KAUHANYO 20
Linzwi la Jehova ‘Lahula ni Kusebeza ka Maata’ Kusina Taba ni Twaniso
Kusina Taba ni Twaniso Zanaaezize Apolosi ni Paulusi kuli bazwisezepili taba yende
Ka kuya ka Likezo 18:23–19:41
1, 2. (a) Paulusi ni balikani bahae bakopana ni butata mañi habali mwa Efese? (b) Lukanyakisisañi mwa kauhanyo ye?
MWA makululu a Efese kuutwahala mihuwo ni lilata la batu babañata babamata. Sicaba sikubukani, mi kutuha kuzuha mufilifili! Balikani ba Paulusi bababeli bazamaya ni bona batamilwe mi bahohololwa. Mwa sibaka mokufumanehanga lintolo hakusana batu mi sicaba sesizwelapili kubifa simatela mwa muyaho wa lipapali, mokukona kukwana babuhi ba 25,000. Buñata bwa batu habazibi sesizusize mufilifili wo, kono mwendi baikalelwa kuli tempele yabona ikaangiwa kuli haki sesiñwi ni kuli bulapeli bwa mulimu wabona wamusali yebalata hahulu Artemisi bukayundiswa. Cwale bakala kuhuweleza ka kukuta-kutela, inze bali: “Artemisi wa Maefese ki yomutuna!”—Lik. 19:34.
2 Hape lwaiponela mo Satani alikela kuitusisa batu kuli atibele musebezi wa kukutaza taba yende ya Mubuso wa Mulimu. Kono kubembiwa ka mifilifili haki yona feela nzila yaitusisa Satani. Mwa kauhanyo ye, lukanyakisisa linzila lisikai zanaaitusisize Satani kuli apalelwise musebezi ni swalisano ya Bakreste mwa linako za baapositola. Mi sa butokwa ni kufita, lukalemuha kuli naapalezwi, kakuli ‘linzwi la Jehova nelizwezipili kuhula ni kusebeza ka maata.’ (Lik. 19:20) Ki kabakalañi Bakreste bao hane bazwezipili kueza musebezi wabona kusina taba ni twaniso ya Satani? Zene batusize kueza cwalo ki zona zelutusa ni luna kacenu. Luzwelapili kukutaza ni kuba babaswalisani kabakala kuli Jehova ki yena yalutusa. Niteñi, ka kuswana sina Bakreste ba mwa linako za baapositola, ni luna lutokwa kueza sesiñwi. Ka tuso ya moya wa Jehova, lwakona kuba ni tulemeno totuka lutusa kupeta bukombwa bwaluna. Halukaleñi ka kunyakisisa mutala wa Apolosi.
“Naaziba Hahulu Mañolo” (Likezo 18:24-28)
3, 4. Akila ni Prisila nebalemuhile kuli Apolosi naatokwa kuziba taba mañi, mi neba mutusize cwañi?
3 Paulusi hanaaliba kwa Efese mwa musipili wahae wa bulumiwa wabulaalu, Mujuda yabizwa Apolosi apunya mwa muleneñi wo. Naasimuluha mwa muleneñi wa Alexandria, kwa Egepita. Apolosi naanani buikoneli bobuipitezi. Neli muuna wa sikwala kwa kubulela. Mi kwandaa bukwala bwahae bwa kubulela, “naaziba hahulu Mañolo.” Hape neli mutu ‘yatukufalezwi ka moya.’ Ka tukufalelo yetuna, Apolosi abulela ka bundume fapilaa Majuda mwa sinagoge.—Lik. 18:24, 25.
4 Akila ni Prisila bautwa Apolosi habulela. Kaniti nebatabile haba muutwa inzaa luta “litaba za Jesu ka kunepahala.” Mi luli litaba zanaabulezi ka za Jesu nelinepahezi. Kono hasamulaho, Bakreste bao ili Akila ni Prisila balemuha kuli kunani taba yeñwi ya butokwa yanaasa zibi Apolosi. “Naaziba feela kolobezo yenekutalizwe ki Joani.” Bo mutu ni musalaa hae bane baikokobeza bao, ili bane bali baezi ba litende, nebasika saba Apolosi kabakala bukwala bwahae bwa kubulela kamba kabakala tuto yahae. Kono “bamuunga ni kuyo mutaluseza nzila ya Mulimu ka kunepahala kufita mwanaazibela.” (Lik. 18:25, 26) Muuna yo wa sikwala, yanaaitutile hahulu, naangile cwañi tuso yeo? Kubonahala kuli naabonisize kakañwi ka tulemeno twa butokwa hahulu tobaswanela kubonisa Bakreste, ili buikokobezo.
