1, 2. (a) Maisilaele nebaswana cwañi sina ngu yeinzi inosi mwahalaa maakanyani? (Mubone siswaniso sesi fahalimu.) (b) Ki nto mañi yene batuhelezi Maisilaele ni malenaa bona?

KA LILIMO zeñata, Maisilaele nebaswana sina ngu yeinzi inosi mwahalaa maakanyani. Maamoni, Mamoabi, ni Maedomo nebapila bukaufi kwa museto wa kwa upa wa Isilaele, mi nebakona kulwanisa Maisilaele ka nako ifi kamba ifi. Mafilisita, bane bali lila za Maisilaele ka nako yetelele, nebapila kwa museto wa kwa wiko wa Isilaele. Kwa museto wa kwa mutulo, nekunani muleneñi wa Tire, ili mubuso omaata one ufumile hahulu. Naha ya Egepita ili yenebusiwa ki Faro, mulena yanaasabiwa hahulu, neili kwa mboela wa Isilaele.

² Maisilaele hane baitinganga ku Jehova, naabasilelezanga kwa lila zabona. Batu ni malenaa bona mwa Isilaele nebakuta-kutelanga kukukuezwa ki macaba anaa bapotolohile. Ka mutala, Mulena Akabe naalumelelize macaba kubakelusa kuli basike basepahala ku Jehova. Naabusize masika alishumi a Isilaele ka nako yeswana yanaabusa Josafati mulena wa Juda. Mulena Akabe naanyezi mwanaa Mulena wa Sidoni, mi mulena wa Sidoni yo naazamaisa muleneñi onofumile hahulu wa Tire. Musalaa Akabe yo  wa libizo la Jezabele, naakukuelize batu kulapela Baale mwa Isilaele mi hape naatahisize kuli muunaa hae apaleliswe batu kulapela Jehova ka nzila yelukile.—1 Mal. 16:30-33; 18:4, 19.

3, 4. (a) Ezekiele ukalisa kubulela za bo mañi? (b) Lukanyakisisa lipuzo mañi?

³ Jehova naalemusize batu bahae ka za butata bone bakakopana ni bona hane basike bamuutwa. Jehova cwale atuhela kubabonisa pilu-telele. (Jer. 21:7, 10; Ezek. 5:7-9) Ka silimo sa 609 B.C.E., mpi ya Babilona yakutela lwabulaalu kwa Naha ya Sepiso. Nese kufitile lilimo ze 10 kuzwa fone baambekezi naha yeo. Ka nako ye, nebatela kuto tubaka mamota a Jerusalema ni kuyundisa batu bane bakwenuhezi Nebukadenezare. Hase bakalile kuambeka naha, ili ka nako yene butalelelizwe bupolofita bwanaafilwe Ezekiele ka kususumezwa ki moya wa Mulimu, mupolofita yo cwale akala kubulela lika zekaezahala kwa macaba anaali bukaufi ni Naha ya Sepiso.

⁴ Jehova naabulelezi Ezekiele kuli lila za Juda likatabela Jerusalema haika sinyiwa mi likanyandisa batu babaka punyuha. Kono macaba anaalwanisa Jehova ni kunyandisa batu bahae, naasike abanduka butata bone butaha kabakala likezo zaona. Lukona kuitutañi kwa Maisilaele ka mone basebelisanezi ni macaba ao? Mi bupolofita bwa Ezekiele ka za macaba ao bulutusa cwañi kuba ni sepo kacenu?

5, 6. Ki swalisano mañi yeneli mwahalaa Maamoni ni Maisilaele?

⁵ Ka mubulelelo omuñwi, Maamoni, Mamoabi, ni Maedomo neli bana bahabo Isilaele. Nihakulicwalo, macaba ao naazwezipili kutoya batu ba Mulimu mi ‘nebanyefulanga’ Maisilaele.—Ezek. 25:6.

⁶ Halukaleñi ka kunyakisisa Maamoni. Maamoni nebasimuluha ku Lota ka mwanaa hae wamusizana wa mwanana, mi Lota neli wahabo Abrahama. (Gen. 19:38) Nebabulela puo yeswana hahulu ni Siheberu mi kubonahala kuli batu ba Mulimu nebautwa puo yeo. Bakeñisa kuli neli bana bahabo bona, Jehova naabulelezi Maisilaele kuli basike balwanisa Maamoni. (Deut. 2:19) Kono mwa miteñi ya Baatuli, Maamoni nebaswalisani ni Mulena wa Moabi yabizwa Egeloni kulwanisa Isilaele. (Baat. 3:12-15, 27-30) Hasamulaho, Saule hasabile mulena, Maamoni balwanisa Isilaele. (1 Sam. 11:1-4) Mi mwa mazazi a Mulena Josafati, bakopana hape ni masole ba Moabi kuli bataseze Naha ya Sepiso.—2 Makol. 20:1, 2.

