1. Ki lika mañi zelutokwa kueza kuli lulapele Jehova ka nzila yetabisa, mi ki kabakalañi?

 JESU naabulezi kuli: “Balapeli ba niti bakalapela Ndate ka moya ni ka niti, kakuli mane Ndate ubata babacwalo kuli bamulapele.” (Joani 4:23; 6:44) Mañi ni mañi waluna uswanela kuzwelapili “kulemuha sesilumelelwa ku Mulena.” (Maefese 5:10) Kueza cwalo haki ko kubunolo kamita. Satani ulika kuluyaulula kuli lueze lika zesatabisi Jehova.—Sinulo 12:9.

2. Mutaluse zeneezahezi kwa Lilundu la Sinai.

² Satani ulika kuluyaulula ka mukwa ufi? Nzila yeñwi yaeza cwalo ka yona, ki ka kululyanganisa kuli lusike lwaziba zelukile ni zesika luka. Mulemuhe zeneezahalile kwa sicaba sa Isilaele ka nako yene batibelezi bukaufi ni Lilundu la Sinai. Mushe naakambami fa lilundu, mi sicaba nesilibelela kuli akute mwa mafulo. Hamulaho wa nako, bakatala kulibelela mi bakupa Aruni kuli abaezeze mulimu. Aeza siswaniso sa gauda sesibonahala inge namani. Cwale sicaba saeza mukiti. Babina banze bapotoloha namani ni kuikubamela. Nebalumela kuli ka kukubamela namani, yene balapela luli neli Jehova. Kono mukiti wo neusika ba omunde ka libaka  feela la kuli batu nebauunga kuli ki “mukiti wa Jehova.” Jehova naangile kezo yeo kuli ki kulapela maswaniso, mi batu babañata nebashwile. (Exoda 32:1-6, 10, 28) Luitutañi kwa taba yeo? Musike mwapumiwa. “Musike mwaswala sesimasila,” mi mulumeleze Jehova kumiluta zelukile ni zesika luka.—Isaya 52:11; Ezekiele 44:23; Magalata 5:9.

3, 4. Ki kabakalañi hakuli kwa butokwa kunyakisisa simuluho ya buñata bwa mikiti yetumile hahulu?

³ Jesu hanaali fa lifasi, naalutile baapositola bahae kuli batome mutala mwa bulapeli bobukenile. Hamulaho wa lifu lahae, baapositola nebazwezipili kuluta balutiwa babanca likuka za Jehova. Kono baapositola hase bashwile, baluti babuhata bakala kutisa mwa puteho mihupulo yefosahalile, lizo, ni mikiti ya batu bane basa lapeli Mulimu. Mane babeya yemiñwi ya mikiti yeo mabizo amanca kuli iutwahale inge ki ya Sikreste. (2 Matesalonika 2:7, 10; 2 Joani 6, 7) Buñata bwa mikiti yeo isatumile hahulu ni nako ye, mi isasusueza litumelo za buhata, mane ni za budimona. *—Sinulo 18:2-4, 23.

⁴ Mwa lifasi kaufela kacenu, mikiti ni lipumulo liingiwa ki batu kuba za butokwa hahulu. Nihakulicwalo, hamunze muituta mwaangela lika Jehova, mwendi mukalemuha kuli mutokwa kucinca mibonelo yamina ka za mikiti yemiñwi. Kueza licinceho haki kokubunolo, kono mukolwe kuli Jehova uka mitusa. Halunyakisiseñi simuluho ya mikiti yemiñwi yetumile hahulu ilikuli lukone kuutwisisa mwaikutwela Jehova ka za mikiti yeo.

5. Ki bupaki mañi bobubonisa kuli Jesu naasika pepwa la 25 December?

⁵ Mwa libaka zeñata za lifasi, Kirisimasi ieziwanga la 25 December, ili lizazi lebalumela batu babañata kuli ki lona lanaapepilwe Jesu. Bibele hailubuleleli lizazi kamba nihaiba kweli yanaapepilwe Jesu, kono ilubulelela nto yeñwi ka za nako mwa silimo yanaapepilwe. Luka naañozi kuli Jesu hanaapepilwe mwa Betelehema, ‘balisana nebapila mwa naheñi,’ banze bababalela mitapi yabona. (Luka 2:8-11) Mwa kweli ya December, mwa Betelehema kubanga ni silami, pula, ni litwa, kabakaleo balisana nebasike bapila mwa naheñi ni mitapi yabona ka nako ya busihu. Luitutañi kwa taba ye? Jesu naapepilwe ka nako yekufutumala, isiñi mwa December. Bupaki bwa Bibele ni bolufumana mwa litaba za kwamulaho bubonisa kuli naapepilwe mwahalaa likweli zezibahala cwale kuli ki September ni October.