5, 6. Ki nto mañi yenetahisize kuli Apolosi aitusiswe hahulu ki Jehova, mi lukona kuitutañi kwa mutala wahae?
5 Bakeñisa kuli Apolosi naaamuhezi tuso ya Akila ni Prisila, aba mutangaa Jehova yahulile kwa moya. Asilela kwa Akaya, mi kwateñi “ayo tusa hahulu” balumeli. Musebezi wahae wa kukutaza hape neuizo tusa Majuda ba kwa sibaka seo bane bañañelela kuli Jesu nesi yena Mesia yanaasepisizwe. Luka ubiha kuli: “Ka tukufalelo yetuna naakolwisize Majuda ka kutala fapilaa nyangela kuli lituto zabona lifosahalile, inze ababonisa mwa Mañolo kuli Jesu ki yena Kreste.” (Lik. 18:27, 28) Kaniti Apolosi naatusize hahulu liputeho! Mane ni yena naatusize kuli “linzwi la Jehova” lizwelepili kuhula. Lukona kuituta kwa mutala wa Apolosi?
6 Bakreste kaufela baswanela kuba ni buikokobezo. Yomuñwi ni yomuñwi waluna unani limpo zeshutana-shutana, ibe zetiswa ki buikoneli bwaluna bwa ka sipepo, yeloseli, kamba zibo yelufumani. Kono buikokobezo bwaluna bulukela kulemuseha hahulu kufita buikoneli bwaluna. Hakusicwalo, buikoneli bwaluna bukona kutahisa feela butata. Lukona kukenelwa ki moya omaswe wa buikankabeki. (1 Makor. 4:7; Jak. 4:6) Haiba lwaikokobeza luli, lukalika ka taata kuhupulanga kuli babañwi balufita. (Mafil. 2:3) Haluna kufilikana haluhakululwa mi haluna kuhana kulutiwa ki babañwi. Haluna kuba ni buikankabeki bwa kuñañelela mihupulo yaluna haiba lulemuha kuli mihupulo yeo hailumelelani ni ketelelo ya moya okenile. Jehova ni Mwanaa hae bakaitusisa luna, ibile feela luzwelapili kuikokobeza.—Luka 1:51, 52.
7. Paulusi ni Apolosi nebatomile cwañi mutala wa buikokobezo?
7 Buikokobezo hape bulutusa kutibela moya wa kukangisana. Munahane feela Satani mwanaasweli kulikela kukauhanya Bakreste ba mwa linako za baapositola. Kaniti luli naakataba hahulu kubona baana babamaata babacwale ka Apolosi ni muapositola Paulusi habakanganisana mwahalaa bona! Mi luli nekukona kubabela bunolo kueza cwalo. Mwa Korinte, Bakreste babañwi nebakalile kubulelanga kuli, “Na ni wa Paulusi,” mi babañwi nebali, “Kono na ni wa Apolosi.” Kana Paulusi ni Apolosi ki bona bane basusuelize batu kufitisa maikuto acwalo atahisa likauhano? Batili! Mane Paulusi ka buikokobezo naaitumezi musebezi wanaapetile Apolosi, mi amufa misebezi yemiñwi ya kueza. Mi Apolosi naalatelezi ketelelo ya Paulusi. (1 Makor. 1:10-12; 3:6, 9; Tite 3:12, 13) Wo luli ki mutala omunde wa buikokobezo ni swalisano oluswanela kulikanyisa kacenu!
“Kunyakisisa . . . za Mubuso wa Mulimu ka Mukwa Okolwisa” (Likezo 18:23; 19:1-10)
