1, 2. (a) Batu babasazo nyalana babanga ni sepo mañi? (b) Ki lipuzo mañi zeluka nyakisisa mwa kauhanyo ye?

 MUEZE inge bababona muuna ni musali babatabile fa lizazi labona la sinawenga. Banyolezwi hahulu kubona mobuka bela bupilo bwabona kwapili mi banani sepo yetuna. Banani sepo yakuli linyalo labona likaba latabo mi likaina kuya kuile.

² Nihakulicwalo, buñata bwa manyalo akalanga ka tabo haazwelangipili kuba cwalo. Kuli linyalo liine nako yetelele ni kuba la tabo, babanyalani batokwa kuetelelwa ki Mulimu. Ka mukwa ocwalo, halunyakisiseñi kalabo ya Bibele kwa lipuzo ze: Linyalo likona kutahisa lika mañi zende? Haiba mubata kukena mwa linyalo, mukona kuketa cwañi mutu wakunyalana ni yena? Mukona kuba cwañi muuna kamba musali yomunde mwa linyalo? Ki nto mañi yekona kutahisa kuli linyalo liine nako yetelele?—Mubale Liproverbia 3:5, 6.

3. Kana munahana kuli mutu utokwa kukena mwa linyalo kuli abe ni tabo? Mutaluse.

³ Batu babañwi balumela kuli mutu haakoni kuba ni tabo haiba asakeni mwa linyalo. Kono yeo haki niti. Jesu  naabulezi kuli bukwasha bwakona kuba mpo. (Mateu 19:11, 12) Mi muapositola Paulusi naabulezi kuli kunani lika zende zetiswa ki bukwasha. (1 Makorinte 7:32-38) Kuitingile ku mina kuketa kukena mwa linyalo kamba kutokwa. Hamuswaneli kutuhelela balikani, lubasi, kamba sizo kumikukueza kukena mwa linyalo.

4. Ki lifi zeñwi zende zetiswa ki linyalo lelinde?

⁴ Bibele ibulela kuli linyalo ni lona ki mpo yezwa ku Mulimu ni kuli kunani lika zeñwi zende zetiswa ki lona. Jehova naabulezi ka za muuna wapili, yena Adama, kuli: “Hakusika luka kuli mutu azwelepili kuina anosi. Nika muezeza mutusi, yaka mutusa.” (Genese 2:18) Jehova naabupile Eva kuli abe musalaa Adama, mi ki bona bapili kuba mwa linyalo. Haiba kuli batu babanyalani banani bana, baswanela kubona teñi kuli linyalo labona li mwa muinelo omunde mobakona kuhulisezwa bana. Kono kuba ni bana haki ona feela mulelo wa linyalo.—Samu 127:3; Maefese 6:1-4.

5, 6. Linyalo likona kuba cwañi sina “muhala wa mabonda amalaalu”?

⁵ Mulena Salumoni naañozi kuli: “Bababeli bafita alimuñwi kakuli bafumana mupuzo omunde kabakala kuli basebeza ka taata. Kakuli haiba alimuñwi ku bona awa, yomuñwi wakona kutusa mulikanaa hae kuyema. Kono ki sika mañi sesika ezahala ku yawa asina yamutusa kuyema? . . . Mi muhala wa mabonda amalaalu haukoni kupumiwa kapili.”—Muekelesia 4:9-12.

⁶ Linyalo lelinde likona kuba la batu bababeli babali balikani babatuna ili babatusana, kuomba-ombana, ni kubabalelana. Lilato likona kutahisa kuli linyalo litiye, kono linyalo likona kutiya hahulu haiba muuna ni musali babanyalani balapela Jehova. Linyalo labona  laakona kuba sina “muhala wa mabonda amalaalu,” ili muhala onani likalulo zetaalu zebondilwe hamoho ka kutiya. Muhala ocwalo utiile hahulu kufita muhala onani mabonda amabeli. Linyalo likaba lelitiile haiba Jehova u mwa linyalo leo.

7, 8. Paulusi naafile kelezo mañi ka za linyalo?

⁷ Batu bababeli hase banyalani, bakona kuikola somano ni kukulisa litakazo za yomuñwi ni yomuñwi. (Liproverbia 5:18) Nihakulicwalo, haiba mutu akena feela mwa linyalo ka mulelo wa kukulisa litakazo zeo, mwendi haana kuketa hande mutu wa kunyalana ni yena. Ki lona libaka Bibele haibulela kuli mutu uswanela kukena mwa linyalo hasaatulile “litakazo za kwa bunca,” ili nako ya mwa bupilo yeo litakazo za somano libanga zemaata hahulu. (1 Makorinte 7:36) Kuhande kusanyala kufitela litakazo zeo likuyuka. Ka nako yeo, mutu wakona kunahana hande ni kueza keto yende.—1 Makorinte 7:9; Jakobo 1:15.

