Ba sayansi babañata babulelañi? Licaziba za sayansi babañata babaituta lika zepila ni ba sayansi babañwi, balumela kuli DNA ni litaelo zefumaneha ku yona nelitahile ka sipundumukela hamulaho wa likezahalo zeñwi zenebile teñi lilimo zeñata-ñata kwamulaho. Batalusa kuli mubupehelo wa DNA, litaba zeilwalanga, kamba zeiisanga kwa libaka zeñwi, kamba moisebeleza feela halibonisi kuli kunani Mubupi.¹⁷

Bibele ibulelañi? Bibele ibonisa kuli kubupeha kwa lilama zeshutana-shutana za mubili waluna ni nako yene libupehile nekuñozwi mwa buka yeñwi ya swanisezo yezwa ku Mulimu. Mulena Davida naañozi cwana ka za Mulimu ka kususumezwa ki moya wahae: “Meeto ahao aniboni inze nili mbututu mwa mba; lilama zayona kaufela neliñozwi mwa buka yahao kulikana ni mazazi ane libupilwe, pili kusika ba kale teñi nihaiba silama silisiñwi ku zona.”—Samu 139:16.

Bupaki bubonisañi? Haiba tuto ya kuipilaula ki ya niti, kuswanela kuba ni bupaki bobukolwisa bobubonisa kuli DNA neitahile ka sipundumukela kabakala likezahalo zeñwi zenebile teñi. Kono haiba zeibulela Bibele ki za niti, uzibe DNA iswanela kufa bupaki bobukolwisa bwa kuli neiezizwe ki Mubupi yabutali ni yaezanga lika ka nzila yende.

Ka kuitusisa manzwi abunolo, lwakona kuutwisisa kuli DNA ki nto mañi mi lwakona kutabela kuituta ka za teñi. Kacwalo, halupoteleñi selusi hape mwahali. Kono ka nako ye, lukapotela selusi ya mutu. Luungeñi kuli muya kwa miziyamu yelukiselizwe kumiluta ka za moisebeleza selusi yecwalo. Miziyamu kaufela ibonisa feela moibupehezi selusi ya mutu mi itunafalizwe ha 13,000,000. Butuna bwayona bukona kulikana ni sibaka sesituna sa lipapali mokukona kukwana batu bababato eza 70,000.

Mukena mwa miziyamu yeo mi mukomokiswa ki lika zeñata-ñata zemubona mwa sibaka sesinde se, ili zebupehile ka kushutana-shutana. Bukaufi ni fahalaa selusi, mubona nyukiliyasi, ili nto ya laundi ya butelele bwa kuya mwahalimu bobulikana ni mandu alundatami abato eza 20. Muliba kwa sibaka seo.

Mukena mwa munyako ofumaneha mwa litalo la kwande la nyukiliyasi kamba membreni, mi mutalima lika zemipotolohile. Likromozomu ze 46 ki zona sihulu zefumaneha mwa sibaka se. Likromozomu zeo liinzi hamoho ka bubeli, mi ki za bupahamo bobushutana, kono likromozomu zeli bukaufi ni mina ki za bupahamo bobubato likana mandu alundatami a 12 (1). Kromozomu yeñwi ni yeñwi ki yesisani bukaufi ni fahalaa yona; kacwalo, ibonahala sina soseji yetamahanya lika kono ki yekima sina mushemi wa kota. Mubona mihala yeshutana-shutana yetamezwi kwa kromozomu. Hamunze musutelela fakaufi, mulemuha kuli kunani milaini yezwa mwahalimu kushetumuka yefita fahalimwaa muhala ni muhala. Mi mwahalaa milaini yeo, kunani milaini yemiñwi yemikuswani yezwa kwa nzohoto kuya kwa bulyo (2). Milaini yeo ibonahala inge kuli ki mabunda-bunda a libuka, kono haki libuka; ki likalulo za kwande za lipiki zeputilwe hande mwa mubamba. Muhoha yeñwi ya lipiki zeo mi iputuluha ka bunolo. Mukomoka hahulu kulemuha kuli piki yeo ipangilwe fa tuka totutatezani (3), mi ni tona tutamilwe ka bukwala. Mwahalaa tuka to, mubona nto yebonahala inge muhala omutelele-telele. Ki nto mañi ona yeo?

