1-3. (a) Ki kabakalañi muapositola Paulusi hafilikani maswe mwa Atene? (b) Lukona kuitutañi ka kunyakisisa mutala wa Paulusi?

 PAULUSI ufilikani maswe. U mwa naha ya Magerike, mwa Atene, ona muleneñi wa lituto mobakile basebeza sina baluti bo Socrates, Plato, ni Aristotle. Batu ba mwa Atene batabela hahulu bulapeli. Kai ni kai mwa litempele, mwa mapatelo, ni mwa makululu Paulusi ubona milimu ya maswaniso, kakuli Maatene balapela milimu yemiñata. Paulusi waziba ka mo Jehova, yena Mulimu wa niti, aangela sebelezo ya milimu ya maswaniso. (Exo. 20:4, 5) Muapositola yasepahala yo unani mubonelo oswana ni wa Jehova, utoile hahulu milimu ya maswaniso!

² Paulusi ukomokiswa hahulu ki lika zabona hakena mwa musika. Ubona maswaniso amañata a buuna a mulimu yabizwa Hermesi, atomilwe mwa kona bukaufi ni makenelo kwa wiko wa mutulo. Musika utezi libaka za malapalelo. Muapositola yatukufalezwi yo ukakutaza cwañi kwa batu babaineezi kusebeleza milimu ya maswaniso cwalo? Kana uka iswala ni kubulela litaba zebalumelelana ni zona bateelezi? Kana luli ukakona kutusa mutu ni yomukana kuli abate Mulimu wa niti ni kumufumana?

³ Manzwi anaabulezi Paulusi kwa batu babaitutile ba mwa Atene, ka mwañolezwi kwa Likezo 17:22-31, ki mutala wa kubulela ka bukwala, maseme, ni temuho. Ka kunyakisisa mutala wa Paulusi, lwakona kuituta zeñata ka za molukona kuezeza kuli lubulele litaba zebalumelelana ni zona bateelezi, ilikuli lubatuse kuutwisisa.

4, 5. Ki kakai kwanaakutalelize Paulusi mwa Atene, mi ki batu babacwañi banaaka kutaza ku bona?

⁴ Paulusi naaile kwa Atene fa musipili wahae wa bulumiwa wabubeli, ibato ba ka 50 C.E. a Hanaanze alibelela kuli Silasi ni Timotea bapunye  mwa Berea, Paulusi “akala kunyakisisa litaba mwa sinagoge ni Majuda” ka kuya ka mukwa wahae. Hape naaizo kutaleza mwa sibaka mwanaakona kufumana Maatene bane basi Majuda ili “fa musika.” (Lik. 17:17) Musika wa Atene neuli kwa wiko wa mutulo wa lilundu la Acropolis, mi neueza liekele ze 12 kamba kufitelela hanyinyani fo. Musika wo nesi feela sibaka sa mileko; neli yona patelo ya muleneñi. Buka yeñwi ibulela kuli sibaka seo neli “sisa sa muleneñi sa litaba za sifumu, puso ya naha, ni lizo.” Maatene nebalata kuyo kopanelanga fa musika wo ni kuyo ikambota za lituto.

⁵ Paulusi naafumani batu babataata fa musika. Babañwi ba bateelezi neli ba Epikure ni Stoiki, zona likwata zenekangisana za lituto za filosofi. b Ba tuto ya Epikure nebalumela kuli bupilo nebuitahezi feela. Mubonelo wabona wa bupilo neutaluswa ka manzwi a: “Mulimu hasabisi; Lifu halina butuku; Bunde ki nto yekona kufumanwa; Bumaswe ki nto yekona kutiyelwa.” Ba tuto ya Stoiki bona nebaluta kuli nto ni nto ilukela kuba ni libaka leliutwahala. Batu ba lituto za Epikure ni Stoiki nebasa lumeli kuli kunani zuho ya bafu kulikana ni mone balutela balutiwa ba Kreste. Ka niti luli, lituto za likwata zepeli zeo nelisa lumelelani ni lituto zepahami za niti za Sikreste zanaaluta Paulusi.

