Kana Bukebenga Bwa Kona ku Feliswa?

“Lipiho li bonisa kuli buñata bwa likebenga niha se li lupile mwa tolongo, li zwelangapili ku kataza batu, mi matata e li tahisanga ki a matuna hahulu kuli a palanga ku tatululwa.”—ka ku ya ka buka ya Inside the Criminal Mind, ya bo DR. Stanton E. Samenow.

IBE kuli mu pila kai kamba kai, ku bonahala kuli zazi ni zazi ku ezahalanga likezo ze kakamalisa za bukebenga. Kacwalo, lu kana lwa ipuza kuli: Kana likoto ze fiwa kacenu kwa likebenga, ze cwale ka ku li lenga mwa litolongo, za tusa? Kana litolongo za cincanga likebenga? Mi puzo ya butokwa ki ya kuli, Kana batu ba sweli ba felisa butata luli bo bu tisa bukebenga?

 Ka ku ama kwa likoto ze fiwa kwa likebenga ka nako ya cwale, bo Dr. Stanton E. Samenow ne ba ñozi kuli: “[Sikebenga] ha si zwa mwa tolongo si banga ni butali ni ku fita mi si ezanga lika ka tokomelo, kono ha si tuhelangi mikwa ya sona ya businyi ni ya bukebenga. Ki likebenga li sikai fela ze kutelanga mwa tolongo kakuli li swaliwanga fela ka siwela ha li palezwi ku eza lika ka tokomelo.” Kacwalo, litolongo li fetuhile likolo ko li yo itutelanga likebenga mwa ku ezeza bukebenga ka butali.—Mu bone kambokisi ka ka li “Kana Litolongo Ki ‘Likolo za Bukebenga’?” fa likepe 15.

Mi se si maswe ni ku fita kikuli likebenga ze ñata ha li fiwangi likoto, ili nto ye tisa kuli lifosi li nge kuli bukebenga bwa fumisa. Mi ku nahana cwalo ku tahisanga kuli li cinele ni ku zwelapili mwa bukebenga bwa zona. Mulena yo muñwi ya butali na kile a ñola kuli: “Tifo ya mulatu w’a beilwe mutu ka musebezi o maswe ha i sa batwi kapili, lipilu za bana ba batu li ba isa kwa ku eza ze maswe.”—Muekelesia 8:11.

Kana Bukebenga Bu Tahiswa Ki Manyando Kamba Ki Pilu Ya Mutu?

Kana batu ba bañwi ha ku na mo kuñwi mo ba kona ku ipiliseza kwand’a ku eza fela bukebenga? Bo Samenow ne ba ize: “Ne ni nahananga kuli likebenga ha li swaneli ku nyaziwa kakuli ze tahisanga kuli batu ba be likebenga ki bunjebwe, ku sa pila hande, kamba kutokwa sepo.” Kono hamulaho wa ku eza lipatisiso, bo Samenow ba tuhela ku nahana cwalo. Ne ba fumani kuli: “Likebenga li ezanga bukebenga ka ku itatela. Bukebenga . . . bu tahiswa ki munahano wa mutu, isi muinelo wa inzi ku ona.” Bo Samenow ne ba zwezipili kuli: “Likezo za luna li itingile fa lika ze lu nahana. Lwa nahananga pili lu si ka eza kale nto ye ñwi, ha lu nze lu eza nto yeo, ni ha se lu i ezize.” Kacwalo bo Samenow ne ba tuhezi ku utwela likebenga makeke, mi ne ba lemuhile kuli likebenga “li nyandisa ba bañwi ka bomu, mi li iketezi bupilo bo bu cwalo.” *

Taba ye lu swanela ku koñomeka f’o ki ya kuli ‘likebenga li iketezi bupilo bo bu cwalo.’ Mane mwa mutende o muñwi wa kwa Britain cwanoñu fa ne ku na ni toho ya taba ye li: “Bukebenga Ki Musebezi O Ba Iketela Mikulwani Ba mwa Bukuwa Ba Ba Bata ku Cimbula Bupilo bwa Bona.” Batu ba na ni tukuluho ya ku iketela za ku eza, niha ba li mwa ziyezi. Niti kikuli batu ba bañata ba pila mwa manyando ni mwa bunjebwe mi ba bañwi ha ba utwani mwa mabasi; kono ha ba bangi likebenga ka mabaka ao. Bo Samenow ba li: “Likebenga li iketezi ku ba likebenga—isiñi ka libaka la ko li pila, kamba bakeñisa ku sa utiwa hande ki bashemi ba zona, . . . kamba kabakala kutokwa misebezi. Bukebenga bu simuluha mwa lipilu za batu mi ha bu tahiswi ki miinelo ye ba li ku yona batu.”

