PUZO 2
Kana Kunani Selusi Yekile Yaitahela ka Ili Yona?
Kana ki niti luli kuli liselusi zeshutana-shutana zefitelela 200 foupangilwe mubili wamina nelitahile ka sipundumukela?
Mubili wamina ki omuñwi wa lika zeipitezi hahulu mwa pupo. Upangilwe fa liselusi zenyinyani-nyani zebato eza 100 trilioni zecwale ka liselusi za masapo, liselusi za mali, liselusi za booko, ni cwalo-cwalo.7 Mane mwa mubili wamina kunani liselusi zeshutana-shutana zefitelela 200.8
Liselusi za mwa mubili wamina libupehile ka kushutana-shutana mi lieza misebezi yeshutana-shutana; niteñi, litamahani hande ka bukwala. Intaneti, niha inani likompyuta zeeza ma-milioni ni mihala yezamaisa litaba ka lubilo lolutuna, ifitelwa kwahule-hule ki selusi; lubilo lwayona lukona kuungiwa kuli ki kukokomba halubapiswa kwa lubilo lolimata ka lona litaba za selusi, mi selusi ifitela kwahule Intaneti ka moisebeleza. Hakuna nto yepangilwe ki batu yekona kuba yeipitezi hahulu kufita nihaiba selusi yenyinyani ka kufitisisa. Liselusi foupangilwe mubili wa mutu lisimuluha kai?
Ba sayansi babañata babulelañi? Liselusi kaufela zepila likona kualulwa mwa likalulo zepeli—liselusi zenani nyukiliyasi ni zesina nyukiliyasi. Liselusi za batu, za lifolofolo, ni limela linani nyukiliyasi. Liselusi za tukokwani totutahisanga matuku, zona halina nyukiliyasi. Bakeñisa kuli liselusi zesina nyukiliyasi halibonahali kuba ni lika zeñata hahulu, batu babañata balumela kuli liselusi za lifolofolo ni za limela nelitahile ka kuipilaula kuzwelela fa liselusi za tukokwani totutahisa matuku.
Mane batu babañata baluta lituto za kuli lilimo zeñata-ñata kwamulaho, liselusi zeñwi zesina nyukiliyasi nelimizize liselusi zeñwi kono nelisika liluba-luba. Batalusa kuli lika za ka taho kuti nelitahisize kuli liselusi zemizizwe licince hahulu molisebeleza, mi liselusi zenee limizize neliikabile mi nelizwezipili kuba ni liselusi zeñwi zemizizwe mwahali ku zona.9 *
Bibele ibulelañi? Bibele ibulela kuli lika zepila zeliteñi fa lifasi nelibupilwe ki Mubupi yabutali. Mulemuhe taba yeikutwahalela hande yefumaneha mwa Bibele ye: “Ki niti kuli ndu ni ndu inani yaiyahile, kono yayahile lika kamukana ki Mulimu.” (Maheberu 3:4) Liñolo leliñwi la mwa Bibele libulela kuli: “Wena Jehova, misebezi yahao ki yemiñata hahulu! Kaufelaa yona uiezize ka butali. Lifasi litezi zeuezize. . . . [litezi] lika zepila zesakoni kubalwa, zenyinyani ni zetuna.”—Samu 104:24, 25.
Kana luli kwakonahala kuli nihaiba selusi yetwi ki yebunolo isimuluhe fa likemiko zesapili?
Bupaki bubonisañi? Zwelopili yetuna yeezizwe yeama tuto ya sayansi ya lika zenyinyani-nyani ilutusize kuziba zefumaneha mwa selusi yesina nyukiliyasi, ili yenyinyani hahulu ka kufitisisa. Ba sayansi babalumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula bakulubela kuli liselusi zapili nelibonahala sina liselusi ze.10
Haiba tuto ya kuipilaula ki ya niti, iswanela kutalusa ka kuutwahala mone kutezi kuli selusi yapili yenyinyani hahulu ipangehe ka sipundumukela. Kono haiba lika zepila nelibupilwe, uzibe kuswanela kuba ni bupaki nihaiba mwa lika zenyinyani, bobubonisa kuli nelibupilwe ki Mubupi yabutali. Lumimema kupotela selusi yesina nyukiliyasi kuli muzibe moibupehezi. Hamunze mueza cwalo, munyakisise ka za haiba nto yecwalo yakona kuitahela ka ili yona.
LIMOTA LA SELUSI LELI ISILELEZA KWA LIZA ZEÑWI
Kuli mukone kupotela selusi yesina nyukiliyasi, siyemo samina sinani kuba sesinyinyani hahulu mane ni kwa kuto ye kwa mafelelezo a mubamba wo. Hamunze mupota cwalo, mulemuha kuli selusi ikwahezwi ki mukita obuleta obizwa membreni, osebeza sina limota la sitina lelipotolohile fakitori ya selusi. Membreni ya selusi ki yenyinyani hahulu kuli mane limembreni zebato eza 10,000 zakona kukwana mwa mukita wa pampili. Kono membreni ya selusi iipitezi hahulu kufita limota la sitina. Ka mukwa ufi?
