PUZO 1
Bupilo Nebukalile Cwañi?
Hane musali banana, kana mukile mwazinga bashemi bamina ka kubabuza kuli: “Limbututu lizwanga kai?” Haiba ki cwalo, kana mwahupula mone bamialabezi? Bakeñisa fone mukuma ka nako yeo kamba bakeñisa butu bwa bashemi bamina, mwendi nebasika mialaba kamba mwendi kabakala kuikutwa maswabi, neba mifile kalabo yekuswani. Kamba mwendi neba mitaluselize litaba zeñwi zetomile fa matangu, ili zene mulemuhile hasamulaho kuli haki za niti. Nihakulicwalo, mwanana hanzaa hula, ukatokwa kuziba za mukwa okomokisa wa kupepa ka ona ka kusomana, ilikuli aitukiseze buikalabelo bwakapeta hasaahulile ni kuitukiseza bupilo bwa mwa linyalo.
Sina feela bashemi habakatazehanga kualaba puzo ya kolisimuluha limbututu, ba sayansi babañwi bazina-zina kuambola za puzo yeñwi ya butokwa hahulu ye: Lika zepila lisimuluha kai? Kuziba kalabo ya puzo yeo kukona kutusa mutu kuba ni mubonelo omunde ka za bupilo. Kacwalo, bupilo nebukalile cwañi?
Selusi ya mutu yenunisizwe, ili yehulisizwe ha 800
Ba sayansi babañata babulelañi? Ba sayansi babañata babalumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula, baka mitaluseza kuli lilimo zeñata-ñata kwamulaho, lika zepila nelisimuluhile fahalaa lisa lene libuba ka maata kamba fa buliba bwa liwate. Batalusa kuli mwa sibaka sesicwalo sesisa zibahali, likemiko zeñwi nelikopani hamoho ka sipundumukela kupanga lika zebonahala inge lufulo, mi hamulaho, kwapangeha limolekyu zeipitezi, mi cwale zakala kuikaba. Batalusa kuli lika zepila fa lifasi nelitahile ka sipundumukela kamba kuli lisimuluha fa liselusi zeo zebatwi ki zebunolo.
Kono ba sayansi babañwi babakutekeha, ili bao ni bona balumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula, habalumeli taba yeo. Bona bakulubela kuli liselusi zapili kamba likalulo zazona zetuna nelitile fa lifasi kuzwelela mwa mbyumbyulu. Ki kabakalañi hababulela cwalo? Bakeñisa kuli kusina taba ni buikatazo bobaezize ba sayansi, bapalezwi kufumana bupaki bobubonisa kuli lika zepila zakona kusimuluha fa limolekyu zesapili. Ka 2008, caziba yaitutile sayansi yeama lika zepila yabizwa Alexandre Meinesz naatalusize butata bobakopana ni bona ba sayansi. Naabulezi kuli mwa lilimo zefelile zefitelela 50, “hakuna bupaki bobu liteñi bobutomile fa litaba zebalemuhile ba sayansi kamba lipatisiso zeezizwe, bobubonisa kuli lika zepila fa Lifasi lisimuluha fa sitipwitipwi sa limolekyu, mi hakuna bupaki bobafumani ba sayansi bobulumelelana ni taba ya kuli lika zepila lisimuluha fa nto yecwalo.”1
Bupaki bubonisañi? Kalabo kwa puzo ya kuli: Limbututu lisimuluha kai? yaizibahalela hande mi ibunolo kuiutwisisa. Lika zepila kamita lisimuluhanga fa lika zeñwi zepila. Kono kucwañi haiba lukuta kwamulaho luli, kana kikuli lika nelisi cwalo luli? Kana luli kwakonahala kuli lika zepila lisimuluhe fa nto yeñwi yesapili ka sipundumukela? Kana taba yecwalo yakona kukonahala nihaiba feela hanyinyani?
Babatisisi batalusa kuli selusi itokwa limolekyu zetaalu zeipitezi kuli izwelepili kupila—itokwa DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), ni liprotini. Kacenu, ki ba sayansi basikai feela babakona kupihelela kuli selusi iliñwi yepila, ili yekwanile, neitahile ka sipundumukela, mi neisimuluhile fa likemiko zesapili. Kono kana luli kwakonahala kuli RNA kamba liprotini likone kuitahela feela? *
Stanley Miller, 1953
Ba sayansi babañata balumela kuli lika zepila nelitahile ka sipundumukela bakeñisa patisiso yeñwi yeneezizwe lwapili ka 1953. Ka silimo seo, caziba yomuñwi yabizwa Stanley L. Miller naakonile kupanga liamino asidi, zona lika zetusa kupanga liprotini, ka kufitisa magesi mwa nto yeñwi mone kunani moya oshutana-shutana, ili yenelukiselizwe kuli iyemele mbyumbyulu ya lifasi. Kuzwa feela nako yeo, liamino asidi hape lifumanwi ni mwa macwe awezi fafasi kuzwa mwa mbyumbyulu. Kana lipatisiso zeo lipaka kuli lika kaufela zefumaneha mwa lika zepila zakona kupangiwa cwalo ka bunolo?