7. Mamoabi nebaezize cwañi bana bahabo bona, ili bane basimuluha ku Isilaele?

⁷ Mamoabi ni bona nebasimuluha ku mwanaa Lota yomuhulu. (Gen. 19:36, 37) Jehova naabulelezi Maisilaele kuli basike balwanisa Mamoabi. (Deut. 2:9) Kono Mamoabi nebasika bonisa lilato kwa Maisilaele. Kufita kuli batuse bana bahabo bona bane babaleha mwa butanga bwa mwa Egepita, bona babatibela kukena mwa  Naha ya Sepiso. Balaki Mulena wa Moabi, naakupile Balaami kuli akute Maisilaele, mi Balaami aluta Balaki mwanaakayo coweleza baana ba Maisilaele kuli baeze buhule ni kulapela milimu ya maswaniso. (Num. 22:1-8; 25:1-9; Sin. 2:14) Mamoabi nebazwezipili kunyandisa bana bahabo bona ka nako yetelele, kuto fita ni mwa linako za Ezekiele.—2 Mal. 24:1, 2.

8. Ki kabakalañi Jehova hanaabulezi kuli Maedomo neli bana bahabo Maisilaele, kono Maedomo nebaezize cwañi?

⁸ Maedomo nebasimuluha ku Esau, yena muhulwanaa Jakobo. Maisilaele ni Maedomo neli batu hamoho kuli mane Jehova naabulezi kuli Maedomo neli bana bahabo Maisilaele. (Deut. 2:1-5; 23:7, 8) Nihakulicwalo, Maedomo nebalwanisize Maisilaele kuzwa feela ka nako yebatuta kuzwa kwa Egepita kuto fita ka nako yenesinyizwe Jerusalema ka 607 B.C.E. (Num. 20:14, 18; Ezek. 25:12) Ka nako yeo, Maedomo nebatabile kabakala kuli Maisilaele nebanyanda, mi nebakukuelize Mababilona kuli basinye Jerusalema ni kuyundisa batu kaufela bane bali mwateñi. Kuzwa fo, nebatibezi Muisilaele ufi kamba ufi kuli asike abaleha mi nebasweli Maisilaele bane babalehile ni kubafa kwa lila zabona.—Samu 137:7; Obad. 11, 14.

9, 10. (a) Ki lika mañi zeneezahalile ku Amoni, Moabi, ni Edomo? (b) Ki mitala mañi yebonisa kuli nesi batu kaufela mwa macaba ao bane batoile Maisilaele?

⁹ Jehova naafile mulatu bana bahabo Isilaele bao ka mone baezelize sicaba sahae. Naabulezi kuli: ‘Nikafa Maamoni kwa batu ba kwa Upa kuli ibe saanda sabona, ilikuli Maamoni basike bahupulwa mwahalaa macaba.’ Hape naabulezi kuli: “Nikatahisa katulo yaka mwa Moabi, mi bakaziba kuli ki na Jehova.” (Ezek. 25:10, 11) Hase kufitile lilimo ze 5 kuzwa foisinyezwa Jerusalema, bupolofita bo bwakala kutalelezwa muta Mababilona nebatuzi Amoni ni Moabi. Haili ka za Edomo, Jehova naabulezi kuli ‘naakabulaya mwateñi batu ni limunanu’ ni kuli ‘naakaieza matota.’ (Ezek. 25:13) Sina mone kupolofitezwi, Amoni, Moabi, ni Edomo neliyundisizwe.—Jer. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18.

¹⁰ Nihakulicwalo, haki batu kaufela ba macaba ao bane balwanisa batu ba Mulimu. Ka mutala, Zeleki wa Muamoni ni Itima wa Mumoabi babulelwa kuli ki babañwi ba lindwalume zemaata za Mulena Davida. (1 Makol. 11:26, 39, 46; 12:1) Mi Ruti wa Mumoabi naabile mulapeli wa Jehova yasepahala.—Ruti 1:4, 16, 17.