Sina feela limota halikona kusileleza fakitori, membreni ya selusi isileleza lika ze mwahali kwa lika zeñwi zekona kutahisa butata. Nihakulicwalo, membreni itusa kuli selusi ikone kubuyela ka kulumeleza limolekyu zenyinyani zecwale ka limolekyu za moya wa oxygen, kuli likene mwahali ni kuzwa. Kono membreni hailumelezangi limolekyu zeñwi zekona kutahisa butata kuli likene mwahali kusina tumelezo ya selusi. Membreni ya selusi hape itibelanga limolekyu za butokwa kuzwela kwande a selusi. Membreni ikonanga cwañi kueza lika zekomokisa zeo?
Halunyakisiseñi zeezahalanga mwa fakitori. Fakitori ikona kuba ni balibeleli kwa munyako babakona kutatuba lika zekena mwahali ni zezwisezwa kwande. Ka mukwa oswana, membreni ya selusi inani liprotini zeipitezi zesebeza sina likwalo ni balibeleli.
Membreni ya selusi inani balibeleli babalumeleza feela lika za mufuta omuñwi kukena mwahali kamba kuzwa
Zeñwi za liprotini ze (1) linani musima fahalaa zona, ili olumeleza feela limolekyu za mufuta omuñwi kukena mwa selusi kamba kuzwela kwande. Liprotini zeñwi zona linani makenelo kwa neku leliñwi la membreni ya selusi (2) kono halina mazwelo kwa neku leliñwi. Linani sibaka folifuekela lika (3) sesilukiselizwe feela lika za mufuta omuñwi. Lika zeo halifueka, mafelelezo a protini akwaluhanga, ili kulumeleza sika seo kukena ni kuzwela kwabuse bwa membreni (4). Lika zeo kaufela liezahalelanga fahalimwaa selusi ni selusi, mane nihaiba fa selusi yenyinyani ka kufitisisa.
ZEEZAHALANGA MWA FAKITORI
Muunge kuli mulibeleli umilumelelize kukena mi semuli mwa selusi mwahali. Selusi yesina nyukiliyasi inani sitipwi-tipwi sesinani lika zecwale ka mununo, lizwai ni lika zeñwi mwahali. Selusi iitusisanga lika zeo kuli ipange lika zeñwi zeitokwa. Kono taba yeo haiezahalangi ka sipundumukela. Sina fakitori, ili mo lika lionga-ongilwe hande, selusi ikonahalisanga kuli lika zeñata-ñata likopanyiwe hamoho ka kuya ka molitomahanyelizwe ni ka kuya ka nako yetomilwe.
Selusi itandanga nako yeñata kupanga liprotini. Iezanga cwañi cwalo? Ikalanga ka kupanga liamino asidi mwa mifuta yebato eza 20. Lika zeo liisiwanga kwa maribozomu (5), ili akona kubapiswa kwa mishini yeeza misebezi yeshutana-shutana inosi kusina yaizamaisa; maribozomu akopanyanga hamoho liamino asidi ka kulatelela molitomahanyelizwe hande kuli apange protini ya mufuta omuñwi. Sina feela misebezi yeezwa mwa fakitori haizamaiswa ki progilamu yeñwi ya fa kompyuta, misebezi yemiñata ya selusi izamaiswa ki nto yelukona kubapisa kwa progilamu ya fa kompyuta yebizwa DNA (6). DNA ifanga maribozomu litaelo kaufela zetokwahala kuli ipange protini ya mufuta omuñwi ni mwaku ipangela (7).
Zeezahalanga protini hainze ipangiwa zakomokisa luli! Protini ni protini yaputananga kuba nto yenani maneku amalaalu (8). Sibupeho seo ki sona sesibonisanga musebezi oika eza protini. * Mueze inge bababona zeezahala fa sibaka folikopanyezwa hamoho likalulo-kalulo za injini. Kalulo ni kalulo iswanela kupangiwa hande kuli injini isebeze. Ka mukwa oswana, haiba protini isapangiwi hande mi isabi ya sibupeho sesiswanela luli, haina kukona kueza hande musebezi wayona mi mane ikona kusinya selusi.
Fakitori ya selusi—Molipangelwa Liprotini: Sina fakitori yenani mishini yeeza misebezi yeshutana-shutana inosi kusina yaizamaisa, selusi ni yona inani mishini yemiñata yepanga lika zekomokisa ni kuliisa kwa libaka zeñwi
Liprotini likonanga cwañi kuishimbulula kuzwa kolipangezwi kuya kolitokwahala? Protini ni protini yepangiwa ki selusi inani nto yeñwi mwahali yeluka bapisa kwa keyala, ili kuikonisa kuya kwa sibaka koitokwahala. Nihaike kuli mwa muzuzu ni muzuzu, liprotini zeñata-ñata zapangiwanga ni kuisiwa kwa libaka zeñwi, yeñwi ni yeñwi ya liprotini zeo iyo fitanga kwa sibaka sesiswanela.