Kuli lunolofaze lika, lukabiza kalulo ya kromozomu yeli mutala yeo kuli ki muhala. Inani bukima bobueza lisentimita zebato eza 2.6. Itamilwe ka kutiya fa liprotini zeñwi zeipitezi (4), ili kutahisa kuli mihala yetatezani ibe mwahalaa mihala yemiñwi yetatezani. Mihala yeo itamezwi kwa mufuta omuñwi wa sikafodi, ili yetusa kuli ibe mwa sibaka sayona. Kunani sisupo sesibonisa kuli muhala uputilwe hande ka bukwala. Hane mukaputulula muhala wa likromozomu zeli mutala ze ni kuuyala fafasi, neuka kona kupotoloha lifasi ni kucikiseza fahalaa lona! *

Buka yeñwi ya sayansi italusa kuli kuputiwa hande kwa muhala wo ki “bumanjinela bobubonisa bukwala bobutuna.”¹⁸ Kana mukalumela haiba mutu yomuñwi abulela kuli nto yekomokisa yeo neiitahezi feela kusina manjinela yanaalukisize hande lika cwalo? Haiba mwa miziyamu ye, kunani sintolo mokulekiswa lika zeñata-ñata mi mufumana kuli lika zeo kaufela libeilwe hande ka bukwala, ili kumitusa kuli mufumane ka bunolo nto ifi kamba ifi yemubata, kana mukanahana kuli lika zeo kaufela neliikezahalezi feela? Kutokwa nihanyinyani! Kono bukwala bo, bufitelwa kwahule ki mouputezwi muhala wo ka bukwala.

Sisupo sesiñwi mwa miziyamu simikupa kuswala kalulo yeñwi ya muhala wo mwa lizoho ni kuutatubisisa (5). Hamunze mufitisa muhala wo mwahalaa minwana yamina, mulemuha kuli uipitezi luli. Muhala wo unani mabonda amabeli. Mabonda ao atamezwi kwa tuka totuñwi totunyinyani, mi sibaka sesi mwahalaa kakañwi ni kakañwi katona salikana. Muhala wo ubonahala inge lele yebondolozwi hahulu kuli mane seibonahala inge mapahamelo a laundi (6). Cwale mulemuha taba ye: Kanti nto yemusweli ki molekyu ya DNA, ili yeñwi ya lika zetaata hahulu kuliutwisisa!

Kromozomu ipangilwe fa molekyu iliñwi ya DNA, yenani liprotini zeñwi zeipitezi ni sikafodi, ili zelukisizwe hande ka bukwala. Mahatelo a lele anani mihala yemibeli (7). Mahatelo a lele ao aeza musebezi mañi? Lika zeo kaufela litokwahalelañi? Mubona sisupo sesifa taluso yebunolo.

Sisupo seo simitaluseza kuli haiba mutu autwisisa mahatelo a lele ao, zona lisipi zesweli lisipi zepeli za lele ze mwa matuko, ukautwisisa DNA. Luungeñi kuli lisipi zepeli ze mwa matuko zeo zakumulwa kwateñi. Sipi yeñwi ni yeñwi inani lisipi zeñwi zesweli ku yona. Lisipi zeo li mwa mifuta feela yemine. Ba sayansi batalusa kuli mifuta yeo ki A, T, G, ni C. Ba sayansi nebakomokile hahulu hane baitutile kuli mutatamanelo wa litaku zeo utusanga kuli litaba lifitiswe hande ka kuitusisa litaku zeyemela manzwi amañwi.