Bukebenga Bu Simuluha mwa Pilu

Bibele i bonisa kuli sibi si tahiswa ki litakazo za mwa pilu ya mutu, isi muinelo wa li ku ona. Jakobo 1:14, 15 i bulela kuli: ‘Mutu ni mutu u likwa ki ku hohwa ni ku putelelwa ki takazo ye li ya hae. Mi takazo ha i simuluhile, i tahisa sibi.’ Mutu ha nahana ze maswe, u pepeza litakazo ze maswe. Mi zona litakazo zeo li kona ku mu ezisa likezo ze maswe. Ka mutala, ku buhanga maswaniso a mapunu nihaiba hanyinyani fela ku kona ku tahisa kuli mutu a tabele hahulu tobali mi takazo yeo i kona ku mu ezisa lika ze maswe.

Nto ye ñwi ye lu sa swaneli ku libala kikuli lifasi li susueza batu ku itata, ku lata mali, ku tabela minyaka, ni ku eza kapili-pili lika ze ba  bata. Ka za miteñi ya luna ye, Bibele ne i bulezi cimo kuli: “Mwa mazazi a maungulelo . . . , batu ba ka ba baitati, ba ba lata mali, . . . ba ba na ni buhali, ba ba toya batu ba bande; [ni] ba ba lata minyaka, isi Mulimu.” (2 Timotea 3:1-5) Ka bumai, ka mafilimu, mavidio, libuka, ni ka batu ba ba sa ezi hande, lifasi li suña moya o cwalo o maswe kwa batu, ili o isanga fela kwa ku eza lika ze ñwi ze maswe. * Kono mutu ha lata, wa kona ku hana ku kukuezwa ki moya o cwalo. Mi mane ba bañwi ba ba kile ba kenwa ki moya o cwalo ba konile ku cinca munahano ni mupilelo wa bona ka ku tala.

Batu Ba Kona ku Cinca!

Mutu ha li sikebenga ha ku talusi kuli kipeto ha sa kona ku cinca. Buka ya Inside the Criminal Mind i bulela kuli mutu ki yena muñi ya iketelenga ku ba sikebenga, kona kuli hape wa “kona ku iketela ku cinca ni ku ituta ku pila bupilo bo bunde.”

Lipiho li bonisa kuli batu ba mifuta kaufela ba kona ku cinca. * Mutu s’a tokwa fela ki ku ba ni takazo ya ku cinca moya wa hae, mikwa, ni munahanelo wa hae ilikuli a eze lika ze lumelelana ni milao ye sa cinci ya Mubupi wa luna ku fita milao ya batu ye cinca-cinca. Lu swanela ku eza cwalo kakuli ha ku na ya lu ziba hande ku fita yena Mubupi wa luna. Mi Mulimu ki yena luli ya na ni tukelo ya ku taluseza batu ze nde ni ze maswe. Ki lona libaka ha na file moya wa hae kwa batu ba ba mu saba ba ba bat’o ba 40 kuli ba ñole mañolo e lu biza kacenu kuli Bibele ye Kenile—ili buka ye komokisa ye lu ka li ki buka ya litaelo za mo ba swanela ku pilela batu ka tabo.—2 Timotea 3:16, 17.

Ku eza licinceho ze tokwahala kuli lu tabise Mulimu ku kona ku ba t’ata bakeñisa kuli lu na ni ku lwanisa litakazo za luna za sibi. Mane muñoli yo muñwi wa Bibele na talusize kuli na lwana ndwa ni mutu wa hae wa mwahali! (Maroma 7:21-25) Na tulile ndwa yeo isi kabakala m’ata a hae kono bakeñisa m’ata a Mulimu, ya lu file Linzwi le li ñozwi ka ketelelo ya moya wa hae, ili Linzwi le li ‘pila, le li na ni m’ata.’—Maheberu 4:12.

M’ata a “Lico” Ze Nde

Kuli lu be ni buikangulo bo bunde, lu tokwa ku ca lico ze nde. Mi lico zeo li na ni ku tafuniwa ni ku lubiwa hande mwa mba, ili nto ye tokwa nako ni m’ata. Ka nzila ye swana, kuli lu be ni buikangulo bo bunde bwa kwa moya, lu tokwa ku “tafuna” manzwi a Mulimu ilikuli a kene luli mwa munahano ni mwa pilu ya luna. (Mateu 4:4) Bibele i bulela kuli: ‘Linto kaufela ze li za niti, kaufela ze kutekeha, kaufela ze lukile, kaufela ze kenile, kaufela ze na ni libubo le linde, kaufela ze na ni swanelo, ni ze lukela ku lumbwa, ibe zona ze mu nze mu hupula . . . , mi Mulimu wa kozo u ka ba ni mina.’—Mafilipi 4:8, 9.

Mwa liñolo leo ku bulezwi kuli lu swanela ku ‘hupulanga’ manzwi a Mulimu haiba lu bata ku tubula mutu wa kale ni ku apala yo munca. Mi lu tokwa ku ba ni pilu-telele, kakuli ha lu koni ku hula kwa moya ka lizazi li li liñwi fela.—Makolose 1:9, 10; 3:8-10.

