Ba sayansi babañata babulelañi? Babañata babulela kuli litaba zepumbuzwi zayemela taba ya kuli lika zepila lisimuluha fa nto iliñwi. Hape bakulubela kuli bakeñisa kuli lika kaufela zepila liitusisa “litaelo zeswana za kompyuta” kamba DNA, fo kutalusa kuli lika kaufela zepila linani kukululu alimuñwi, mi hasamulaho, zakala kuipilaula.

Bibele ibulelañi? Taba yefumaneha mwa buka ya Genese ibonisa kuli limela, libupiwa za mwa mawate, lifolofolo, ni linyunywani nelibupilwe “ka mifuta yazona.” (Genese 1:12, 20-25) Taba yeo hape ikona kutalusa kuli libupiwa za ‘mifuta-futa’ zeo hape li mwa mifuta yesiyani-siyani. Kacwalo, bakeñisa zelubalile mwa Bibele ka za pupo, halukomoki kuli litaba zepumbuzwi libonisa kuli nekufumanwi mufuta omunca wa libupiwa zeñwi hasamulaho.

Bupaki bubonisañi? Kana bupaki bwalumelelana ni zeibulela Bibele kamba kana kikuli zanaabulezi Darwin ki zona zenepahalile? Litaba zefumanwi mwa lilimo zefelile ze 150 libonisañi?

Mwa lilimo za cwanoñu fa, ba sayansi balikile kubapisa litaba za sihozo za lika zenani feela selusi iliñwi kwa libupiwa zeñwi, hamohocwalo ni kubapisa litaba za sihozo za limela ni lifolofolo kwa lika zeñwi. Nebalibelela kuli kubapanya lika zeo nekuka paka taba yanaabulezi Darwin ya kuli lika zepila nelisimuluhile fa kota ya bupilo. Kono lika nelisikaba cwalo.

Lipatisiso zeezizwe lipatuluziñi? Ka silimo sa 1999, caziba wa sayansi ya lika zepila yabizwa Malcolm S. Gordon naañozi kuli: “Kubonahala kuli bupilo nebusimuluhile fa lika zeñata zeshutana-shutana. Kubonahala kuli haki lika kaufela zepila zenesimuluhile fa kota iliñwi ya bupilo.” Kana kunani bupaki bobubonisa kuli lika kaufela zepila nelisimuluhile fa kota iliñwi sina feela mwanaataluselize Darwin? Gordon uzwelapili kutalusa kuli: “Kubonahala kuli taba ya kuli lika zepila kaufela nelisimuluhile fa nto iliñwi haiami lika ze mwa kalulo yebonisa libupiwa zeshutana-shutana. Mi mwendi haiami lika zeñata ze mwa phyla, hape mwendi haiami likalulo zeñata zefumaneha mwa phyla.”²⁹ *

Lipatisiso zeezizwe cwanoñu fa halilumelelani ni taba yanaalutile Darwin ya kuli lika kaufela zepila lisimuluha fa nto iliñwi. Ka mutala, taba yeñwi yefumaneha mwa magazini yebizwa New Scientist yenehatisizwe ka silimo sa 2009, neibulezi za caziba yomuñwi wa sayansi yabizwa Eric Bapteste, yanaalumela mwa tuto ya kuipilaula, ili yanaaize: “Hakuna bupaki bobubonisa kuli kota ya bupilo iteñi.”³⁰ Taba yeswana yeo ibulela za caziba yomuñwi wa sayansi yabizwa Michael Rose, ili yo ni yena naalumela mwa tuto ya kuipilaula, yanaaize: “Kaufelaa luna lwaziba kuli taba ya kuli lika kaufela zepila nelisimuluhile fa kota haina bupaki. Kacwalo, luswanela kucinca mubonelo waluna ka za simuluho ya lika zepila niha lusatabeli kueza cwalo.”³¹ *

Ba sayansi babañata batalusa kuli lika za kwaikale zepumbuzwi lipaka kuli lika kaufela zepila nelisimuluhile fa nto iliñwi. Ka mutala, babulela kuli litapi nelicincize kuba limbotwe mi lihahabe nelicincize kuba lifolofolo zeanyisa bana bazona. Kono cwale lika za kwaikale zepumbuzwi libonisañi luli?

Caziba wa sayansi ya lika za kwaikale zepumbuzwi yabizwa David M. Raup, ili yalumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula, utalusa kuli: “Bapumbuli ba mwa linako za Darwin ni ba mwa miteñi yaluna balemuhile kuli lika zepila nelisika kalisa kubateñi hanyinyani-hanyinyani. Kono nelibile teñi ka linako zeshutana-shutana, nelisika cinca kuba nto isili mwa bupilo bwazona kaufela, mi hasamulaho selishwa.”³²

Kacwalo, buñata bwa lika za kwaikale zepumbuzwi libonisa kuli ka nako yetelele, libupiwa zenee liteñi fa lifasi nelisika cinca ka nako yetelele. Bupaki habubonisi kuli libupiwa zeo neliipilauzi kuba nto isili. Ka linako zeshutana-shutana, nekunani libupiwa zenenani mibili yeshutana ni ya libupiwa zeñwi. Kukile kwaba ni libupiwa zenani ponahalo yeshutana ni ya libupiwa zeñwi za kwamulaho. Ka mutala, bapumbuli balemuhile kuli nekubanga ni likampafwa zenani buikoneli bwa kulemuha lika zeliteñi fakaufi, kono hakuna bupaki bwa kuli kukile kwaba ni sibupiwa sesiñwi sene siipilauzi kuba sikampafwa.