8. Paulusi naaitusisize nzila ifi hanaakutela kwa Efese, mi ki kabakalañi hanaaitusisize nzila yeo?
8 Paulusi naasepisize kukutela kwa Efese, mi naaezize cwalo luli. a (Lik. 18:20, 21) Kono mulemuhe mwanaakutezi kwateñi. Nako yefelelile hane lubulezi zahae, naali mwa Antioke, kwa Siria. Kuli ayo fita kwa Efese, naaka zamaya hanyinyani kuya kwa Selusia, ili kwanaakayo kena mwa sisepe, sene sikayo mufitisa kwanaaya. Kono yena “afita mwa libaka za malundu.” Kubonahala kuli musipili wa Paulusi otalusizwe kwa Likezo 18:23 ni Likezo 19:1, neli wa butelele bobubato likana likilomita ze 1,600! Ki kabakalañi Paulusi hanaaitusisize nzila yekatalisa cwalo? Kabakala kuli naabata ‘kutiisa balutiwa kaufela.’ (Lik. 18:23) Musipili wahae wa bulumiwa wabulaalu, ka kuswana ni misipili yemibeli yanaatamile pili, neuka mutokwa kusebeza ka taata, kono naaboni kuli kueza cwalo ki kwa butokwa. Baokameli ba mupotoloho ni basali babona kacenu babonisa moya oswana. Kaniti luli lwaitebuha lilato labona la buitomboli.
9. Ki kabakalañi sikwata sa balutiwa ba Joani hane sitokwa kukolobezwa sinca, mi luitutañi ku bona?
9 Paulusi hasaafitile mwa Efese, afumana sikwata sa balutiwa ba Joani Mukolobezi bababato eza 12. Nebakolobelizwe ka kolobezo ya Joani, ili kolobezo yene seifelisizwe. Hape kubonahala kuli nebaziba feela litaba lisikai kamba mane nebasina zibo ni yekana ka za moya okenile. Paulusi naabataluselize ka butungi litaba zeñwi ka za kukolobezwa ka libizo la Jesu, mi ka kuswana ni Apolosi, nebabonisize kuli banani buikokobezo ni kuli nebatabela hahulu kuituta. Hase bakolobelizwe ka libizo la Jesu, baamuhela moya okenile ni limpo za kueza limakazo. Kaniti luli kulatelela ketelelo ya kopano ya Jehova yezwelapili, kutisa limbuyoti.—Lik. 19:1-7.
10. Ki kabakalañi Paulusi hanaazwile mwa sinagoge ni kuya mwa muyaho mone bakopanelanga, mi lukona kumulikanyisa cwañi haluli mwa bukombwa?
10 Hamulaho feela wa zeo, kwaezahala zwelopili yeñwi. Paulusi naakutalize ka bundume mwa masinagoge ka likweli zetaalu. Nihaike kuli ‘naanyakisisa ni bona za Mubuso wa Mulimu ka mukwa okolwisa,’ babañwi bahana kulumela kabakala muñañatoho wabona mi bafetuha balwanisi babatuna. Kufita kusinyeza nako yahae kwa batu bane “babulela maswe Nzila ya Mulena,” Paulusi alukisa kuli ayo bulela mwa muyaho wa makopanelo fa sikolo. (Lik. 19:8, 9) Batu bane babata kuzamaelela ni kopano ya Jehova yezwelapili nebatokwa kuzwa mwa sinagoge, ni kuya kwa muyaho wa makopanelo. Sina Paulusi, ni luna fokuñwi lwakona kukauleza lipuisano haiba lulemuha kuli muñaa ndu hatabeli kuteeleza kamba ubata feela kukanana ni luna. Kusanani batu babañata babaswana sina lingu babatokwa kuutwa lushango lwaluna lolususueza!
11, 12. (a) Paulusi naatomile cwañi mutala wa kusebeza ka taata ni kucinca mukutalezo wahae kulikana ni miinelo? (b) Lipaki za Jehova balikile cwañi kusebeza ka taata ni kucinca mikutalezo yabona habakutaza kwa batu?
11 Mwendi Paulusi naafanga lingambolo zazi ni zazi mwa muyaho wa makopanelo fa sikolo seo kukala ka 11 ya kakusasana kuisa ka 4 ya musihali. (Lik. 19:9) Nako yeo neli nako yekuzize ni yecisa hahulu ili fo buñata nebasiyanga misebezi yabona kuli bace sico ni kupumula. Munahane feela kuli haiba Paulusi naazwezipili kueza cwalo ka taata ka lilimo zepeli, uzibe uswanela kuba yanaatandile lihora zefitelela 3,000 inzaa luta batu. b Le, ki leliñwi la mabaka anaatahisize kuli linzwi la Jehova lizwelepili kuhula ni kusebeza ka maata. Paulusi naasebeza ka taata mi naalika kucinca mukutalezo wahae kulikana ni miinelo. Naaezanga licinceho mwa tomahanyo yahae kuli akone kuba ni nako ya kukutaza kwa batu ba mwa silalanda seo. Ki lika mañi zenezwile mwateñi? “Kaufela bane bapila mwa provinsi ya Asia bautwa linzwi la Mulena, Majuda hamohocwalo ni Magerike.” (Lik. 19:10) Naafile bupaki ka kutala luli!