⁸ Haiba munahana za kukena mwa linyalo, mutokwa kuba ni temuho ni kuziba kuli linyalo kaufela libanga ni matata. Paulusi naabulezi kuli babanyala kamba kunyalwa “bakaba ni manyando mwa nama.” (1 Makorinte 7:28) Nihaiba mwa linyalo lelinde kwakona kuba ni matata. Ka mukwa ocwalo, haiba mubata kukena mwa linyalo, mubone teñi kuli mwaketa hande mutu wa kunyalana ni yena.

9, 10. Kukaezahalañi haiba lunyalana ni mutu yasasebelezi Jehova?

⁹ Bibele ilufa sikuka sa butokwa hahulu seluswanela kuhupula haluketa mutu wakunyalana ni yena, ili: “Musike  mwalwala coko iliñwi ni babasa lumeli.” (2 Makorinte 6:14) Mutala wo utomile fa lika zebaezanga balimi. Haiba kuli lifolofolo zepeli halilikaneleli kwa butuna kamba maata, mulimi haana kulibeya kwa coko iliñwi ni kuyo libelekisa mwa simu. Kueza cwalo hakubonisi sishemo kwa lifolofolo zeo, kakuli kaufela zona likanyanda. Kanzila yeswana, mutu yalapela Jehova haakena mwa linyalo ni mutu yasalapeli Jehova, kwakona kuba ni matata amañata mwa linyalo labona. Kabakaleo, Bibele ifa kelezo yende ya kunyalela ni kunyalelwa feela “ku Mulena.”—1 Makorinte 7:39.

¹⁰ Ka linako zeñwi, Bakreste babañwi baikutwanga kuli kuhande kunyalana ni mutu yasalapeli Jehova kufita kuba likwasha. Kono haiba luhana kelezo ya Bibele, hañata zekazwa mwa kueza cwalo ki butuku ni kutokwa tabo. Ka kuba balapeli ba Jehova, kumusebeleza ki yona nto ya butokwa hahulu mwa bupilo bwaluna. Mukona kuikutwa cwañi haiba hamuezi nto yabutokwa hahulu yeo ni mutu yemunyalani ni yena? Bakreste babañata baketile kuzwelapili mwa bukwasha kufita kunyalana ni mutu yasalati Jehova ili yasa musebelezi.—Mubale Samu 32:8.

11. Mukona kuketa cwañi hande mutu wakunyalana ni yena?

¹¹ Taba ye haitalusi kuli mutu kaufela yasebeleza Jehova waakona kuba mutu yomunde wa kunyalana ni yena. Haiba munahana za kukena mwa linyalo, mubate mutu yemutabela luli ili yemulumelelana hande ni yena. Mulibelele kufitela mufumana mutu yalata kueza lika zemutabela mwa bupilo ili yaanga kusebeleza Mulimu kuba nto ya butokwa. Mubange ni nako ya kubala ni kunahanisisa likelezo zetusa zebulela za linyalo  ili zefumaneha mwa lihatiso za mutanga yasepahala.—Mubale Samu 119:105.

12. Bibele ilulutañi ka za manyalo alukiswa ki bashemi?

¹² Mwa lizo zeñwi, bashemi baketelanga mwanaa bona mutu wakunyalana ni yena. Kungiwa kuli bashemi ki bona babaziba mutu yomunde yakona kunyalana ni mwanaa bona. Mukwa wo neuatile ni mwa linako zene iñolwa Bibele. Ka mukwa ocwalo, haiba lubasi lwamina luketa kulatelela sizo seo, Bibele yakona kutusa bashemi kuziba mikwa yebatokwa kunyakisisa. Ka mutala, Abrahama hanaaketezi mwanaa hae Isaka musali, naasika nahana za masheleñi, kamba libubo; kono naaketile  musali yanaalata Jehova.—Genese 24:3, 67; mubone Litaluso za Kwa Mafelelezo 25.

13-15. (a) Muuna ukona kuitukiseza cwañi kuba muuna yomunde mwa linyalo? (b) Musali ukona kuitukiseza cwañi kuba musali yomunde mwa linyalo?

¹³ Haiba munahana za kukena mwa linyalo, muikolwise kuli muitukiselize. Mwendi munahana kuli muitukiselize, kono halunyakisiseñi sekutalusa luli kuitukiseza kukena mwa linyalo. Mwendi kalabo yeluka fumana ika mikomokisa.