6, 7. Bo caziba babañwi ba Magerike nebaezizeñi habautwa lituto za Paulusi, mi batu babañwi bakona kuunga cwañi lituto zaluna kacenu?

⁶ Bo caziba ba Magerike nebaezizeñi habautwa lituto za Paulusi? Babañwi nebaitusisize linzwi lelitalusa “mubuabui,” kamba “munopi wa peu.” (Lik. 17:18) Caziba yomuñwi ubulela cwana ka za linzwi la Sigerike leo: “Sapili, linzwi leo neliitusiswa kwa kutalusa kanyunywani kane kazamaya kanopa bubeke, mi hamulaho lakala kuitusiswa kwa kutalusa batu bane banopelela buungululwa bwa lico ni lika zeñwi zeneyumbiwa kwa musika. Hasamulaho hape, linzwi leo lakala kuitusiswa kwa kutalusa mutu kaufela yanaanopelela litaba-taba feela, sihulu yanaasa koni kuliutwisisa hande.” Ka mubulelelo omuñwi, batu babaitutile bao nebatalusa kuli Paulusi nekusina sanaaziba, naakutela feela litaba zanaautwile ku babañwi. Niteñi, sina moluka bonela mwa kauhanyo ye, Paulusi naasika zwafiswa ki mabizo amaswe ao.

⁷ Ni kacenu kucwalo. Hañata luna Lipaki za Jehova lufiwanga mabizo amaswe kabakala tumelo yaluna yetomile fa Bibele. Ka mutala, baluti babañwi baluta kuli tuto ya kuipilaula kwa lika ki ya niti, mi bapihelela kuli mutu kaufela yatalifile ulukela kulumela tuto yeo. Ka kueza cwalo, babonisa kuli batu babasa lumeli tuto yeo habana zibo. Bo caziba bao babata kuli batu banahane kuli luna ‘lubanopi ba peu’ kabakala kukutaza zeibulela Bibele ni kufa bupaki bwa kuli lika nelibupilwe. Kono halusabiswi ki taba yeo. Lubulelanga ka buikolwiso haluyemela tumelo yaluna ya kuli bupilo fa lifasi nebutahisizwe ki Mubupi yabutali, yena Jehova Mulimu.—Sin. 4:11.

8. (a) Babañwi bane bautwile Paulusi hakutaza nebabile ni mubonelo mañi? (b) Taba ya kuli Paulusi naaisizwe kwa Areopago ikona kutalusañi? (Mubone litaluso ze kwatasi.)

⁸ Babañwi bane bautwile Paulusi hakutaza fa musika nebabile ni mubonelo oshutana. Nebaize: “Ubonahala kuba mushaeli wa milimu ya kusili.” (Lik. 17:18)  Kana luli Paulusi naashaela milimu isili kwa Maatene? Wo neli mulatu omutuna; neuswana ni omuñwi wa milatu yanaazekiselizwe ni kubulaelwa caziba yabizwa Socrates lilimo-limo kwamulaho. Ki lona libaka Paulusi hanaaisizwe kwa Areopago ni kukupiwa kuli ataluse lituto zeo zeneutwahala kuba zenca kwa Maatene. c Cwale Paulusi naakayemela cwañi lushango lwahae hailifo naabulela kwa batu babasa zibi Mañolo?

9-11. (a) Paulusi naalikile cwañi kulumelelana ni bateelezi bahae? (b) Lukona kulikanyisa cwañi mutala wa Paulusi halukutaza?