6, 7. (a) Lizo zeñata zetumile za Kirisimasi nelikalile cwañi? (b) Luswanela kufa limpo ka libaka lifi?

⁶ Kirisimasi neikalile cwañi? Neisimuluhile kwa mikiti ya batu babasa lapeli Mulimu, yecwale ka mukiti wa Maroma wa Saturnalia, ili mukiti oezezwa Saturn, mulimu wa njimo. Buka yebizwa The Encyclopedia Americana ibulela kuli: “Mukiti wa Maroma wa Saturnalia oeziwanga fahalaa December, unani lizo zeñata zelikanyiswanga fa Kirisimasi. Ka mutala, ku ona mukiti wo, ki kona kokuzwelela mikiti yetulile tikanyo, sizo sa kufanana limpo, ni sa kutukisa makandela.” Hape, mukiti wa kupepwa kwa mulimu wa lizazi yabizwa Mithra wa Maperesia neueziwanga la 25 December.

 ⁷ Nihakulicwalo, batu babañata babaezanga mukiti wo kacenu habanahanangi za kuli usimuluha kwa batu babasa lapeli Mulimu. Banyolelwanga feela Kirisimasi inze bali ki nako ya kuba ni lubasi, kuikola lico zende, ni kufanana limpo. Ka niti, lwalata lubasi ni balikani baluna, mi Jehova ubata kuli batanga bahae babe ni bufani. Sina feela moibulelela 2 Makorinte 9:7, “Mulimu ulata yafana inze atabile.” Jehova habati kuli lufange feela babañwi lika ka linako zeipitezi. Batu ba Jehova baikolanga kufa limpo ni kuba hamoho ni balikani ni  bahabo bona ka nako ifi kamba ifi mwa silimo, basalibeleli kuli ni bona bakutisezwe sesiñwi. Bafananga bakeñisa kuli balata babañwi.—Luka 14:12-14.

8. Kana babanuha ka linaleli nebafile Jesu limpo hanaasazopepiwa? Mutaluse.

⁸ Kuli bayemele muhupulo wa kufanana limpo fa Kirisimasi, batu babañata babulelanga kuli baana babalaalu bababutali nebatisize limpo ku Jesu inze ali mwa mulaka. Ki niti kuli sikwata sa baana nesitilo potela Jesu ni kumutiseza limpo. Mwa linako za Bibele, hañata batu neba tisanga limpo ku mutu wa butokwa. (1 Malena 10:1, 2, 10, 13) Kono kana mwaziba kuli Bibele ibulela kuli baana bao neeli babanuha ka linaleli, ili batu bamabibo mi nebasalapeli Jehova? Hape nebasika potela Jesu hanaasali mbututu inze ali mwa mulaka. Neba mupotezi hamulaho wa nako inze ali mwa ndu.—Mateu 2:1, 2, 11.

9. Ki mikiti ifi ya mazazi a kupepwa yebulezwi mwa Bibele?

⁹ Kubanga ni tabo fa lizazi leipepwa mbututu. (Samu 127:3) Kono taba yeo haitalusi kuli luswanela kuezanga mikiti ya mazazi a kupepwa. Munahane taba ye: Mwa Bibele kubulezwi feela mikiti yemibeli ya mazazi a kupepwa. Omuñwi neli mukiti wa kupepwa kwa Faro wa mwa Egepita, mi omuñwi neli wa mulena Heroda Antipasi. (Mubale Genese 40:20-22; Mareka 6:21-29.) Kono babusi ba kaufela nesi batanga ba Jehova. Mane Bibele haibonisi kuli kunani mulapeli wa Jehova yanaaezize mukiti wa lizazi la kupepwa kwahae.