11. Lukona kuitutañi ka mone basebelisanezi Maisilaele ni macaba acwale ka Maamoni, Mamoabi, ni Maedomo?

¹¹ Luitutañi kwa Maisilaele ka mone basebelisanezi ni macaba ao? Sapili, Maisilaele hane batuhelezi bana bahabo bona kubakukueza, nebakalile kulapela milimu ya buhata yecwale ka mulimu wa Mamoabi yabizwa Baale wa Peori ni mulimu wa Maamoni yabizwa Moleke. (Num. 25:1-3; 1 Mal. 11:7) Nto yeswana yakona kuezahala ni ku luna kacenu. Bana bahabo luna babasi Lipaki bakona kulukukueza kuli lutuhele kusepahala ku Mulimu. Ka mutala mwendi habautwisisi libaka halusa ezangi mukiti wa Isita, kamba halusa fangi ni kuamuhela limpo za fa mukiti wa Kirisimasi, kamba  halusa ikenyangi mwa lizo za bulapeli bwa buhata. Nihaike kuli habana milelo yemaswe, bakana balika kulukukueza kuli lusike lwalatelela likuka za Mulimu nihaiba ka nako yenyinyani feela. Kacwalo, lutokwa kutokomela hahulu kuli halubatuheleli kulupaleliswa kusepahala ku Mulimu! Sina feela mone kubezi kwa Maisilaele, halusitatala nihaiba feela hanyinyani, silikani saluna ni Jehova sakona kusinyeha.

12, 13. Ki twaniso mañi yelukona kukopana ni yona, kono ki lika mañi zekona kuezahala haiba luzwelapili kusepahala?

¹² Lwakona kuituta sesiñwi hape ku zeneezahezi kwa Maisilaele hane banyandiswa ki Maamoni, Mamoabi, ni Maedomo. Batu ba mwa lubasi lwaluna babasi Lipaki bakona kululwanisa. Jesu naalemusize kuli fokuñwi taba yelukutaza ikona kutahisa “fapahano mwahalaa mwana wamushimani ni ndatahe, ni mwahalaa mwana wamusizana ni mahe.” (Mat. 10:35, 36) Jehova naalaezi Maisilaele kuli basike bakananisana ni bana bahabo bona, mi ni luna halutokwi kulwanisana ni bana bahabo luna. Haluswaneli kukomoka habalulwanisa.—2 Tim. 3:12.

¹³ Nihaikaba kuli bana bahabo luna habaluhanisi luli kusebeleza Jehova, haluswaneli kubatuhelela kuli baluzamaise hahulu kufita Jehova. Libaka? Kakuli Jehova ki yena feela yeluswanela kulata ka pilu yaluna kaufela. (Mubale Mateu 10:37.) Kuzwa fo, haiba luzwelapili kusepahala ku Jehova, bahabo luna babañwi bakaswalisana ni luna kulapela Jehova ka nzila yelukile, sina mone baezelize bo Zeleki, Itima, ni Ruti. (1 Tim. 4:16) Kabakala kusebeleza Mulimu anosi wa niti, ni bona bakaba ni tabo, bakalatiwa ki Mulimu, ni kusilelezwa ki yena.

14, 15. Mafilisita nebaezize cwañi Maisilaele?

¹⁴ Mafilisita nebatutile kuzwa mwa sioli sa Kreta kuya mwa naha yeo Jehova hasamulaho naasepisize kufa Abrahama ni baikulu bahae. Abrahama ni Isaka nebasebelisananga mwa lika zeñwi ni Mafilisita. (Gen. 21:29-32; 26:1) Ka nako yebakena Maisilaele mwa Naha ya Sepiso, Mafilisita nese babile sicaba sesimaata ili sesinani mpi ya masole babamaata. Mafilisita nebalapela milimu ya buhata yecwale ka Baale-zebubi ni Dagoni. (1 Sam. 5:1-4; 2 Mal. 1:2, 3) Ka linako zeñwi, Maisilaele nebaswalisani ni bona kulapela milimu yeo.—Baat. 10:6.

¹⁵ Kabakala kusasepahala kwa Maisilaele, Jehova naatuhelezi Mafilisita kuhatelela batu bahae ka lilimo zeñata. (Baat. 10:7, 8; Ezek. 25:15) Mafilisita nebatomezi Maisilaele milao yetaata * mi nebabulaile Maisilaele babañata. (1 Sam. 4:10) Kono Maisilaele hane babakile ni kukutela ku Jehova, naabalamulezi. Naaketile baana babacwale ka Samisoni, Saule, ni Davida kuli balukulule sicaba sahae. (Baat. 13:5, 24; 1 Sam. 9:15-17; 18:6, 7) Mi sina mwanaapolofitezi Ezekiele, Mafilisita nebafilwe “likoto ze buhali”  muta Mababilona nebataselize naha yabona mi hamulaho Magerike ni bona babataseza.—Ezek. 25:15-17.