¹⁴ Bibele ibonisa kuli muuna ni musali babanyalani banani buikalabelo bobushutana mwa lubasi. Ka mukwa ocwalo, niti ki kuli kunani zemutokwa kueza hamuitukiseza kukena mwa linyalo ibe kuli mubaana kamba mubasali. Haiba muuna ubata kunyala, uswanela kuipuza haiba uitukiselize kuba toho ya lubasi. Jehova ubata kuli muuna yanyezi ababalele musalaa hae ni bana kwa mubili ni mwa munahano. Sa butokwa ni kufita kikuli muuna yanyezi utokwa kuetelela lubasi lwahae mwa kulapela Mulimu. Bibele ibonisa kuli muuna yasababaleli lubasi lwahae “ufitwa ki mutu yasina tumelo.” (1 Timotea 5:8) Ka mukwa ocwalo, haiba kuli mu baana mi mubata kunyala, munahane momukona kusebeliseza sikuka sa Bibele se, sesili: “Ulukise musebezi wahao wa kwande, mi u baakanye lika kaufela mwa simu; kihona ukayaha ndu yahao.” Ka mubulelelo omuñwi, pili musika nyala kale, muikolwise kuli mwakona kuba muuna yatabelwa ki Jehova.—Liproverbia 24:27.

¹⁵ Musali yabata kunyalwa utokwa kuipuza haiba uitukiselize kupeta buikalabelo bwahae ka kuba musali  yanyezwi, mi mwendi ni kuba me. Bibele ibulela linzila zeñwi zende zeo musali akona kubabalela ka zona muunaa hae ni bana. (Liproverbia 31:10-31) Kacenu buñata bwa baana ni basali banahananga feela zebakona kuezezwa ki bakubona. Kono Jehova ubata kuli lunahanange za lika zelukona kuezeza mutu yelunyalani ni yena.

16, 17. Haiba mubata kukena mwa linyalo, ki lika mañi zemuswanela kunahanisisa?

¹⁶ Pili musika kena kale mwa linyalo, munahanisise zabulela Jehova ka za baana ni basali baba mwa linyalo. Kuba toho ya lubasi hakutalusi kuli muuna uswanela kunyandisa lubasi lwahae, ibe kwa mubili kamba mwa munahano. Toho ya lubasi yomunde ulikanyisa Jesu ili yo kamita unani lilato ni sishemo kwa batu baababalela. (Maefese 5:23) Musali ni yena utokwa kunahana sekutalusa kuyemela likatulo zaeza muunaa hae ni kusebelisana ni yena. (Maroma 7:2) Uswanela kuipuza haiba waakona kuipeya ka tabo kwatasaa muuna yasika petahala. Haiba aikutwa kuli haakoni kueza cwalo, mwendi waakona kuikatulela kusanyalwa ka nako yeo.

¹⁷ Baana ni basali baba mwa linyalo batokwa kunahana hahulu kueza zetabisa bakubona kufita kueza zetabisa bona. (Mubale Mafilipi 2:4.) Paulusi naañozi kuli: “Yomuñwi ni yomuñwi wamina alate musalaa hae ka mwaitatela; mi musali yena uswanela kukuteka hahulu muunaa hae.” (Maefese 5:21-33) Baana ni basali batokwa kuikutwa kuli balatiwa ni kukutekiwa. Kono kuli linyalo likonde, muuna utokwa hahulu kuziba kuli musalaa hae wamukuteka mi musali utokwa hahulu kuziba kuli muunaa hae wamulata.

18. Ki kabakalañi muuna ni musali baba mwa libato habatokwa kuba ni tokomelo?

 ¹⁸ Nako ya kuba mwa libato iswanela kuba yende ku muuna ni musali habanze bazibana. Hape iswanela kuba nako ya kuitatuba ni kusepahala ilikuli bakone kueza katulo ka za haiba baatabela kupila hamoho luli. Ka nako yebali mwa libato, muuna ni musali baituta kuambolisana mi mañi ni mañi uituta kulemuha zanahana yomuñwi. Libato labona halinze lizwelapili, bakafita fa kuikutwa kulatana hahulu. Kono batokwa kutokomela mobaboniseza lilato leo pili basika nyalana kale  ilikuli basike baeza buhule kamba lika zeñwi zelibisa kwa buhule. Lilato sakata lika batusa kuba ni buiswalo mi lika batusa kusaeza nto yekasinya silikani sesimwahalaa bona ni kusinya silikani sabona ni Jehova.—1 Matesalonika 4:6.