Bapumbuli batalusa kuli mane kubonahala kuli buñata bwa lifolofolo nelisika pila nako yetelele. Bakeñisa kuli zepumbuzwi libonisa kuli nako yeñwi nekunani libupiwa zeñata zeshutana-shutana ka linako zeshutana, bapumbuli babiza nako yeo kuli ki nako yekukile kwaba ni lifolofolo zeñata-ñata za mufuta kaufela. Taba yeo neiezahezi lili?

Luungeñi kuli zebabulela babatisisi ki za niti ka za fone iezahalezi taba yeo. Fo kukatalusa kuli fa chati yebonisa nako, nako yelibile teñi lifasi neika likana ni foikuma sitediyamu ya mbola, ili ya butelele bwa limita zebato eza 100 (1). Ka sipimo seo, kutalusa kuli mukatokwa kuzamaya musipili omifitisa bukaufi ni foifelela sitediyamu, ili limita zebato eza 90, kuli mufumane nako yebabiza babatisisi kuli ki nako yekukile kwaba ni lifolofolo zeñata-ñata za mufuta kaufela (2). Bapumbuli bakulubela kuli lifolofolo za mifuta-futa likala kufumaneha mwahalaa nako yekuswani yeo. Kuunga nako yekuma kai kuli taba yeo iezahale? Hamunze muzamaya mwa sitediyamu ya mbola yeo, lifolofolo zeshutana-shutana zeo likala kufumaneha ka sipundumukela mwa sibaka sesisa kwani litambo lililiñwi!

Bakeñisa kuli bapumbuli bafumani kuli kukile kwaba ni libupiwa zeshutana-shutana ka linako zeshutana-shutana, babatisisi babañwi babalumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula bakakanya taba yanaalutile Darwin ya kuli lika nelisimuluhile fa nto iliñwi. Ka mutala, mwa puisano yeñwi yanaabile ni yona ka silimo sa 2008, caziba wa sayansi yalumela mwa tuto ya kuipilaula wa libizo la Stuart Newman naatalusize kuli kutokwa kuba ni nzila yenca ya kutalusa ka yona tuto ya kuipilaula, ili yekatalusa simuluho ya libupiwa zeshutana-shutana zekile zaba teñi. Naabulezi kuli: “Ninahana kuli tuto ya Darwin yeitusiswa kutalusa mone litahezi lika kaufela ka kuipilaula ikaangiwa feela sina nzila yeñwi ya linzila za kutalusa ka zona simuluho ya lika zepila, kono haina kuungiwa kuba yeñwi ya linzila zende hahulu za kutalusa ka zona mone liipilaulezi lika kuba lika lisili-sili.”³³

Kono kucwañi ka za lika zepumbuzwi zeitusiswanga kubonisa kuli litapi neliipilauzi kuba limbotwe, mi lihahabe neliipilauzi kuba lifolofolo zeanyisa bana bazona? Kana lifa bupaki bobukolwisa bwa kuli lika zepila nelitahile ka kuipilaula? Hamulaho wa kutatubiwa ka tokomelo, kunani butata bobuñwi bobulemuhilwe.

Sapili, libuka fokuñwi halitalusangi ka kunepahala halibulela za fone likuma libupiwa zetwi neliipilauzi kuba lika lisili inge cwalo libupiwa ze mwa mukoloko obonisa kuli lihahabe neliipilauzi kuba lifolofolo zeanyisa bana bazona. Mwa sibaka sa kuli libupiwa zeo libe za butuna bobuswana, zeñwi liboniswanga kuba zetuna hahulu, zeñwi zona ki zenyinyani.