10. Bakeste ba kwa makalelo nebaanga cwañi mikiti ya kupepwa?

¹⁰ Buka yeñwi (The World Book Encyclopedia) ibulela kuli Bakreste ba kwa makalelo “nebanga mukiti wa kupepwa  kwa mutu kuba sizo sa batu babasa lapeli Mulimu.” Lizo zecwalo nelitomile fa litumelo zabuhata. Ka mutala, Magerike ba kwamulaho nebalumela kuli mutu ni mutu naasilelezwa ki moya one uliteñi ka nako yanaapepilwe. Mi nebaikutwa kuli moya wo neuswalisana ni mulimu one upepilwe ka lizazi lanaapepilwe mutu yo. Kwanda litumelo zeo, mazazi a kupepwa hape aswalisana ni bunuhi bwa kunuha ka linaleli.

11. Jehova ubata kuli lube ni bufani ka mukwa ufi?

¹¹ Batu babañata baikutwa kuli lizazi la kupepwa ki labutokwa hahulu mi baswanela kuboniswa kuli baitebuhiwa ni kulatiwa ka lizazi leo. Kono lwakona kubonisa lilato kwa lubasi ni balikani baluna ka nako ifi kamba ifi mwahalaa silimo, kufita kulibelela feela lizazi lililiñwi. Jehova ubata kuli lube ni musa ni bufani ka nako kaufela. (Mubale Likezo 20:35.) Lwaitumelanga ku yena ka zazi ni zazi bakeñisa mpo ya bupilo bwalufile, isiñi feela fa mazazi a kupepwa.—Samu 8:3, 4; 36:9.

12. Lizazi la kushwa likona kuba cwañi lelinde kufita lizazi la kupepwa?

¹² Liñolo la Muekelesia 7:1 libulela kuli: “Libizo lelinde lifita oli yende, mi lizazi la kushwa lifita lizazi la kupepwa.” Lizazi la kushwa likona kuba cwañi lelinde kufita lizazi la kupepwa? Halupepwa hakuna nto yeluezize mwa bupilo bwaluna ibe yende kamba yemaswe. Kono halusebeleza Jehova mwa bupilo bwaluna kaufela ni kuezeza batu lika zende, luikezeza “libizo lelinde” kamba kuba ni libubo lelinde, mi Jehova ukaluhupula nihase lushwile. (Jobo 14:14, 15) Batu ba Jehova habaezangi mukiti wa lizazi labona la kupepwa kamba wa lizazi lanaapepilwe Jesu. Mane Jesu naalulaezi  feela kuezanga Kupuzo ya lifu lahae.—Luka 22:17-20; Maheberu 1:3, 4.

13, 14. Mukiti wa Isita usimuluha kai?

¹³ Batu babañata balumela kuli habaeza mukiti wa Isita bahupula lizazi lanaazuhile Jesu kwa bafu. Kono  niti ki kuli, mukiti wa Isita uzwelela fa Eostre, ili libizo la mulimu wa musali wa kwa England yangiwa kuba mulimu wa kakusasana ni wa maliha. Dikishinari yeñwi (The Dictionary of Mythology) italusa kuli mulimu yo hape neli wa lupepo. Lizo zeñwi zeeziwangwa fa lizazi la isita lilumelelana hahulu ni taba yeo. Ka mutala, buka yeñwi (Encyclopædia Britannica) italusa kuli mai “saangilwe ka nako yetelele kuli ki sisupo sa bupilo bobunca ni zuho.” Mi lishakame zona seliitusisizwe sina sisupo sa lupepo ka nako yetelele mwa bulapeli bwa buhata. Kwa bonahala hande kuli hakuna swalisano yemwahala mukiti wa Isita ni zuho ya Jesu.

¹⁴ Kana Jehova waatabelanga habona batu inge bakopanya lizo za bulapeli bwa buhata ni zuho ya Mwanaa hae? Batili. (2 Makorinte 6:17, 18) Mane Jehova hasika lulaela kuli luezange mukiti wa kuhupula zuho ya Jesu.

