ni kuli nebashwile hahulu silami mi pula neinela. Mi hape mulilo wo neutahisize kuli kuezahale makazo.

¹⁹ Paulusi ni yena akala kutusa kwateñi. Alwalela bwandilala mi abulatela fa mulilo. Hanaanze aeza cwalo, kwazwa mwateñi sibili mi samuluma ni kuitateza kwa lizoho lahae. Batu ba mwa Melita banahana kuli mwendi naafiwa koto ki milimu yeo. a

²⁰ Bayahi ba mwa Melita bane baboni kuli Paulusi ulumilwe ki noha nebalibelela kumubona ‘haluluha.’ Hatiso yeñwi ibonisa kuli linzwi la kwa makalelo lene liitusisizwe fa ki “linzwi la bualafi.” Mi hakukomokisi linzwi leo hane liitusisizwe, kakuli muñoli wa litaba ze, neli “Luka mualafi yalatwa.” (Lik. 28:6; Makolo. 4:14) Niteñi, Paulusi atutula sihahabe seo mi naasika holofala.

21. (a) Ki litaba mañi zebulezwi ka kunepahala zelufumana mwa kalulo ye ya buka yanaañozi Luka? (b) Ki limakazo mañi zanaaezize Paulusi, mi nelitahisize kuli batu ba mwa Melita baezeñi?

²¹ Fa sioli seo, nekupila muuna wa mufumi yanaaluwile masimu, wa libizo la Publiusi. Mwendi neli yena mueteleli wa Muroma yomuhulu mwa Melita. Luka naamutalusize kuli neli “muuna yakutekeha mwa sioli seo,” ili ona lilumbatina luli lelifumanwi fa mañetana amabeli acakuzwi mwa Melita. Aamuhela hande Paulusi ni banaazamaya ni bona ni kubababalela hande ka mazazi amalaalu. Kono ndatahe Publiusi neli mukuli. Ni fona fa hape, Luka naatalusize butuku bo ka kunepahala. Naañozi kuli muuna yo “akula fibele ni butuku bwa kusulula mali,” ili kutalusa hande mufuta wa butuku bo. Paulusi alapela mi abeya mazoho ahae fahalimwaa muuna yo, mi afoliswa. Batu ba mwa Melita nebatabisizwe hahulu ki makazo yeo, batisa bakuli babañwi kuli batofoliswa, mi bafa Paulusi ni balikani bahae limpo.—Lik. 28:7-10.

22. (a) Caziba yomuñwi ulumbile cwañi litaba zanaañozi Luka ka za musipili wa kuya kwa Roma? (b) Lukanyakisisañi mwa kauhanyo yetatama?

²² Lika zeneezahezi mwa musipili wa Paulusi zese lunyakisisize libulezwi ka kunepahala ni ka niti. Caziba yomuñwi naabulezi kuli: “Litaba zanaañozi Luka . . . ki zeñwi za litaba zetalusizwe hande mwahalaa litaba zeñozwi mwa Bibele mukatumbi. Litaba zahae zetalusa bucaziba bwa lisepe bwa mwa linako za baapositola ki za niti mi litaba zanaañozi zetalusa miinelo ya kwa upa wa Mediteranea linepahalile” ili kubonisa kuli litaba zeo ki zeneñozwi luli. Mwendi Luka naañozi litaba zeo hanaali ni muapositola Paulusi. Haiba ku cwalo, uzibe naakañola litaba zeñata mwa kalulo yetatama ya musipili wabona. Ki lika mañi zeneka ezahala ku Paulusi hane bakayo fita kwa Roma? Halunyakisiseñi taba yeo.