Mwendi mwaziba kuli mwa lilimo za ma 1800, batu nebakona kuambolisana ka kuitusisa telegilafu, ili yenenani litaku zeyemela manzwi amañwi. Fateñi, nekunani feela kuto ni mulaini. Niteñi, batu nebakona kuñola manzwi kamba mibamba yemiñata-ñata. DNA inani litaku zeene zeyemela manzwi amañwi. Litaku zeo lilukisizwe cwana ka kutatamana—A, T, G, ni C—mi likona kuitusiswa kuñola manzwi kamba zona litaba zetatamana. Litaba zeo lilukisizwe mwa maparagilafu abizwa likalulo za sihozo. Ka avareji, kalulo ni kalulo ya sihozo inani litaku ze 27,000. Likalulo za sihozo zeo ni sibaka sesitelele sesi mwahalaa zona likolohanywanga hamoho kueza likauhanyo za mufuta omuñwi, zona likromozomu. Kutokwahala likromozomu ze 23 kuli buka, kamba zona litaba kaufela za sihozo za sika, ikone kufezwa kuñolwa. *

Litaba za sihozo hane likañolwa mwa buka, buka yeo neikaba yetuna luli. Ki litaba zekuma kai zeneka fumaneha mwa buka yeo? Ka avareji, fa lele ya DNA, litaba za batu za sihozo likona kuba ni mahatelo abato eza 3 bilioni.¹⁹ Luungeñi kuli mufilwe libuka zepeli, mi volyumu ni volyumu ya buka yeo inani makepe afitelela 1,000. Litaba za sihozo likona kukwana mwa livolyumu ze 428 zecwalo. Cwale hane mukaekeza kwateñi litaba za sihozo za mwa buka yabubeli, fo selusi ni selusi neikaba ni livolyumu zecwalo ze 856. Hane mukataipa litaba za sihozo zeo munosi kuzwa la Mande kuisa la Bufaifi ka lihora ze 8 kusina kupumula, nemuka tanda lilimo zebato eza 80 kuli mufeze musebezi wo!

Niteñi, hamulaho wa kutaipa litaba zeñata cwalo, mutokwa kueza buikatazo bobuñwi kuli litaba zeo liitusiswe ki mubili wamina. Mutokwa kulukisa kuli livolyumu zeo zeñata-ñata zenani makepe amañata-ñata likwane ku yeñwi ni yeñwi ya liselusi zenyinyani-nyani zeeza 100 trilioni. Hakuna mutu yakona kukatela litaba zeñata-ñata cwalo mwa lika zenyinyani-nyani cwalo.

Caziba yomuñwi wa sayansi ya limolekyu ni sayansi ya likompyuta naañozi kuli: “Mwa DNA yeomisizwe yeeza gramu iliñwi, ili yekona kukwana mwa sika sesibato eza sentimita iliñwi mwa maneku kaufela, kukona kufumaneha litaba zeñata zelikana ni zekona kukwana fa ma CD aeza 1 trilioni!”²⁰ Taba yeo italusañi? Muhupule kuli DNA inani litaba za sihozo, zona litaelo zetokwahala kuli kupangehe mubili wa mutu ni mutu. Selusi ni selusi inani litaelo zekwanile. DNA yekwana fa kaswana kalikañwi kakanyinyani inani litaba zetokwahala kuli batu kaufela babapila mwa lifasi kacenu bakone kupangeha, mane palo yeo ikona kuminahanywa ibato ba ha 350! Kacwalo, DNA yetokwahala kuli kupangehe batu ba 7 bilioni babapila fa lifasi kacenu ki nto yenyinyani hahulu fa kaswana kakanyinyani.²¹

Kusina taba kuli batu bakonile kupanga lika zenyinyani hahulu, hakuna nto ifi kamba ifi yebapangile batu yekona kuba ni litaba zeñata hahulu cwalo. Niteñi, haluitusiseñi mutala wa CD. Munyakisise taba ye: Mukona kukomoka moipangezwi hande, kuli yabenya kwa neku leliñwi layona mi ibunolo kuitusisa yona. Taba yeo ibonisa hande fokusweu kuli kunani mutu yabutali yaipangile. Kono kucwañi haiba fa CD fo kunani litaba zebeilwe fateñi—mi litaba zeo haki zesina tuso kono ki litaba zende zebonisa hande mwakupangela mishini yemiñwi yeipitezi, mwaku ibabalelela ni mwaku ilukiseza? Litaba zeo haliekezi kwa bukiti bwa CD kamba butuna bwayona. Kono ki zona zetahisa kuli CD yeo ibe ya butokwa hahulu. Kana litaba zeo nelisike zamikolwisa kuli kunani mutu yomuñwi yabutali yaliñozi? Kana haki niti kuli kutokwahala mutu kuli litaba liñolwe?