15. Mukiti wa Halloween neukalile cwañi?

¹⁵ Mukiti wa Halloween, obizwa hape kuli All Hallows’ Eve kamba All Saints’ Day kueziwanga lika za buloi, za liunduma, ni za libupiwa za moya. Mukiti wo ki wakale. Ibato ba ka November 1 kweli haikwanile hande, ma-Celt ba kwa Britain ni kwa Ireland nebaezanga mukiti wa Samhain. Nebalumela kuli ka nako ya mukiti wo, mioya ya batu babashwile neikutanga mwa lifasi. Batu nebasiyanga lico ni lino ilikuli mioya yeo isike yabaholofaza. Banana kacenu habalemuhangi kuli balikanyisanga luli lizo za sidimona za kwaikale, habatinanga sina mone batinelanga batu ka nako ya mukiti wo ni kuya fandu ni ndu inze bahuwaka ilikuli bafiwe nto yeñwi.

16, 17. Luswanela kuhupulañi halubata kueza sinawenga?

¹⁶ Sinawenga ki kezahalo yetabisa. Mikiti ya linawenga ieziwanga ka linzila zeshutana-shutana mwa lifasi kaufela. Batu hañata habanahanisisangi kolizwelela lizo zeeziwanga fa mukiti wa sinawenga, ka mukwa ocwalo, mwendi habazibi kuli lizo zeñwi litomile fa tumelo ya bulapeli bwa buhata. Kono baana ni basali ba Sikreste bababata kunyalana ili babalela kueza sinawenga, babonanga teñi kuli sinawenga sabona sika tabisa Jehova. Baakona kueza likatulo zende haiba baziba kolizwelela lizo zeeziwanga fa mukiti wa sinawenga.—Mareka 10:6-9.

¹⁷ Lizo zeñwi zeeziwanga fa sinawenga liingiwa kuba zefa matohonolo kwa batu babasazo nyalana. (Isaya 65:11) Ka mutala, mwa libaka zeñwi, batu bahasanga muuna ni musali babanyalana, laisi kamba lika zeñwi zeswana ni yona. Balumela kuli kueza cwalo kukatahisa kuli batu babanyalana babe ni bana, tabo, kupila nako yetelele, mane ni kubasileleza kwa lika zemaswe. Kono Bakreste baambukanga kueza lizo lifi kamba lifi za bulapeli bwa buhata.—Mubale 2 Makorinte 6:14-18.

18. Ki lifi likuka zeñwi za mwa Bibele zeama sinawenga?

¹⁸ Muuna ni musali ba Sikreste babanyalana babatanga kuli sinawenga sabona sibe sesitabisa ni sesikutekeha ni kuli batu kaufela babatile baikole sona. Baenyi babatile kwa mukiti wa sinawenga oeziwa ki Bakreste hababulelangi lika zemaswe, za matapa, kamba kubonisa kashwau ku babanyalana kamba kwa batu babañwi. (Liproverbia 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Sinawenga sa Sikreste hasiezwangi ka mulelo wa “kuiponahaliseza  zanani zona mutu mwa bupilo.” (1 Joani 2:16) Haiba mulela kueza sinawenga, mubone teñi kuli mwanyakisisa hande mosika bela ilikuli hasamulaho musiyale inze munani mazwalo alukuluhile.—Mubone Litaluso za Kwa Mafelelezo 28.

19, 20. Sizo sa kunanulela likomoki mwahalimu hakunwiwa lino sisimuluha kai?

¹⁹ Mukwa otumile hahulu fa mikiti ya linawenga ni mikiti yemiñwi, ki wa kunanulelanga likomoki mwahalimu hakunwiwa lino. Ka nako yebaeza cwalo, mutu yomuñwi uakaleza batu bunde, mi babañwi bona bananulela feela likomoki zabona mwahalimu. Bakreste baswanela kuunga cwañi mukwa wa kunanulelanga likomoki mwahalimu hakunwiwa lino?

²⁰ Buka yeñwi (International Handbook on Alcohol and Culture) ibulela kuli mukwa wa kunanulelanga likomoki mwahalimu mwendi usimuluha fa sizo sa kwaikale sa bulapeli bwa buhata. “Mwa sizo se, lino zenengiwa kuba zekenile nelifiwa kwa balimu.” Batu nebaezanga cwalo ili kulakaleza mutu bunde ka kufa tapelo yekuswani ya kuli ‘upile nako yetelele!’ kamba ‘uyoye!’” Mwa linako za kwaikale, batu nebananulelanga likomoki mwahalimu ili kukupa milimu yabona kuli ibafuyole. Kono Jehova yena haafuyaulangi batu ka nzila yecwalo.—Joani 14:6; 16:23.