Lulika ka taata kukutaza kwa batu kobafumaneha kaufela
12 Lipaki za Jehova mwa miteñi yaluna ni bona basebezanga ka taata ni kucinca mikutalezo yabona kulikana ni miinelo. Lulika ka taata kukutaza kwa batu kobafumaneha kaufela ni ka linako zebafumaneha. Lukutaza mwa makululu, mwa misika, ni mwa libaka mokuyemisezwa limota. Lwakona kuambola ni batu ka mawaile kamba ka mañolo. Mi halukutaza fa ndu ni ndu, luikatazanga kupotela batu ka linako zelukona kubafumana fa mandu abona.
Linzwi la Jehova ‘Lahula ni Kusebeza ka Maata’ Kusina Taba ni Mioya Yemaswe (Likezo 19:11-22)
13, 14. (a) Jehova naakonisize Paulusi kuezañi? (b) Ki mafosisa mañi ane baezize bana babashimani ba Skeva, mi babañata mwa likeleke za Bukreste bwa buhata kacenu baeza cwañi mafosisa aswana?
13 Luka uluzibisa kuli bukombwa bwa Paulusi nebubeile siselo, sihulu kakuli Jehova naamukonisize kueza “misebezi yeipitezi yemaata.” Nihaiba litaulo ni liapalo zanaaitusisize Paulusi fa mubili wahae neliiswa kwa bakuli, mi nebafola. Mioya yemaswe ni yona neilelekwa ka mukwa oswana wo. c (Lik. 19:11, 12) Batu nebakomokile hahulu kuli Paulusi naakonile kuleleka badimona, kono haki mañi ni mañi yanaatabezi.
14 “Majuda babañwi bane bazamaya-zamaya inze baleleka madimona” ni bona nebalika kulikanyisa limakazo za Paulusi. Babañwi ba Majuda bao nebalikile kuleleka madimona ka kuitusisa libizo la Jesu ni la Paulusi. Luka ufa mutala wa bane babatile kueza cwalo, ili bana babashimani ba 7 ba muuna yabizwa Skeva, ba lubasi lwa baprisita. Mudimona wali ku bona: “Jesu namuziba, ni Paulusi namuziba; kono mina ki mina bo mañi?” Muuna yo yanaakenwi ki mudimona kihaa likumukela baipumisi bao, kubatulela sina sibatana, konji kone bamatile, banze baholofezi, bali mapunu. (Lik. 19:13-16) Yeo neli tulo yetuna ya “linzwi la Jehova,” kakuli nekubonahezi shutano yetuna mwahalaa maata anaafilwe Paulusi ni kutokwa maata kwa balapeli ba buhata bao. Kacenu, kunani batu babañata-ñata babanahana ka mafosisa kuli kubiza feela fa libizo la Jesu kamba kuipiza kuli “Mukreste,” kulikani. Kono sina mwanaaboniselize Jesu, ki babaeza feela tato ya Ndatahe babanani sepo ya luli ya za kwapili.—Mat. 7:21-23.
15. Lukona kulikanyisa cwañi mutala wa Maefese mwa litaba za tumelo ya mioya ni lika zeswalisana ni likezo za tumelo ya mioya?
15 Zeneezahezi kwa bana ba Skeva nelitahisize kuli batu babañata babe ni sabo ya kusaba Mulimu, ili nto yenetahisize kuli babañata babe balumeli ni kusiya likezo za tumelo ya mioya. Maefese ka sizo nebaikenyize hahulu mwa likezo za mabibo. Liposo ni miulu neliatile, sina mone kutumezi kupailela, ili ko hañata nekuezwa ka kuitusisa manzwi añozwi. Buñata bwa Maefese cwale nebasusuelizwe kutisa libuka zabona za mabibo ni kuto licisa fapilaa nyangela, nihaike kubonahala kuli libuka zeo nelileka masheleñi amañata-ñata. d Luka ubiha kuli: “Ka mukwa ocwalo, linzwi la Jehova lazwelapili kuhula ni kusebeza ka maata.” (Lik. 19:17-20) Bo ki bupaki bobutuna bwa kuli niti neituzi lituto za buhata ni likezo za badimona! Bakreste babasepahala bao neba lutomezi mutala omunde oluswanela kulatelela kacenu. Ni luna lupila mwa lifasi mokutezi hahulu litumelo za mioya. Haiba lufumana kuli lunani nto yeñwi yeswalisana ni tumelo ya mioya, lukaeza mone baezelize Maefese, lukazwisa lika zeo ku luna kapili-pili! Haike lueze molukonela kaufela kuambuka likezo zenyenyisa zeo.