⁹ Muhupule kuli Paulusi naafilikani maswe kabakala milimu ya maswaniso kaufela yanaaboni. Kono kufita kuli alwanise bulapeli bwa maswaniso, Paulusi aiswala. Ka maseme, alika ka taata kukolwisa bateelezi ka kubulela litaba zene balumelelana ni zona. Akala ka kubulela kuli: “Baana ba Atene, nibona kuli  mwa lika kaufela mubonahala kusaba hahulu milimu kufita moba isabela babañwi.” (Lik. 17:22) Kuswana inge kuli Paulusi naabulela kuli, ‘Nibona kuli mu balapeli babatuna.’ Paulusi ka butali naababaza bateelezi bahae ka kuba balapeli. Naalemuhile kuli babañwi bane bafoufalizwe ki lituto za buhata nebakona kuamuhela niti. Paulusi mane ni yena naaziba kuli ka nako yeñwi akile aeza lika “ka kusaziba ni ka kutokwa tumelo.”—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Ka kubata kulumelelana ni bona, Paulusi abulela kuli naaboni nto yenebonisa kuli Maatene neli balapeli, yona aletare yeneyahezwi “Mulimu Yasazibwi.” Hatiso yeñwi ili: “Magerike ni batu babañwi nebanani mukwa wa kuyahelanga ‘milimu yesazibwi’ lialetare, ka kusaba kuli mwendi mwa kulapela kwabona balibezi milimu yemiñwi yeneka halifiswa ki taba yeo.” Ka kuba ni aletare yecwalo, Maatene nebalumela kuli kunani Mulimu yene basazibi. Paulusi naaitusisize taba ya aletare yeo sina mutano wa kukutaza ka ona taba yende. Naatalusize kuli: “Yena Mulimu yo yemulapela musa muzibi, ki yena yenizibahaza ku mina.” (Lik. 17:23) Nihaike kuli Paulusi naabulezi ka maseme, naafitile bateelezi kwa lipilu. Naasa kutazi mulimu yomunca kamba usili, sina mone bamutamelelize babañwi. Naatalusa Mulimu yene basazibi yena Mulimu wa niti.

¹¹ Lukona kulikanyisa cwañi mutala wa Paulusi halukutaza? Kuba ni temuho kuka lutusa kulemuha lika zebonisa kuli muñaa ndu ki mulapeli, zecwale ka lika za bulapeli zatinile kamba zapahekile mwa ndu yahae kamba ze mwa lapa lahae. Lwakona kubulela kuli: ‘Nilemuhile kuli mu balapeli. Nenilibelela kuambola ni mutu yali mulapeli.’ Ka kubonisa ka maseme kuli lwautwisisa mwaikutwela muñaa ndu ka za bulapeli bwahae, lwakona kuambola ni yena litaba zalumelelana ni zona. Muhupule kuli mulelo waluna haki kuatula batu kabakala bulapeli bwabona. Bakreste babañata belulapela ni bona nebalumelanga lituto za bulapeli bwa buhata kwamulaho.

12. Paulusi naacincize cwañi mukutalezo wahae kulikana ni miinelo ya bateelezi?

¹² Paulusi naalumelelana ni bateelezi bahae, kono kana naakazwelapili kueza cwalo hakutaza ku bona? Ka kuziba kuli bateelezi bahae nebaitutile filosofi ya Sigerike ni kuli nebasa zibi Mañolo, acinca mukutalezo wahae ka linzila lisikai. Sapili, naashaezi lituto za Bibele ka kusabulela manzwi ka mwañolezwi luli mwa Mañolo. Sabubeli, naabonisanga kuli wautwisisa mobaikutwela bateelezi bahae ka kuitusisa linzwi la “luna.” Sabulaalu, naaamile kwa manzwi anaañozwi mwa libuka za Sigerike ka mulelo wa kubonisa kuli litaba zeñwi zanaaluta nelifumaneha ni mwa libuka zabona luli. Cwale halunyakisiseñi manzwi amaata anaabulezi Paulusi. Ki lituto mañi za butokwa zanaatalusize ka za Mulimu yo yene basazibi Maatene?

13. Paulusi naatalusizeñi ka za makalelo a lika kaufela, mi ki lika mañi zanaatalusa?

¹³ Mulimu naabupile lika kaufela. Paulusi naaize: “Mulimu yaezize lifasi ni lika kamukana ze ku lona, ka kuba yena Mulena wa lihalimu ni lifasi, haini mwa  litempele zeezizwe ka mazoho.” d (Lik. 17:24) Lika nelisika itahela feela. Mulimu wa niti ki yena Mubupi wa linto kaufela. (Samu 146:6) Ka kushutana ni mulimu yabizwa Atena kamba milimu yemiñwi ya maswaniso yeo kanya yayona neiitingile fa litempele, lihalalelo, ni lialetare, Mulena Yapahami ka Kufitisisa wa lihalimu ni lifasi haini mwa litempele zeyahilwe ka mazoho a batu. (1 Mal. 8:27) Zanaatalusa Paulusi neliutwahala: Mulimu wa niti unani kanya yefita ya milimu ya maswaniso yebaezize batu ye mwa litempele zeyahilwe ki batu.—Isa. 40:18-26.