21. Ki mikiti ifi yemiñwi yebaswanela kuambuka Bakreste?

²¹ Hamunyakisisa ka za kuya kwa mukiti omuñwi kamba kusaya kwateñi, munahane ka za mikwa  yesusuezwa ki mukiti wo. Ka mutala, fa mikiti yemiñwi kubanga ni mibinelo yemaswe, kunwa maswe bucwala, mane ni kueza buhule. Mikiti yecwalo ikona kususueza baana kulobala ni baana ka bona kamba basali kulobala ni basali ka bona kamba kususueza batu kulata hahulu naha yabona. Haiba luabana mwa mikiti yecwalo, kana lwabonisa luli kuli lutoile zatoile Jehova?—Samu 1:1, 2; 97:10; 119:37.

22. Ki lika mañi zekona kutusa Mukreste kubona haiba waswanela kuya kwa mukiti omuñwi kamba kutokwa?

²² Bakreste baswanela kutokomela hahulu kuli basike baeza mikiti yesa kutekehisi Mulimu. Muapositola Paulusi naañozi kuli: “Niha muca niha munwa kamba hamueza nto ifi kamba ifi, mueze lika kaufela kuli Mulimu akanyiswe ka zona.” (1 Makorinte 10:31; mubone Litaluso za Kwa Mafelelezo 29.) Ki niti kuli haki mikiti kaufela yesusueza buhule, bulapeli bwa buhata, kamba batu kulata hahulu naha yabona. Haiba mukiti haulobi likuka za Bibele, lwakona kuikezeza katulo ya kuabana teñi kamba kutokwa. Hape lutokwa kunyakisisa mo katulo yelueza ikaamela babañwi.

23, 24. Lukona kutalusa cwañi likatulo zaluna ka za mikiti yemiñwi kwa batu ba mwa lubasi lwaluna babasi Lipaki za Jehova?

²³ Mwendi mutuhezi kufumanehanga kwa mikiti yesa kutekehisi Jehova. Kono batu babañwi ba mwa lubasi lwamina babasi Lipaki za Jehova bakana baikutwa kuli mwendi hamubalati kamba kuli mwendi hamusalata kuitabisanga ni bona. Mwendi baikutwa kuli mazazi a lipumulo ki yona feela nako yeo lubasi lukona  kuitabisa hamoho. Ka mukwa ocwalo, mukona kuezañi? Kunani linzila zeñata zemukona kubakolwisa ka zona kuli mwabalata ni kuli ki babutokwa ku mina. (Liproverbia 11:25; Muekelesia 3:12, 13) Mwendi mwakona kubamema ka nako yeñwi kuli muitabise ni bona.

²⁴ Haiba bahabo mina babata kuziba libaka hamusa abani mwa lipumulo zeñwi, mwakona kubata litaba zeñwi, mwa lihatiso zaluna kamba fa webusaiti yaluna ya jw.org, zekona kumitusa kutalusa libaka hamusaezangi cwalo. Musike mwakananisana ni bona kamba kubahapeleza kunahana momunahanela. Mutuse lubasi lwamina kuutwisisa kuli nemunyakisisize lika zeñata kihona mueza katulo ya kabutu. Mube ni pilu-telele, mi “haike manzwi amina kamita abe anani musa, alungilwe lizwai.”—Makolose 4:6.

25, 26. Bashemi bakona kutusa cwañi bana babona kulata likuka za Jehova?

²⁵ Ki kwa butokwa kuli kaufela luna luzibe hande mabaka atahisa kuli lusike lwaabana mwa mikiti yemiñwi. (Maheberu 5:14) Mulelo waluna ki wa kutabisa Jehova. Mi haiba lu bashemi, luswanela kubanga ni nako yakutusa bana baluna kuutwisisa likuka za mwa Bibele ni kulilata. Habaka ziba hande Jehova, bakaeza zemutabisa.—Isaya 48:17, 18; 1 Pitrosi 3:15.

²⁶ Jehova waatabanga haalubona inze lueza molukonela kaufela kumulapela ka nzila yekenile ni ka busepahali. (Joani 4:23) Kono batu babañata banahana kuli hakuna mutu yakona kusepahala mwa lifasi le la batu babasa sepahali. Kana yeo ki niti? Lukanyakisisa taba yeo mwa kauhanyo yetatama.