Hakusika fosahala kubapanya DNA kwa litapa la CD kamba buka. Mane buka yeñwi yebulela za litaba za sihozo italusa kuli: “Taba ya kubapanya litaba za sihozo kwa buka haiswaneli kulukomokisa. Kakuli zaswana ni buka luli.” Feela kuli litaba zeo zona liñozwi mwa puo yetokwa kutungunyunwa. Muñoli wa buka yeo uzwelapili kutalusa kuli: “Litaba za sihozo ki buka yelukisizwe hande ka butali, kakuli haiba ibeiwa mwa miinelo yeswanela, yakona kuikeza fotokopi ni kuipala yona iñi.”²² Taba yeo ilutisa fa taba yeñwi ya butokwa yeama DNA.

Hamunze mubuha zesweli kuezahala, mukala kuipuza ka za haiba nyukiliyasi ya selusi yazamayanga kamba kutokwa. Cwale mulemuha sisupo sesiñwi sesitalusa zesweli kuezahala. Fahalimwaa nto yeñwi ya gilasi mokunani muhala wa DNA, mubona sisupo sesili: “Musine fa Kuli Muzibe Zeezahala.” Cwale mwasina fateñi mi muutwa mukandeki yabulela kuli: “DNA ieza misebezi yemibeli ya butokwa. Musebezi wapili uama kukopisa litaba. DNA itokwa kukopiswa ilikuli selusi ni selusi yepangiwa ibe ni litaba zeswana za sihozo. Lumimema kubuha vidio ka za taba yeo.”

Mubona mushini omuñwi oipitezi hauzwela kwande ka kuitusisa munyako o kwa mafelelezo a sisupo fokuboniswa litaba. Mulemuha kuli mushini wo mane unani mishini yemiñwi yeswalani ni ona. Mushini wo uya kwa DNA, uyo ikwesa ku yona, mi ukalisa kuzamaya fa DNA sina feela sitima sesizamaya fa njanji. Uzamaya ka lubilo lolutuna kuli mane mupalelwa kubona hande zeezahala, kono cwale mulemuha kuli kwamulaho a mushini wo sekunani mihala yemibeli yekwanile ya DNA mwa sibaka sa kuba ni muhala ulimuñwi feela.

Mukandeki uzwelapili kutalusa kuli: “Wo ki mutala obunolo luli obonisa moikopisezwanga DNA. Mishini yeshutana-shutana yebizwa lienzaimu izamayanga fa DNA, ikalanga ka kuaba DNA fahali kuieza mihala yemibeli, mi kihona ikaitusisa muhala o kwamulaho wa mushini kupanga muhala omuñwi omunca. Halukoni kumibonisa likalulo kaufela zeamiwa—zecwale ka mushini omunyinyani ozamayanga mushini okopisa litaba kwapili ni kupuma muhala omuñwi wa DNA ilikuli mushini okopisa litaba ukone kufita hande fateñi. Mi halukoni kumibonisa moibalelwanga DNA hañata-ñata. Mafosisa alemuhiwanga ni kulukiswa hande luli.”—Mubone siswaniso sesi fa  likepe 16 ni 17.

Mukandeki uzwelapili kutalusa kuli: “Zelukona feela kumibonisa ki lubilo lwa mushini wo. Lusepa kuli mulemuhile kuli mushini wo umata ka lubilo lolutuna, nji cwañi? Mishini ya lienzaimu izamayanga fa njanji ya DNA ‘ka lubilo lolutuna, mwa sekondi ni sekondi ikona kupahama mapahamelo a lele abato eza 100.²³ Haiba njanji yeo ilikana ni njanji ya sitima, mishini yeo neika mata fateñi ka lubilo lwa likilomita ze 80 ka hora. Kwa tumaikolokuwawa, mishini yekopisa litaba yeo imatanga ka lubilo lolutuna hahulu, kuli mane lufita lubilo lo halishumi! Mwa liselusi za batu, mishini yemiñata-ñata yekopisa litaba yecwalo ifitanga fa njanji ya DNA kuliba kwa libaka zeshutana-shutana. Likopisanga litaba za sihozo kaufela mwa lihora ze 8.”²⁴ (Mubone mbokisi yeli, “ Molekyu Yekona Kubaliwa ni Kukopiswa,” fa likepe 20.)