14. Paulusi naabonisize cwañi kuli Mulimu hasika itinga kwa batu?

¹⁴ Mulimu hasika itinga kwa batu. Balapeli ba milimu ya maswaniso nebatinisanga maswaniso abona liapalo zetula hahulu, nebaafanga limpo zetula, kamba kuatiseza lico ni lino—inge kuli maswaniso ao naatokwa lika zeo! Kono Magerike babañwi ba tuto ya filosofi bane bateeleza ku Paulusi mwendi nebalumela kuli milimu ya maswaniso neisa koni kutokwa sesiñwi kwa batu. Haiba kucwalo, uzibe nebalumelelana ni manzwi anaabulezi Paulusi a kuli Mulimu “hasebelezwi ka mazoho a batu inge kuli unani satokwa.” Ki niti hakuna nto ni yekana yebakona kufa batu ku Mubupi! Kono ki yena yafa batu lika zebatokwa, ili “bupilo ni moya wa kubuyela ni lika kamukana,” kubeya cwalo ni lizazi, pula, ni mubu otahisa siselo. (Lik. 17:25; Gen. 2:7) Ka mukwa ocwalo, Mulimu, yena yalufa lika kaufela, hakuna zatokwa ku luna.

15. Paulusi naabuleziñi ka za tumelo ya Maatene ya kuli nebafita batu babasi Magerike, mi ki ifi tuto ya butokwa yeluituta kwa mutala wahae?

¹⁵ Mulimu naabupile batu. Maatene nebalumela kuli nebafita batu babasi Magerike. Kono kuitumbela naha kamba mushobo wa mutu kulwanisana ni niti ya mwa Bibele. (Deut. 10:17) Paulusi naaambozi za taba ye ka maseme ni ka bukwala. Hanaabulezi kuli, “[Mulimu] ka mutu alimuñwi uezize macaba kamukana a batu,” mwendi Paulusi naatahisize kuli bateelezi bahae banahanisise. (Lik. 17:26) Naaama kwa taba ye kwa Genese yebulela za Adama, yena kukululu  wa batu. (Gen. 1:26-28) Bakeñisa kuli batu kaufela basimuluha ku mutu alimuñwi, hakuna mushobo kamba naha yefita yeñwi. Hakuna yanaakona kupalelwa kuutwisisa sisupo seo ku bane bateeleza Paulusi. Luituta tuto ya butokwa kwa mutala wo. Lutokwa kuba ni maseme ni kutwisiso halukutaza, kono haluswaneli kubulela feela litaba za mwa Bibele zebatabela batu ka mulelo wa kuli niti ya mwa Bibele itabelwe ki batu.

16. Ki ufi mulelo wa Mubupi ka za batu?

¹⁶ Mulimu naalelile kuli batu babe bukaufi ni yena. Ba tuto ya filosofi bane bateeleza Paulusi niha nebakananisani ka nako yetelele za mulelo obapilela batu, nebasike bakona kuutalusa ka mukwa outwahala. Kono Paulusi naatalusize hande libaka Mubupi hanaabupile batu, “kuli babate Mulimu, haiba bamububutela ni kumufumana luli, nihaike mane haayo kwahule ni mañi ni mañi waluna.” (Lik. 17:27) Mulimu yene basazibi Maatene haki Mulimu yasakonwi kuzibwa. Mane hayo kwahule ni batu bababata kumufumana luli ni kuituta ka za hae. (Samu 145:18) Mulemuhe kuli Paulusi naaitusisize linzwi la “luna,” ili kuipalela kwa batu bane batokwa ‘kubata’ ni ‘kububutela’ Mulimu.