Ki kabakalañi kuziba litaba ze hakuli kwa butokwa? Limolekyu zeipitezi zefumaneha mwa liselusi halikoni kuipanga ka ili zona. Haiba liba kwandaa selusi, zasinyehanga. Mi haiba liinzi mwa selusi, halikoni kupanga limolekyu zeñwi kusina kutusiwa ki limolekyu zeñwi zeipitezi. Ka mutala, lienzaimu litusa kupanga maata amañwi aipitezi abizwa adenosine triphosphate (ATP), kono hape maata a ATP atusa kupanga lienzaimu. Ka mukwa oswana, DNA (kalulo 3 ikanyakisisa molekyu ye) itusa kupanga lienzaimu, kono hape lienzaimu zatokwahala kuli DNA ikone kupangiwa. Hape, liprotini zeñwi likona feela kupangiwa ki selusi, kono selusi ikona feela kupangiwa fa liprotini. *
Caziba wa sayansi ya lika zenyinyani-nyani zepila yabizwa Radu Popa halumeli zeibulela Bibele kuli lika nelibupilwe. Kono ka silimo sa 2004 naabuzize kuli: “Lika zepila likona kuitahela cwañi ka ili zona hailifo luna lupalezwi kutahisa nto yepila kusina taba ni lipatisiso kaufela zeluezize?”13 Hape naabulezi kuli: “Kutokwahala lika zeñata kuli selusi ikone kusebeza; kacwalo, hakubonahali kuli kwakonahala kuli lika zeo likale kusebeza ka nako yeswana ka sipundumukela.”14
Haiba muyaho omutelele osina mutomo ukona kuwa, uzibe nto yeswana ikona kuezahala ni kwa tuto ya kuipilaula yesina mutomo kakuli haitalusi za simuluho ya lika zepila
Mubona cwañi? Babaluta tuto ya kuli lika zepila fa lifasi nelitahile ka kuipilaula habalumeli kuli Mulimu ki yena yanaa libupile. Kono ba sayansi habanze bafumana lika zeshutana-shutana, kusweli kwaiponahalela hande kuli lika zepila halikoni kuitahela feela ka ili zona. Ka kubata kupicuka taba yeo, ba sayansi babalumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula batalusa kuli kunani shutano yeliteñi mwahalaa taba ya kuipilaula kwa lika ni simuluho ya lika zepila. Kono kana taba yeo yautwahala?
Babaluta tuto ya kuipilaula balumela kuli kunani lika zeñwi zeneezahezi ka sipundumukela, ili zenetahisize kuli lika zepila libeteñi. Batalusa kuli hasamulaho, lika zeñwi hape neliezahezi ka sipundumukela, kutahisa kuli kube ni mifuta-mufuta ya lika kaufela zepila, ili zemakaza. Kono haiba babalumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula bapalelwa kutalusa hande simuluho ya lika zepila, lituto zeñwi zetomile fa taba yeo zona likaangiwa cwañi? Sina feela muyaho omutelele osina mutomo haukona kuwa, tuto ya kuipilaula ni yona inani kuwa kakuli haitalusi hande simuluho ya lika zepila.
Hamulaho wa kunyakisisa ka bukuswani moibupehezi selusi yetwi ki yebunolo, ni moisebeleza, mubona cwañi: Kana taba yeo ibonisa kuli selusi neitahile ka sipundumukela kamba neibupilwe ki Mubupi yabutali? Haiba musakakanya, munyakisise ka tokomelo nto yezamaisa misebezi kaufela ya selusi.
^ para. 6 Hakuna bupaki bobufumanwi hamulaho wa kueza lipatisiso bobubonisa kuli taba ye ikile yaezahala.
^ para. 18 Lienzaimu ki zeñwi za liprotini zepangiwanga ki liselusi. Enzaimu ni enzaimu ipangiwanga ka nzila yeipitezi ilikuli iakufise lika zeñwi zeezahala mwa selusi. Lienzaimu zeñata-ñata liswalisananga hamoho kuzamaisa misebezi ya selusi.
^ para. 20 Liselusi zeñwi za mwa mibili ya batu lipangilwe fa liprotini11 zeshutana-shutana zebato eza 10,000,000,000.12
Hape Mwendi Mwakona Kutabela Litaba Ze
MUZUHE!
Liselusi Zamina Linani Buikoneli Bwa Kubuluka Litaba Zeñata!
Kiñi zene tahisize kuli licaziba basayansi babazibahala hahulu batuhele kulumela mwa tuto yakuli lika nelitile ka kuipilaula?
MUZUHE!
Caziba wa Lipatisiso za Sayansi U Talusa Libaka ha Lumela ku Mulimu
Bo Frédéric Dumoulin ne ba zwafisizwe ki bulapeli, kabakaleo ba tuhela ku lumela kuli Mulimu u teñi. Ku ituta Bibele ni mo li ezelizwe lika ze pila ne ku ba kolwisize cwañi kuli ku na ni Mubupi?
MUZUHE!
Caziba Yatalima za Limbututu Zesali Mwa Mba Utalusa Libaka Halumela ku Mulimu
Caziba yabizwa Yan-Der Hsuuw naalumela mwa lituto za kuipilaula kwa lika, kono naacincize mubonelo wahae hamulaho wa kuba mubatisisi wa lika za sayansi.