“Kwazuha Mufilifili Omutuna” (Likezo 19:23-41)
“Baana, mwaizibela hande kuli sifumu saluna sizwa ku ona musebezi wo.”—Likezo 19:25
16, 17. (a)Mutaluse mwanaakaliselize mufilifili Demetriusi mwa Efese. (b) Maefese nebabonisize cwañi moya wa kucisehela bulapeli ka nzila yetulile tikanyo?
16 Cwale halunyakisiseñi tushambwe twa Satani totu talusizwe ki Luka hanaañozi kuli “kwazuha mufilifili omutuna wa kulwanisa Nzila ya Mulena.” Ka kuñola cwalo, Luka naasaekezi kwa litaba. e (Lik. 19:23) Mumbuti yomuñwi wa lisipi za silivera yabizwa Demetriusi ki yena yanaazusize butata. Naakolwisize bapangi ba likwala sina yena ka kubahupulisa pili kuli sifumu sabona nesizwa fa kulekisa milimu ya maswaniso. Kihona cwale aakaleza kuli lushango lwanaashaela Paulusi nelusinya pisinisi, kakuli Bakreste nebasa lapeli milimu ya maswaniso. Mi kuli cwale azusuluse lilato labona la kulwanela za naha yabona, abaeleza kuli Artemisi mulimu wa musali ni tempele yahae yenetumile hahulu mwa lifasi kaufela nelili mwa kozi ya ‘kuungiwa kuli haki sesiñwi.’—Lik. 19:24-27.
17 Manzwi a Demetriusi naapetile mulelo waona. Bambuti balisipi za silivera bakala kuhuwa, bali “Artemisi wa Maefese ki yomutuna!” mi mwa muleneñi kwazuha mufilifili, ili oswana ni otalusizwe kwa makalelo a kauhanyo ye. f Bakeñisa kuli Paulusi neli mutu yanaaitobohile, naabata kuya mwa mabapalelo kuli ayo bulela kwa sicaba, kono balutiwa bahana ka taata kuli asike aikenya mwa kozi. Muuna yomuñwi yanaabizwa Alexandere ayema mwahalaa sicaba mi alika kubulela kwateñi. Kabakala kuli neli Mujuda, mwendi sanaabata luli neli kuli ataluse shutano yeneli mwahalaa Majuda ni Bakreste bao. Sicaba seo nesisa koni kuteeleza kwa taluso ya mufuta wo. Hane balemuhile kuli ki Mujuda, bamukuzisa ka kuhuwa ka taata, banze bakutela manzwi aswana ka lihora zebato ba zepeli, bali, “Artemisi wa Maefese ki yomutuna!” Moya wa kubonisa kulata hahulu za bulapeli hausika cinca ni kacenu le. Usatahiseza babañwi kuli batokwe kutwisiso ni yekana.—Lik. 19:28-34.
18, 19. (a) Muzamaisi wa muleneñi naakuzisize cwañi sicaba mwa Efese? (b) Batu ba Jehova basilelelizwe cwañi ki makwambuyu ba muuso ka linako zeñwi, mi ki lika mañi zelukona kueza kuli lusilelezwe?
18 Kwa mafelelezo, muzamaisi wa muleneñi akuzisa sicaba. Muuna yo yanaanani kutwisiso, akolwisa sicaba kuli hakuna sene balelile kueza Bakreste ka za tempele ya Maefese ni mulimu wabona wa musali, ni kuli Paulusi ni balikani bahae nebasina mulatu one bafoselize tempele ya Artemisi, mi nekunani nzila yelumelelizwe yene liswanela kutalimwa ka yona litaba za mufuta wo. Mwendi taba yetuna hahulu yanaabulezi ki ya kuhupulisa sicaba seo kuli, nesili mwa kozi ya kufiwa mulatu ki mulonga wa Roma kabakala mukopano wo one usika lumelezwa ka mulao ni one utezi siyongili. Hasaabulezi manzwi ao, ahasanya sicaba. Sicaba nikone sibifile maswe, saombala kabakala manzwi amande ao ni autwahala.—Lik. 19:35-41.