Sabubeli, hakuna bupaki bobubonisa kuli kunani swalisano mwahalaa libupiwa zeo. Hañata babatisisi batalusanga kuli nekufitile lilimo zeñata-ñata kuzwa fosibela teñi sibupiwa sesiñwi sesibonisizwe mwa mukoloko kuya ku sesiñwi. Caziba wa za mupilelo wa lifolofolo yabizwa Henry Gee naabulezi cwana ka za buñata bwa libupiwa zeo: “Nekufitile nako yetelele luli kuzwa fokupumbulelwa lika zeñwi kuya fokupumbulelwa lika zeñwi hape, mi kutaata kuziba haiba lika zeo zaswana mi zaswalisana kamba kutokwa.”³⁴ *

Caziba wa sayansi ya lika zepila yabizwa Malcolm S. Gordon hanaatalusa za lika zepumbuzwi za litapi ni limbotwe naabulezi kuli lika zeo neli feela kalulo-nyana ya “mifuta yemiñata-ñata ya litapi ni limbotwe zeneli teñi ka nako yeo.” Naaekelize kubulela kuli: “Hakuna yaziba kuli mufuta wa litapi ni limbotwe zeo neliamile cwañi litapi ni limbotwe zenebile teñi hasamulaho kamba ka za haiba nekunani swalisano mwahalaa zona.”³⁵ *

Taba yeñwi yenehatisizwe mwa magazini ya National Geographic ka silimo sa 2004 neibapisize lika za kwaikale zepumbuzwi kwa “filimu ya tuto ya kuipilaula, ili mo likalulo ze 999 kwa likalulo ze 1,000 za filimu yeo nelitakuzwi, filimu yeo hane inze ilukiswa.”³⁶ Halunyakisiseñi zeitalusa swanisezo yeo.

Luungeñi kuli filimu inani likalulo ze 100,000, mi mina mufumani feela kwateñi likalulo ze 100. Kana mukautwisisa hande kuli filimu yeo iamañi? Mwendi mukona kunuha feela ka za teñi, kono kucwañi haiba kwa likalulo ze 100 za filimu yeo zemufumani, ki likalulo zeketalizoho feela zekona kuitusiswa kuyemela mubonelo wamina, hailifo likalulo ze filimu yeo ze 95 zona libulela lika lisili? Kana mukali mubonelo wamina ka za filimu yeo ki ona olukile kabakala likalulo zeketalizoho zemufumani? Esi mwendi nemukolohanyize likalulo za filimu zeo ka mone mubatela bakeñisa kuli nemubata kuli liyemele mubonelo wamina? Kana nekusike kwaba hande hane mukatoma muhupulo wamina fa likalulo zeñwi ze 95?

Swanisezo ye iswalisana cwañi ni mobaitusiseza litaba za kwaikale zepumbuzwi batu babalumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula? Ka lilimo-limo, babatisisi nebasika itumelela kuli buñata bwa lika za kwaikale zepumbuzwi—zona likalulo za filimu ze 95—nelibonisa kuli lifolofolo nelisa cincangi hahulu mwa bupilo bwazona. Ki kabakalañi hane basika bulela sesiñwi hamulaho wa kufumana bupaki bwa butokwa bo? Muñoli wa libizo la Richard Morris naabulezi kuli: “Kubonahala kuli licaziba za lika za kwaikale zepumbuzwi nebakalile kulumela tuto yenese tomile mibisi ya kuli lika neliipilaulanga kuba lika zeñwi hanyinyani-hanyinyani mi nebazwezipili kuilumela niha nebafumani bupaki bobulwanisa taba yeo. Nebalika kutalusa bupaki bwa lika zepumbuzwi ka kuya ka mubonelo wa batu bane balumela kuli lika nelitahile ka kuipilaula.”³⁷

Kucwañi ka za batu babalumela mwa tuto ya kuipilaula kacenu? Esi mwendi habanze batalusa mone litatamanela lika zepumbuzwi, baezanga cwalo isiñi kabakala kuli ki mona mobuboniseza bupaki bobuñata bobuama lika zepumbuzwi ni litaba za sihozo, kono kabakala kuli babata kuli balumelelane ni zebabulela batu kacenu babali lika nelitahile ka kuipilaula? *

Mubona cwañi? Kana bupaki bolunyakisisize buyemela zeibulela Bibele ka za simuluho ya lika zepila kamba zanaabulezi Darwin? Munyakisise litaba zese lubuisani.

• Libupiwa zapili fa lifasi nesi lika zebunolo.

• Taba ya kuli likalulo za selusi neliitahezi ka ili zona haikonahali feela.

• DNA, kamba yona progilamu ya kompyuta yezamaisa misebezi ya selusi, iipitezi hahulu luli mi ki bupaki bwa kuli ilukisizwe ka nzila yefitela kwahule progilamu ifi kamba ifi kamba lika lifi kamba lifi zebuluka litaba zebakile balukisa batu.

• Lipatisiso zeezizwe ka za litaba za sihozo libonisa kuli lika zepila nelisika simuluha ku kukululu alimuñwi. Kutuha fo, lika za kwaikale zepumbuzwi libonisa kuli ka nako yeñwi, nekubanga ni lifolofolo za mifuta-futa.

Hamulaho wa kunyakisisa litaba ze, kana mubona kuli kwaswanela kulumela kuli bupaki bulumelelana ni zeibulela Bibele ka za simuluho ya lika zepila? Nihakulicwalo, batu babañata balumela kuli buñata bwa litaba zeibulela Bibele ka za pupo lilwanisana ni sayansi. Kana taba yeo ki ya niti? Bibele ilutañi luli?