Ha lu nyakisiseñi mutala wa musali yo muñwi ya na swelwi likalala kwa bwanana; a kala ku itusisanga milyani ye kola, ku nwa maswe  ni ku zuba; mi cwale u mwa tolongo bakeñisa milatu ya hae ye miñata. Mwa tolongo a kalisa ku ituta Bibele ni Lipaki za Jehova mi a kala ku eza za na sweli ku ituta. Ki sifi se si zwile mwateñi? Hanyinyani-hanyinyani a tubula butu bwa hae bwa kale ni ku apala butu bo bunca bwa Sikreste. Mi cwale ha sa zamaiswa ki mikwa ni litakazo ze maswe. Le liñwi la mañolo a mwa Bibele a tabela hahulu ki liñolo la 2 Makorinte 3:17, le li bulela kuli: “Mi Mulena ki Moya; mi fo ku na ni Moya wa Mulena, ku inzi tukuluho.” Ki niti, niha tamilwe mwa tolongo, u mwa tukuluho ya sa li ku ba a pile ku yona haisali.

Mulimu U Sishemo

Ku Jehova Mulimu, ha ku na mutu ya pala ku cinca. Mwan’a Mulimu, Jesu Kreste n’a ize: “Ha ni si ka t’o bizeza ba ba lukile kwa ku baka, kono baezalibi.” (Luka 5:32) Ki niti kuli ku cinca ni ku kala ku pila ka likuka za Bibele haki nto ye bunolo. Kono kwa konahalanga ku ba ba na ni pilu-telele ili ba ba itebuha tuso ye ba fiwa ki Mulimu, ye kopanyeleza cwalo ni tuso ye fiwa ka lilato ki Bakreste ba ba tiile kwa moya. (Luka 11:9-13; Magalata 5:22, 23) Ki lona libaka Lipaki za Jehova ha ba yanga mwa litolongo mwa lifasi kaufela ku yo zamaisa lituto za Bibele kwa banna ni basali ba ba tabela ku ituta niti ili ba ba tamezwi milatu ye shutana-shutana. * Mwa litolongo ze ñwi, Lipaki hape ba ezanga ni mikopano ya Sikreste ya ka sunda ni sunda.—Maheberu 10:24, 25.

Nihaike kuli ba bañwi ba ba kile ba eza libi ze tuna ba tuhezi mikwa ya bona mi se li Bakreste, Bibele i bulela patalaza kuli “bumaswe bu ka ekezeha hahulu.” (Mateu 24:12) Sina mo lu ka bonela mwa taba ye tatama, taba yeo ki kalulo ya bupolofita bo butuna bo bu lwezi taba ye nde hape.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 13]

Bolule-lule ba ba shebile ha ba bangi likebenga

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 14]

“Ba Kutelanga Mwa Tolongo Ku Si Ka Fita Kale Lilimo Ze Peli”

Yeo ne li toho ya taba ya mwa mutende wa The Times wa mwa London, kwa England. Mutende wo ne u bulezi kuli 70 pesenti ya batu ba ba tamelwanga busholi bwa ku punya mwa libaka za batu ni bukebenga ba tamiwanga lwa bubeli ku si ka fita kale lilimo ze peli. Likebenga ze ñata ki batu ba ba kombelezwi ki milyani ye kola ba ba bata mali a ku leka milyani yeo ye tula, ye sinya bupilo bwa bona.

[Mbokisi fa likepe 15]

KANA LITOLONGO KI “LIKOLO ZA BUKEBENGA”?

Caziba ya bizwa John Braithwaite na ñozi mwa hatiso ya UCLA Law Review kuli “litolongo ki likolo za bukebenga.” Bo Dr. Stanton E. Samenow ne ba ñozi mwa buka ya bona ye bizwa Inside the Criminal Mind kuli “likebenga ze ñata li itutanga ze ñata mwa tolongo” kono haki lituto ze nde ze tusa batu. Ne ba ñozi kuli “mwa tolongo, batu ba banga ni nako ni kolo ya ku ituta ku ba likebenga ze maswe hahulu. . . . Mane ze ñwi li fitanga fa ku ba likebenga ze cuukile, ze eza bukebenga bo bu maswe hahulu kono inze li ziba hahulu mwa ku picukela ku swaliwa.”

Mwa buka ye swana yeo, bo Samenow ba li: “Tolongo ha i cincangi mutu mwa inezi. Sikebenga ibe kuli si tamilwe kamba kutokwa si fumananga balikani, si itutanga linzila ze nca za ku sinya ka zona, mi si fanga balikani ba sona liakalezo za mwa ku sinyeza.” Sikebenga yo muñwi wa mwanana na ize: “Tolongo i ni tusize ku ba muluti wa bukebenga.”