19 Lo nesi lona lwapili hakufumaneha mutu yanani kutwisiso mwahalaa bazamaisi yanaangile muhato wa kusileleza balateleli ba Jesu, mi hape nesi lona lwa mafelelezo. Mane, muapositola Joani, mwa pono, naaboni kuli mwa mazazi a mafelelezo a, likopano za batu zebonahala kutiya mwa lifasi le, zona zeswanisezwa ki lifasi, nelika miza muunda omutuna wa nyandiso yezwa ku Satani ya kunyandisa balateleli ba Jesu. (Sin. 12:15, 16) Taba yeo iezahezi luli. Mwa miinelo yemiñata, baatuli babanani kutwisiso baangile muhato wa kuyemela liswanelo za Lipaki za Jehova za kukopana hamoho ni kukutaza taba yende ku babañwi. Ki niti kuli muzamao waluna wakona kutahisa kuli babañwi baluyemele ka nzila yeo. Kubonahala kuli muzamao wa Paulusi neutahisize kuli atabelwe ni kukutekiwa ki makwambuyu babañwi ba muuso mwa Efese, kabakaleo nebabata kuli asike atahelwa ki nto yeñwi yemaswe. (Lik. 19:31) Haike ni luna muzamao waluna wa busepahali ni likute ulutuse kutabelwa ki batu belukatana ni bona. Haluzibi mobakona kuamelwa batu ki muzamao waluna omunde.
20. (a) Muikutwa cwañi ka za mo linzwi la Jehova nelisebelelize ka maata mwa linako za baapositola ni molisebeleza ka maata kacenu? (b) Ki nto mañi yemuikatulezi kueza ka za tulo ya Jehova ya mwa linako zaluna?
20 Kana haki nto yetabisa kunahanisisa mo ‘linzwi la Jehova nelizwezipili kuhula ni kusebeza ka maata’ mwa linako za baapositola? Hape kwatabisa kubona Jehova mwatuselize batanga bahae kuli batule mwa linako zaluna. Kana mwatabela kuba ni tohonolo ya kueza nto yeñwi, ibe kuli ki yenyinyani kamba kutokwa, mwa tulo ya mufuta wo? Haiba ki cwalo, muitute kwa mitala yelunyakisisize. Muzwelepili kuikokobeza, muzamaelele ni kopano ya Jehova yezwelapili, muzwelepili kusebeza ka taata, muhane likezo za tumelo ya mioya, mi muikataze kufa bupaki bobunde ka muzamao wamina wa busepahali ni likute.
a Mubone kambokisi kakali “ Efese—Muleneñi Omutuna Mwa Asia.”
b Paulusi hape naañozi liñolo la 1 Makorinte hanaali mwa Efese.
c Litaulo zeo mwendi neli masila anaaitamanga Paulusi mwa pata kuli mifufuzo isike yamushulumukela mwa meeto. Liapalo zebulelwa zeo ki mufuta wa lisila laitamanga mutu hasebeza kuli liapalo zahae za fa mubili lisike zatala masila. Mi taba ya kuli Paulusi ka nako yeo hape naaapalanga liapalo zeo ibonisa kuli Paulusi naasebeza ka taata mwa musebezi wahae wa kueza litende ka nako yanaapatuluhanga, mwendi inge cwalo ka nako ya kakusasana.—Lik. 20:34, 35.
d Luka ubulela kuli teko ya libuka zeo neli masheleñi aeza 50,000 a muwayawaya wa silivera. Haiba muwayawaya wanaatalusa neli dinari, mubeleki mwa miteñi yeo nekuka muungela mazazi a 50,000—ibato ba lilimo ze 137—kuli afumane masheleñi akuma fo haiba asebeza mazazi a 7 ka sunda.
e Babañwi babulela kuli Paulusi naaama kwa taba ye hanaabulelezi Makorinte kuli “mane lwafelelwa ki sepo ya kupila.” (2 Makor. 1:8) Kono mwendi naatalusa kozi yeñwi yetuna hahulu yeneezahezi. Paulusi hanaañozi kuli ‘naalwanile ni libatana mwa Efese,’ mwendi naaama kwa nako yanaakopani ni libatana zebuhali mwa mabapalelo kamba naaama kwa twaniso ya batu. (1 Makor. 15:32) Kubonahala kuli mwendi naatalusa libatana luli kamba batu babaswana sina libatana.
f Likopano, kamba tutengo totucwalo, twabapangi ba likwala tukona kuba ni maata amatuna luli. Ka mutala, ibata iba hamulaho wa lilimo ze 100 kuzwa fo, kopano ya babesi ba linkwa neizusize mufilifili oswana mwa Efese.