Mishini yekopisa DNA ikala kuzwa fone ili hanyinyani-hanyinyani. Kutaha mushini omuñwi. Ni ona uzamaya fa DNA, kono ueza cwalo ka bunya. Mulemuha kuli muhala wa DNA ukenela kwa neku leliñwi la mushini wo ni kuyo zwela kwa neku leliñwi kono haucinci. Kono mulemuha kuli kunani muhala omunca osweli kuzwela mwa kalulo yeñwi ya mushini wo, mi ubonahala inge muhata osweli kuhula. Mubata kuziba kuli ki lika mañi zeezahala.

Mukandeki hape umitaluseza zeezahala, uli: “Musebezi omuñwi oieza DNA ki wa kuñola litaba. DNA haizwangi mwa nyukiliyasi moisilelelizwe hande. Kono cwale kukonahalanga cwañi kuli litaba za sihozo ze ku yona, ili zetusa kupanga liprotini kaufela ze mwa mubili wamina, likone kubaliwa ni kuitusiswa? Mushini wa lienzaimu wo ufumana kalulo yeñwi fa DNA, kokunani kalulo yeñwi ya sihozo yetukisizwe ki likemiko ze kwande a nyukiliyasi ya selusi. Cwale mushini wo uitusisa molekyu yebizwa RNA (ribonucleic acid) kuli ipange kopi yeñwi ya kalulo ya sihozo yeo. RNA ibonahala inge muhala ulimuñwi wa DNA, kono yashutana ni DNA. Itusanga kuunga litaba zefumaneha mwa likalulo za sihozo. RNA ishimbanga litaba zeo inze isali mwa mushini wa lienzaimu, kihona izwa mwa nyukiliyasi ni kuliba ku yeñwi ya maribozomu, ili kolikayo itusiswa litaba zeo kuli kupangiwe liprotini.”

Hamunze mubuha taba yeo, mukomoka hahulu kubona zeezahala. Mukomokiswa hahulu ki zemubona mwa miziyamu yeo ni bukwala bwa batu baba ipangile ni kupanga mishini yeli mwateñi. Kono luungeñi kuli mubuhiswa lika kaufela zemuboni mwa sibaka se, zebonisa misebezi yemiñata-ñata kaufela yesweli kuezwa mwa mubili wamina. Kaniti luli, nemuka komokiswa hahulu ki zene mukabona!

Kono mulemuha kuli misebezi yeo kaufela yesweli kuezwa ki mishini yeipitezi yeminyinyani-nyinyani mane isweli kuezahala ka nako ya cwale mwa liselusi zamina ze 100 trilioni! DNA yamina isweli yabaliwa, mi litaelo lisweli zafiwa za kuli liprotini zeñata-ñata za mifuta-futa lipangiwe, ili fona foupangilwe mubili wamina—kuli kupangiwe lienzaimu za mubili, misifa, lilama zaona, ni zeñwi cwalo. Ka nako ya cwale, DNA yamina isweli yakopiswa ni kubaliwa mwa selusi ni selusi yenca kubona haiba kunani mafosisa amañwi, mi haiba mafosisa afumanwa, alukiswanga.

Hape luipuzeñi kuli: ‘Litaelo kaufela zefumaneha mwa DNA lizwa kai?’ Bibele ibonisa kuli “buka” ye ni litaba ze ku yona lizwa ku Musimululi yamaata. Kana taba yeo yautwahala kamba yalwanisana ni sayansi?