16, 17. Luitutañi kwa taba ya Maisilaele bane banyandisizwe ki Mafilisita?

¹⁶ Luitutañi kwa taba ya Maisilaele bane banyandisizwe ki Mafilisita? Batu ba Jehova kacenu bazwezipili kulwaniswa ki linaha zemaata hahulu ili zehatelela batu. Ka kushutana ni Maisilaele, luzwezipili kubonisa busepahali ku Jehova. Nihakulicwalo, fokuñwi kubonahalanga inge kuli batu babalwanisa balapeli ba Jehova babasepahala bapetile mulelo wabona. Ka mutala, kwa makalelo a lilimo za ma 1900, mubuso wa United States neulikile kutuhelisa musebezi wa batu ba Jehova ka kubeya batu bane baetelela kopano mwa tolongo ka lilimo zeñata. Ka nako ya ndwa ya lifasi yabubeli, kopano ya Nazi mwa Germany neilikile kufelisa batu ba Mulimu ka kubeya batu babañata mwa tolongo ni kubulaya babañwi babañata. Hamulaho wa ndwa yeo, ba Soviet Union bakalisa kulwanisa Lipaki za Jehova ka lilimo zeñata, mi bakenya mizwale baluna mwa minganda ya tukufazo kamba kubaisa kwa linaha ze kwahule hahulu.

¹⁷ Mibuso yakona kuzwelapili kukwala musebezi wa kukutaza, kutama batu ba Mulimu, kamba mane kubulaya babañwi kuluna. Kana lika zecwalo liswanela kulusabisa kamba kufokolisa tumelo yaluna? Batili! Jehova ukasileleza batu bahae babasepahala. (Mubale Mateu 10:28-31.) Nekubanga ni mibuso yemaata yene hatelelanga batu, kono kacenu le haisaliyo. Nihakulicwalo, batu ba Jehova bona bazwezipili kuekezeha. Hona cwale-cwale fa, mibuso kaufela ikaipumana mwa muinelo one baipumani kuona Mafilisita, ikaziba kuli Jehova ki mañi luli. Mi ka kuswana ni Mafilisita, mibuso yeo ikayundiswa!

18. Tire neizamaisa sibaka sesicwañi?

¹⁸ Muleneñi wa Tire * wa kwaikale neuli mwahalaa mibuso yenefumile hahulu mwa lifasi ka nako yeo. Kwa wiko wa Tire, nekunani  linzila zeñata zene bazamayanga ku zona batu bane baeza lipisinisi mi linzila zeo neliyo fitanga ni mwabuse bwa Liwate la Mediteranea. Kwa upa, Tire neinani linzila zeneya kwa mibuso yeneli kwa libaka zeñwi za kwahule. Ka lilimo zeñata, Tire neiekelize hahulu kwa bufumu bwayona kabakala bufumu bone buzwa kwa libaka za kwahule. Batu ba mwa Tire bane baeza lipisinisi nebafumile hahulu kuli mane nebaikutwa kuli ki manduna.—Isa. 23:8.

19, 20. Batu bane bayahile mwa Tire ni mwa Gibioni nebashutana cwañi?

¹⁹ Ka nako yanaabusa Davida ni ka nako yanaabusa Salumoni, Isilaele naaswalisana hahulu ni batu ba mwa Tire, ili bao nebatisezanga Maisilaele lika za kuyahisa. Kuzwa fo, nebabatisezanga baana bane bali likwala za misebezi ya mazoho bane batusize kwa kuyaha lapa la mulena la Davida ni tempele ya Salumoni hasamulaho. (2 Makol. 2:1, 3, 7-16) Ka nako yeo, Maisilaele nebasepahala ku Jehova mi naabafuyauzi. (1 Mal. 3:10-12; 10:4-9) Ka kusebelisana ni Maisilaele, batu babañata ba mwa Tire nebakona kuituta mwa kulapelela Jehova ka nzila yelukile, kuziba Jehova, ni kuiponela bunde bwa kusebeleza Mulimu wa niti!