Caziba yabizwa Robert Shapiro wa kwa Yunivesiti ya New York, utalusa kuli: “Bañoli babañwi batalusa kuli lika kaufela zefumaneha mwa lika zepila zakona kupangiwa ka bunolo ka kuitusisa muezezo wa caziba Miller, mi lika zeo zafumaneha mwa macwe awelanga fafasi kuzwa mwa mbyumbyulu. Kono hakusika konahala kueza cwalo.”2 *
Halunyakisiseñi molekyu ya RNA. Ipangilwe fa limolekyu zenyinyani zebizwa linyukleotaidi. Nyukleotaidi ki molekyu yeshutana ni liamino asidi mi yona iipitezi hanyinyani. Caziba yabizwa Shapiro utalusa kuli: “Hakuna babakile bapanga linyukleotaidi za mufuta ufi kamba ufi ka kufitisa magesi mwa nto yeñwi mokunani moya oshutana-shutana kamba zefumanehile mwa macwe awezi fafasi kuzwa mwa mbyumbyulu.”3 Hape utalusa kuli hakukonahali kuli molekyu ya RNA ipangehe ka sipundumukela kuzwa fa sitipwitipwi sa likemiko ni kuli izwelepili kuikaba ka ili yona, “mi neikaba litohonolo lelituna luli haiba taba yecwalo ikonahala nihaiba feela hañwi mwa lifasi kaufela.”4
RNA (1) yatokwahala kuli liprotini lipangehe (2), kono hape liprotini litusa kupanga RNA. Kana kwakonahala kuli yeñwi ya ku zona lika zeo kamba bubeli bwa lika zeo liitahele feela ka ili zona? Maribozomu (3) akanyakisiswa mwa kalulo 2.
Limolekyu za liprotini zona bo? Zona likona kupangiwa fa liamino asidi ze 50 kamba zeñata-ñata zekopanyizwe hande hamoho ni zekolohanyizwe hande. Ka avareji, protini ni protini ibanga ni liamino asidi ze 200 mwa selusi iliñwi yetwi ki yebunolo. Niteñi, liselusi zecwalo libanga ni liprotini za mifuta-futa. Licaziba balumela kuli neikaba litohonolo lelituna luli kuli kufumanehe nihaiba feela protini iliñwi yenani feela liamino asidi ze 100 yetahile ka sipundumukela fa lifasi.
Haiba kuli kutokwahala caziba wa sayansi kuli limolekyu zeipitezi likone kupangiwa mwa muyaho wa lipatisiso, kana limolekyu zeipitezi hahulu nikufita ze mwa selusi nelikona kuitahela feela ka ili zona?
Mubatisisi yabizwa Hubert P. Yockey, yayemela tuto ya kuipilaula naatalusize taba yeñwi. Naaize: “Hakukonahali kuli lika zepila ‘nelikalile ka kuba liprotini.’”5 Kutokwahala RNA kuli liprotini lipangehe, kono hape liprotini zatokwahala kuli RNA ipangehe. Kono luungeñi kuli limolekyu za liprotini ni za RNA nelitilo ipumana mwa sibaka sesiswana ni ka nako yeswana ka sipundumukela, taba yeo niha isakoni kuezahala luli. Kana nekuka konahala kuli limolekyu zeo likopane hamoho ka ili zona ni kupanga nto yepila yekona kupepa ni kuipilisa? Caziba yaswalisana ni kopano yeñwi (National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute) yabizwa Carol Cleland * naabulezi kuli: “Taba yecwalo haikoni feela kuezahala (kuli liprotini ni RNA likopane hamoho ka ili zona).” Musali yo naaekelize kubulela kuli: “Nihakulicwalo, kubonahala kuli babatisisi babañata baikutwa kuli haiba bakona kuziba molipangelwanga liprotini kusina kukopana hamoho ni RNA mwa miinelo yemiñwi, bakakona kutalusa mokutahelanga kuli liprotini ni RNA lisebelisane hamoho.” Caziba yo naabulezi cwana ka za haiba limolekyu zeo zefumaneha mwa lika zepila nelikona kutaha ka ili zona: “Hakuna ku bona babakona kutalusa hande mone iezahalezi taba yeo.”6
Haiba kuli kutokwahala mutu yabutali kuli apange mushini oswana sina mutu ni kubeya mwateñi progilamu yeñwi yetusa mushini wo kueza lika zeñwi, lukali kutokwahalañi kuli kube ni selusi yepila kamba mane nihaiba yena mutu ka sibili?