Hamunyakisise taba ye: Kana batu bakona kuyaha miziyamu yecwalo? Nebaka ziyeleha hahulu hane bakalika kueza cwalo. Buñata bwa litaba za sihozo ni molisebeleza haliutwisisehi. Ba sayansi basalika kubatisisa kolifumaneha litaba kaufela za sihozo ni musebezi olieza. Mi litaba za sihozo likwahela feela kalulo yenyinyani ya muhala wa DNA. Kono kucwañi ka za kalulo yetelele ya muhala wo yesina litaba za sihozo? Kwamulaho, ba sayansi nebaanganga kuli likalulo zeo ki DNA yesina tuso, kono mubonelo wabona ka za taba yeo ucincize cwanoñu fa. Likalulo zeo ki zona zezamaisanga mo litaba za sihozo liitusisezwa ni sipimo seliitusiswa. Ba sayansi niha nebaka kona kupanga DNA ni mishini yetusa kuikopisa ni kuibala, kana nebaka kona kulukisa kuli isebeze hande sina moisebeleza DNA kasibili?

Caziba wa sayansi yomuñwi yatumile hahulu yabizwa Richard Feynman naañozi taba yeñwi nakonyana pili asika shwa kale: “Hanikoni kuutwisisa nto yenisa koni kupanga.”²⁵ Taba ya niti yanaabulezi muuna yo ibonisa kuli naaikokobeza, mi kusina kukakanya, italusa hande taba ya DNA. Ba sayansi habakoni kupanga DNA ni mishini yayona yetusa kuli ikone kuikaba ni kuñola litaba; mi habakoni kuiutwisisa ka kutala. Nihakulicwalo, babañwi baipapata kuli bona baziba kuli DNA neitahile ka sipundumukela. Kana mwalumela taba yeo luli hamulaho wa kunyakisisa bupaki?

Batu babañwi babaitutile batalusa kuli bupaki habuyemeli taba yeo. Ka mutala, caziba wa sayansi yabizwa Francis Crick, yanaatusize kuziba kuli DNA inani likalulo zepeli zetatezani, naatalusize kuli molekyu ya DNA ionga-ongilwe hande hahulu mi hakukonahali kuli ikone kuitahela feela ka ili yona. Naatalusize kuli mutu yomuñwi yabutali yasapili fa lifasi naalumile DNA fa lifasi, ili kutahisa kuli lika zepila libeteñi.²⁶

Cwanoñu fa, caziba wa lituto za butali bwa lifasi yabizwa Antony Flew, yanaasa lutile batu ka lilimo ze 50 kuli lika nelitahile ka kuipilaula naacincize mubonelo wahae. Hanaanani lilimo ze 81, akala kulumela kuli kuswanela kuba ni Mubupi yabutali yanaabupile lika zepila. Ki kabakalañi hanaacincize mubonelo wahae? Ki kabakala kuituta za DNA. Hanaabuzizwe ka za haiba naasaikalelwi kuli ba sayansi babañwi nebasike batabela mubonelo wanaakalile kuba ni ona wo, Flew aalaba kuli: “Bo ikaba bumai luli. Mwa bupilo bwaka kaufela nisebelisize sikuka sa kuli mutu . . . [uswanela] kulumela taba kabakala bupaki bwanani bona, kusina taba kuli bupaki bo bupatululañi.”²⁷

Mubona cwañi? Bupaki bo bupatululañi? Luungeñi kuli mwa kalulo yeñwi ya fakitori mufumana muzuzu wa likompyuta. Fa kompyuta ye mwa muzuzu wo, kunani progilamu yeñwi yeipitezi yezamaisa misebezi kaufela yeezwa mwa fakitori yeo. Mi mane progilamu yeo isweli yaluma litaba za mwakupangela mushini ni mushini mwa fakitori yeo ni kutusa kuli usebeze hande, mi usweli wapanga likopi zeñwi zayona ni kubala litaba zeo. Taba yeo ibonisañi? Kana mukanahana kuli kompyuta yeo ni progilamu yefumaneha fateñi neliipangile ka ili zona kamba nelilukisizwe hande ki batu bababutali? Kaniti luli, bupaki bubonisa hande fokusweu mone litezi lika zeo.