²⁰ Kusina taba ni kolo yene banani yona yeo, batu ba mwa Tire nebazwezipili kuisa hahulu pilu kwa kuipatela sifumu. Nebasika latelela mutala wa Makanana babamaata bane pila mwa muleneñi wa Gibioni, ili bao hane bautwile feela lika zemaata zanaaezize Jehova, nebaikatulezi kumusebeleza. (Josh. 9:2, 3, 22-10:2) Mane batu ba mwa Tire nebakalile kulwanisa batu ba Mulimu ni kulekisa babañwi ku bona mwa butanga.—Samu 83:2, 7; Joe. 3:4, 6; Amo. 1:9.

21, 22. Ki lika mañi zeneezahezi kwa muleneñi wa Tire, mi ki kabakalañi?

²¹ Ka kuitusisa Ezekiele, Jehova naabulelezi balwanisi ba mwa Tire bao kuli: “Bona! Wena Tire, nakulwanisa, mi nikatahisa kuli macaba amañata akulwanise, sina liwate molitisezanga mandinda  alona. Bakasinya mamota a Tire ni kuwisaka litawala za mwateñi, mi nikazwisa mwateñi mubu ni kutahisa kuli abe licwe lelibenya, fokusina sesiñwi.” (Ezek. 26:1-5) Batu ba mwa Tire nebaitingile hahulu kwa sifumu sabona kuli sikabasileleza, mi nebaikutwa kuli basilelelizwe kabakala kuli mamota anaapotolohile sioli sabona naaeza limita ze 46 mwa butelele. Nebaswanela kuutwa temuso yanaafile Salumoni, yeli: “Bufumu bwa mufumi ki muleneñi wahae osilelelizwe; mwa muhupulo wahae buswana sina limota lelisileleza.”—Liprov. 18:11.

²² Mababilona ni Magerike hase batalelelize bupolofita bwa Ezekiele, batu babayahile mwa Tire nebalemuhile kuli sifumu sa mwa muleneñi ni mamota aona nelisakoni kubasileleza. Mababilona hase basinyize Jerusalema, baambeka Tire ka lilimo ze 13. (Ezek. 29:17, 18) Hasamulaho, ka silimo sa 332 B.C.E., Alexandere Yomutuna ataleleza bupolofita bobuñwi bwa Ezekiele. * Mpi yahae neitilo huhula lika zenesiyezi mwa sibaka sesituna sa muleneñi wa Tire ni kuyumbela mwa liwate macwe, lika zeezizwe fa kota, ni mubu, ili kupanga nzila yeya fa kalulo yeñwi ya Tire, yene yahilwe fa sioli. (Ezek. 26:4, 12) Alexandere naatubile mamota, naahapile tutu ya mwa muleneñi, naabulaile masole babañata ni batu babañwi, ni kulekisa batu babañata-ñata mwa butanga. Batu bane bayahile mwa Tire nebazibile kuli Jehova ki mañi luli hane balemuhile kuli ‘sifumu sabona sesituna’ nesisakoni kubasileleza ka nako yetelele.—Ezek. 27:33, 34.

23. Luitutañi kwa lika zeneezahezi kwa batu bane bayahile mwa Tire?

²³ Luitutañi kwa lika zeneezahezi kwa batu bane bayahile mwa Tire? Haluswaneli kutuhelela “maata apuma a sifumu” kulutahiseza kusepa hahulu maluwo ni kunahana kuli akona kulusileleza inge limota. (Mat. 13:22) Halukoni “kusebeleza Mulimu ni Bufumu.” (Mubale Mateu 6:24.) Batu babasebeleza Jehova ka lipilu zabona kaufela ki bona feela babasilelelizwe. (Mat. 6:31-33; Joani 10:27-29) Bupolofita bobubulela za kufela kwa lifasi le, bukatalelezwa ka kutala sina feela mone butalelelizwe bupolofita bone bubulela za kusinyiwa kwa Tire. Ka nako yeo, batu kaufela babasepile sifumu bakaziba kuli Jehova ki mañi luli ka nako yakayundisa batu babanani mukwañuli fa lifasi.

24-26. (a) Ki kabakalañi Jehova hanaabizize Egepita kuli ki “lucwañi”? (b) Mulena Zedekia naapalezwi cwañi kulatelela ketelelo ya Jehova, mi nekuezaheziñi?

²⁴ Kuzwa mwa linako zeo pili Josefa asika pepwa kale kuto fita ka nako yene iambekilwe Jerusalema ki Mababilona, Egepita neizamaisa kalulo yetuna ya Naha ya Sepiso. Bakeñisa kuli Egepita neseibile ni maata ka nako yetelele, neibonahala kutiya inge kota yakale yetiile. Kono haibapanywa ku Jehova, Egepita neisina maata, neili feela “lucwañi.”—Ezek. 29:6.