17, 18. Ki kabakalañi batu habaswanela kusutelela ku Mulimu, mi lukona kuitutañi ku Paulusi ka mwanaafitezi bateelezi kwa lipilu?

¹⁷ Batu baswanela kusutelela ku Mulimu. Paulusi naaize, ka Mulimu, “lunani bupilo, lwazamaya, mi luteñi.” Bo caziba babañwi babulela kuli Paulusi naaama kwa manzwi a Epimenides, muloki wa kwa Kreta yanaapilile mwa lilimo za ma 500 B.C.E., “yanaakutekwa hahulu mwa sizo sa bulapeli bwa Maatene.” Paulusi naafile libaka leliñwi batu habaswanela kusutelela ku Mulimu, hanaaize:  “Sina mobabulelezi baloki babañwi ba ku mina tota, habaize: ‘Kakuli ni luna lu bana bahae.’” (Lik. 17:28) Batu baswanela kuikutwa kuba bukaufi ni Mulimu; naabupile mutu wapili kokusimuluha batu kaufela. Kuli afite bateelezi kwa lipilu, Paulusi ka butali abulela manzwi afumaneha luli mwa libuka za Sigerike, ili zeo mwendi nelikutekiwa hahulu ki bateelezi. e Ka kulatelela mutala wa Paulusi, ni luna fokuñwi lwakona kuitusisa kwateñi manzwi a mwa libuka za litaba zakale kamba libuka zeñwi zelumelwa ki batu. Ka mutala, kubulela manzwi a mwa buka yeñwi yebakuteka batu kwakona kulutusa kukolwisa mutu yasi Paki kuli autwisise simuluho ya likezo ni lipumulo zeñwi za bulapeli bwa buhata.

¹⁸ Mwa manzwi ahae, Paulusi saabulezi lituto za butokwa ka za Mulimu, ka kucinca mukutalezo wahae ka bukwala kulikana ni miinelo ya bateelezi. Muapositola yo, naabata kuli Maatene bane bamuteeleza baezeñi hase bautwile litaba za butokwa zeo? Naasika liyeha, abataluseza sene baswanela kueza.

19, 20. (a) Paulusi naabonisize cwañi ka maseme bumaswe bwa kulapela milimu ya maswaniso yeezizwe ki batu? (b) Bane bateeleza Paulusi nebatokwa kuezañi?

¹⁹ Paulusi naaitukiselize kususueza bateelezi bahae kuli baange muhato. Ka kuama kwa manzwi azwa mwa libuka za Sigerike, naaize: “Cwale bakeñisa kuli lu bana ba Mulimu, haluswaneli kunahana kuli Mulimu uswana sina gauda, silivera, kamba licwe, sina nto yepangilwe ka mazoho kulikana ni munahano wa batu.” (Lik. 17:29) Ki niti, haiba batu baezizwe ki Mulimu, Mulimu naakaswana cwañi hape ni milimu ya maswaniso, yeezizwe ki batu? Mubulelelo wa Paulusi wa maseme neubonisize kuli batu nebasa swaneli kulapela milimu ya maswaniso yeezizwe ki batu. (Samu 115:4-8; Isa. 44:9-20) Ka kubulela kuli “haluswaneli,” mwendi Paulusi naatusize bateelezi bahae kuli kubabele bunolo kuamuhela kelezo yahae.

²⁰ Paulusi naabonisize hande kuli bateelezi nebatokwa kuunga muhato, hanaaize: “Mulimu utuhelezi linako za kutokwa zibo zecwalo; kono cwale ushaela kwa batu kaufela kai ni kai kuli baswanela kubaka.” (Lik. 17:30) Mwendi babañwi ku bane bateeleza Paulusi nebakomokile hahulu kuutwa manzwi a kuli baswanela kubaka. Kono manzwi ahae amaata naabonisize hande kuli bupilo bwabona nebuzwa ku Mulimu mi ka mukwa ocwalo nebanani kuikalabela ku Mulimu. Nebatokwa kubata Mulimu, kuituta niti ka za hae, ni kupila ka mukwa olumelelana ni niti yeo. Taba yeo kwa Maatene neitalusa kuli nebaswanela kulemuha kuli kulapela milimu ya maswaniso ki sibi, mi nebaswanela kutuhela sibi seo.