19, 20. Bakreste baanga cwañi linyalo?

¹⁹ Makande a mwa libuka ni mwa mafilimu a mañata afelanga ka kubonisa linawenga zetuna, za batu babatabile. Kono ka mokuinezi luli, sinawenga ki makalelo feela. Jehova naalelile kuli linyalo liine kuya kuile.—Genese 2:24.

²⁰ Kacenu, batu babañata baanga kuli linyalo ki tukiso ya nakonyana feela. Kubunolo hahulu kukena mwa linyalo mi hape kubunolo hahulu kulelekana. Babañwi baikutwa kuli haiba kuzuha butata, ki peto baswanela kusiya bakubona ni kufelisa linyalo. Kono muhupule swanisezo ye mwa Bibele ya muhala otiile ootilwe ka mabonda amalaalu. Muhala ocwalo haukoni kupumeha nihautundaniswa hahulu. Haiba luitinga ku Jehova kuli alutuse, linyalo laluna likaina nako yetelele. Jesu naabulezi kuli: “Sakopanyize Mulimu, kusike kwaba ni mutu yasikauhanya.”—Mateu 19:6.

21. Ki nto mañi yekatusa muuna ni musali babanyalani kulatana?

²¹ Kaufelaa luna, lunani maata ni bufokoli. Kubunolo hahulu kuisa mamelelo kwa bufokoli bwa babañwi, sihulu bwa mutu yelunyalani ni yena. Kona haiba lueza cwalo, haluna kuba ni tabo. Kwa neku leliñwi, haiba luisa pilu kwa lika zende zaeza mutu yelunyalani ni yena, lwakona kuba ni tabo mwa linyalo. Kana kwaswanela kuba ni mubonelo ocwalo ku mutu yelunyalani  ni yena? Eni! Jehova waziba kuli halusika petahala, kono uketanga kuisa pilu kwa mikwa yeminde yelunani yona. Munahane mone kukabela kambe haaezangi cwalo! Walisamu naabulezi kuli: “Kambe ulondoloza bufosi, wena Jah, ki mañi yanaaka yema fapilaa hao, wena Jehova?” (Samu 130:3) Baana ni basali baba mwa linyalo baakona kulikanyisa Jehova ka kubona lika zende zebaeza bakubona ni kuba swalela kapili.—Mubale Makolose 3:13.

22, 23. Abrahama ni Sara nebatomezi cwañi batu babanyalani mutala omunde?

 ²² Lilimo halinze liya, linyalo laakona kutiya hahulu. Abrahama ni Sara nebabile mwa linyalo la tabo ka nako yetelele. Jehova hanaabulelezi Abrahama kuzwa habo yena mwa muleneñi wa Ure, mwendi Sara naanani lilimo zefitelela 60. Munahane mone kubezi taata ku yena kuli asiye ndu yahae yende ni kuyo pila mwa litende. Kono Sara neli mulikani ni mutusi yomunde ku muunaa hae, mi naamukuteka luli. Ka mukwa ocwalo, naayemezi likatulo za Abrahama mi naamutusize kukondisa mwa bupilo.—Genese 18:12; 1 Pitrosi 3:6.

²³ Kuba mwa linyalo lelinde hakutalusi kuli muuna ni musali baba mwa linyalo leo bakazwelapili kuutwana mwa lika kaufela. Nako yeñwi Abrahama hanaasika lumelelana ni Sara, Jehova naamubulelezi kuli: “Uutwe zakubulelela.” Abrahama naaezize cwalo, mi nekuzwile zende. (Genese 21:9-13) Musike mwazwafa haiba ka linako zeñwi mina ni bakumina hamulumelelanangi. Nto ya butokwa kikuli nihaike kuli hamulumelelani, musalatana ni kukutekana.

24. Linyalo lamina likona kutahisa cwañi tumbo ku Jehova?

²⁴ Mwa puteho ya Sikreste, kunani baana ni basali babañata babanyalani ili babatabile. Haiba mubata kukena mwa linyalo, muhupule kuli kuketa mutu wakunyalana ni yena ki yeñwi ya likatulo za butokwa hahulu zemutokwa kueza. Katulo yeo ikaama bupilo bwamina kaufela, ka mukwa ocwalo, mukupe Jehova kuli amietelele. Hamuka eza cwalo, mukakona kuketa hande mutu wakunyalana ni yena, mi mukaitukiseza hande kukena mwa linyalo ni kutiisa lilato ni swalisano yamina ili zekatahisa tumbo ku Jehova.