Ki kabakalañi kuziba litaba ze hakuli kwa butokwa? Munahane feela butata bobakopana ni bona babatisisi babalumela kuli lika zepila nelitahile ka sipundumukela. Bafumani liamino asidi zefumaneha hape ni mwa liselusi zepila. Mwa miyaho yabona ya lipatisiso, bakonile kupanga limolekyu zeñwi zeipitezi ka kuitusisa lisebeliso zeipitezi ni kulika lika zeshutana-shutana. Bakulubela kuli bakakona kupanga likalulo zetokwahala kuli bapange selusi yebatwi ki yebunolo. Muinelo wabona lukona kuuswaniseza ku wa caziba wa sayansi yaitusisa lika zene liteñi nikale kuli apange fateñi sipi, pulasitiki, silikoni, ni waya; mi hasamulaho, uitusisa lika zeo kupanga mushini oswana sina mutu. Kihona cwale abeya progilamu yeñwi mwa mushini wo yeukonisa kupanga mishini yemiñwi. Taba yeo ibonisañi? Ibonisa feela kuli mutu yanani butali wakona kupanga mushini oipitezi.
Ka mukwa oswana, ba sayansi hane bakakona kupanga selusi, fo nebaka eza nto yemakaza luli. Kono kana taba yeo ifa bupaki bwa kuli selusi yeo neitahile ka sipundumukela? Batili, taba yeo mane ki bupaki bwa kuli selusi yeo kunani yanaa ipangile.
Mubona cwañi? Lipatisiso kaufela zebaezize ba sayansi libonisa kuli lika zepila likona feela kusimuluha fa lika zeñwi zepila. Mutu utokwa kueza ka taata luli kuli akolwe kuli nihaiba selusi yepila yetwi ki yebunolo yakona kusimuluha fa likemiko zesapili, taba yeo niha isina bupaki.
Hane mukafiwa litaba zeñwi, kana nemuka zwelapili kukolwa taba yecwalo yesina bupaki? Pili musika alaba kale puzo yeo, munyakisise ka tokomelo moibupehezi selusi. Kueza cwalo kuka mitusa kulemuha haiba litaba zebabulela ba sayansi babañwi ka za simuluho ya lika zepila ki za niti kamba zautwahala sina molikona kuutwahalela hande litaba zebatangutelanga bana babona bashemi babañwi ka za kolizwanga limbututu.
^ para. 8 Kalulo 3 yeli, “Litaelo Zefumaneha Mwa DNA Lizwa Kai?,” ika lutusa kuziba haiba kwakonahala kuli DNA iitahele ka ili yona.
^ para. 10 Caziba yabizwa Shapiro halumeli kuli lika zepila nelibupilwe. Ulumela kuli lika zepila neliitahezi feela ka ili zona ka nzila yeñwi yesautwisisehi hande. Ka 2009, ba sayansi ba kwa Yunivesiti ya Manchester, kwa England, batalusa kuli nebakonile kupanga linyukleotaidi mwa muyaho wabona wa lipatisiso. Nihakulicwalo, caziba yo naabulezi cwana ka za muezezo one baitusisize ba sayansi bao: “Taba yeo ku na haifi bupaki bobukolwisa ka za mwakupangela RNA.”
^ para. 13 Caziba wa libizo la Cleland halumeli taba ya kuli lika nelibupilwe. Ulumela kuli lika zepila nelitahile ka sipundumukela ka nzila yelusika utwisisa kale.
Hape Mwendi Mwakona Kutabela Litaba Ze
TAWALA YA MULIBELELI
Lifasi ne li Bupezwiñi?
Kana ze ne li bupezwi lifasi li ka talelezwa ka kutala?
MUZUHE!
Mo ne bu Kalezi Bupilo—Lipuzo ze Peli za Butokwa
Mu ikatulele ili mina haiba likalabo ze ama mo ne bu kalezi bupilo ze i fa tuto ya kuli lika ne li tahile ka ku ipilaula za kolwisa.