 ²⁵ Mulena Zedekia wa mukwenuheli naanga kuli Egepita ki naha yetiile hahulu. Jehova naaitusisize mupolofita Jeremia kulaela Zedekia kuli aipeye kwatasaa mulena wa Babilona. (Jer. 27:12) Zedekia mane naakonkile ka libizo la Jehova kuli haana kukwenuhela Nebukadenezare. Kono naasika latelela ketelelo ya Jehova, naasika eza sina mwanaaitamezi kuli haana kukwenuhela Nebukadenezare, mi hanaalwanisa Mababilona naakupile tuso kwa Egepita. (2 Makol. 36:13; Ezek. 17:12-20) Nihakulicwalo, Maisilaele bane baitingile fa maata a Maegepita nebaipumani mwa butata. (Ezek. 29:7) Egepita yona mwendi neibonahala kusabisa sina “sibatana sesituna sa mwa liwate.” (Ezek. 29:3, 4) Kono Jehova naabulezi kuli naakaeza Egepita sina bazumi mobaswalelanga likwena mwa nuka ya Nile, naakabeya tushuto mwa mitahali ya Egepita ni kuihohela kwa sinyeho. Naaezize cwalo hanaalumile Mababilona kuyo tula naha yakale yeo.—Ezek. 29:9-12, 19.

²⁶ Nekuezaheziñi ku Zedekia mulena yasasepahali? Bakeñisa kuli Zedekia naakwenuhezi Jehova, Ezekiele naapolofitile kuli ‘nduna yamaswe’ yo naaka amuhiwa kuwani ya bulena mi bulena bwahae nebuka fela. Kono Ezekiele hape naabulezi litaba zefa sepo. (Ezek. 21:25-27) Jehova naatahisize kuli Ezekiele apolofite kuli mulena yazwa mwa lusika lwa silena, yanani “tukelo ya ka mulao,” ki yena yanaakabusa. Mwa kauhanyo yetatama ya buka ye, lukanyakisisa kuli mulena yo ki mañi luli.

27. Lukona kuitutañi kwa swalisano yeneli mwahalaa Isilaele ni Egepita?

 ²⁷ Luitutañi kwa Maisilaele ka mone basebelisanezi ni Egepita? Batu ba Jehova kacenu habaswaneli kuitinga kwa likopano za batu, ka kunahana kuli likopano zeo lika batusa kuba ni kozo ka nako yetelele. Luswanela kubonisa kuli ‘haluba lifasi’ nihaiba mwa lika zelunahana. (Joani 15:19; Jak. 4:4) Likopano za lifasi likona kubonahala inge zenani maata, kono ka kuswana ni Egepita ya kwaikale, halina maata, liswana feela sina lucwañi. Kufita kusepa batu babakona kushwa, luswanela kusepa hahulu Mubusi yamaata wa pupo kaufela!—Mubale Samu 146:3-6.

28-30. Ki ifi shutano yemwahalaa moluzibela Jehova ni mo macaba ‘akazibela’ Jehova?

²⁸ Mwa buka ya Ezekiele, Jehova naabulezi hañata kuli macaba ‘akaziba kuli ki na Jehova.’ (Ezek. 25:17) Manzwi ao naatalelelizwe mwa linako za kwamulaho muta Jehova naatuzi lila za batu bahae. Kono manzwi ao akatalelezwa ka kutala mwa linako zaluna. Ka mukwa ufi?

²⁹ Ka kuswana ni batu ba Mulimu ba kwamulaho, lupila ni batu babaluunga kuli halusika silelezwa sina ngu yeinzi inosi. (Ezek. 38:10-13) Sina molukanyakisiseza mwa Likauhanyo 17 ni 18 za buka ye, hona cwale-cwale fa, macaba akakalisa kulwanisa batu ba Mulimu. Kono habakaeza cwalo, bakaziba kuli Jehova unani maata amatuna luli. Ka nako yakabayundisa fa Armagedoni, bakaziba kuli Jehova ki mañi luli, ili kuziba kuli ki yena feela yaswanela kubusa.—Sin. 16:16; 19:17-21.

³⁰ Jehova uka lusileleza ni kulufuyaula. Libaka? Kakuli ka nako ye, lubonisize kuli lwaziba Jehova ka kumusepa, kumuutwa, ni kumulapela ka nzila yelukile.—Mubale Ezekiele 28:26.