21, 22. Paulusi naaunguzi ka manzwi afi amaata, mi manzwi ahae akona kulutusa cwañi kacenu?

 ²¹ Paulusi naaunguzi ka manzwi amaata ali: “[Mulimu] utomile lizazi lalelile kuatula lifasi ka kuluka ka muuna yaketile, mi ufile batu kamukana bupaki bwa taba yeo ka kumuzusa kwa bafu.” (Lik. 17:31) Kutaha kwa Lizazi la Katulo nekuswanela kubasusueza kubata Mulimu wa niti ni kumufumana. Paulusi naasika punda libizo la Muatuli yaketilwe. Kono naabulezi nto yekomokisa ka za Muatuli yo: Naapilile sina mutu, naashwile, mi naazusizwe ki Mulimu kwa bafu!

²² Manzwi asusueza ao, anaaunguzi ka ona Paulusi, akona kulutusa ni luna kacenu. Lwaziba kuli Muatuli yaketilwe ki Mulimu ki Jesu Kreste yazusizwe kwa bafu. (Joa. 5:22) Hape lwaziba kuli Lizazi la Katulo likatanda lilimo ze 1,000, mi selili fakaufi. (Sin. 20:4, 6) Halusabi Lizazi la Katulo, kakuli lwaziba kuli lizazi leo likatahisa limbuyoti ku babasepahala. Makazo yetuna ka kufitisisa yanaaezize Mulimu ya kuzusa Jesu Kreste kwa bafu, ilukolwisa kuli sepo yaluna ya linako zende za kwapili ikatalelezwa luli!

23. Ki maikuto afi ashutana-shutana ane babile ni ona bane bateeleza Paulusi?

²³ Bane bateeleza Paulusi nebabile ni maikuto ashutana-shutana. “Babañwi bakala kumusheununa” habautwa za zuho ya bafu. Babañwi bona nebabonisize likute kono nebasika anga muhato. Babulela bali: “Luka kuutwa hape haubulela taba ye.” (Lik. 17:32) Kono basikai baanga muhato oswanela. Lubala kuli: “Baana babañwi baswalisana ni yena mi baba balumeli. Ku bona bao nekunani Denisi, yanaali muatuli wa kuta ya Areopago, ni musali yabizwa Damarisi, ni babañwi basili.” (Lik. 17:34) Ni luna lukopananga ni batu babanani maikuto ashutana-shutana mwa bukombwa bwaluna. Babañwi balusheununanga, mi babañwi bona bahananga lushango lwaluna ka likute. Kono lubanga ni tabo babañwi habaamuhela lushango lwa Mubuso ni kuba balumeli.

24. Lukona kuitutañi kwa manzwi anaabulezi Paulusi hanaayemi mwa Areopago?

²⁴ Halunze lunahanisisa manzwi a Paulusi, lukona kuituta zeñata ka za mwakutomahanyeza hande litaba, mwakukolwiseza bateelezi ka mabaka autwahala, ni mwakucinca-cinceza mikutalezo yaluna kulikana ni miinelo ya belukutaza ku bona. Kuzwa fo, lukona kuituta libaka halutokwa kuba ni pilu-telele ni maseme haluambola ni batu babafoufalizwe ki lituto za bulapeli bwa buhata. Mi hape lwakona kuituta tuto ya butokwa ye: Halutokwi kukekuluha niti ya Bibele ka mulelo wa kutabisa feela bateelezi. Kono ka kulatelela mutala wa muapositola Paulusi, lwakona kuba baluti babande haluli mwa bukombwa. Mi ka nzila yeo, baokameli bakona kuba baluti babande mwa puteho. Mi kaufelaa luna halueza cwalo, lukakona hande kutusa babañwi kuli ‘babate Mulimu ni kumufumana luli.’—Lik. 17: 27.