Lika Ze Makalisa ka za Mbonyi

BO HARLIN ba kwa kalulo ya Finger Lakes mwa New York, kwa United States, ne ba banga balimi ba mbonyi ku fitela mwa lilimo za cwanoñu fa. Hañata ba tabelanga ku taluseza balikani ni bapoti ka za lika ze ñwi ze makalisa ka za mbonyi. Bañoli ba magazini ya Mu Zuhe! ne ba memile bo Harlin kuli ba abane zibo ya bona ni babali ba magazini ye. Hape lu ka nyakisisa likalulo ze ñwi za simela se si makalisa se. Ka mutala, mbonyi ne i simuluhile kai? Ne ku tile cwañi kuli i ate mwa lifasi? Mi simela se, si itusiswa cwañi? Cwale ha lu nyakisiseñi lika ze ñwi ze makaza ka za mbonyi ze ba talusa bo Harlin.

Simela Sa Mi Zibisa Ze Si Tokwa

“Ku na, njimo ya mbonyi ki musebezi wa bucaziba ni lipalo. Ku kalela fela kwa matali mane ku yo fita ni kwa lubeke ni lubeke lo lu fa mukuñu, lika kaufela li lukisizwe hande ka nzila ye tabisa. Kwand’a zeo fela, simela se ha si nze si hula, si mi zibisa ze si tokwa. Sa mi zibisa haiba ha si fumani hande mezi kamba mununo o si tokwa. Mbututu ya lilanga ha i bata nto ye ñwi. Ka ku swana ni limela ze ñata, mbonyi ha i nze i hula, i mi zibisa ze i tokwa ka mubala ni ponahalo ya matali a yona. Kuli mu kone  ku utwisisa ze si tokwa simela, mu tokwa pili ku utwisisa lisupo ze si mi bonisa.

“Matali ha bonahala bufubelu, fo ku talusa kuli simela si tokwile mununo o bizwa phosphate. Lisupo ze ñwi li kana li bonisa kuli simela ha si fumani mununo o cwale ka magnesium, nitrogen, kamba potash. Hape mulimi ka ku talima fela wa kona ku ziba haiba mbonyi ya hae i na ni butuku kamba i sinyizwe ki milyani.

“Ka ku swana ni balimi kaufela ba mbonyi, ne ni calanga mbonyi kwa mafelelezo a maliha, ili makalelo a mbumbi, kakuli ka nako yeo mufutumala o mwa mubu u konisanga peu ku mela. Mbonyi ya ka ha se i hulile hamulaho wa likweli z’e ne, ku isa ku ze silezi, i banga ya butelele bo bu eza limita ze peli.

“Ku hula kwa mbonyi ku kona ku lemuhiwa ka ku bala matali a yona. Mbonyi ha se i na ni matali a ketalizoho, buikoneli bwa yona bwa ku ifepa bwa kala ku bonahala. Sapili, mibisi i kalanga ku batisisa mwa mubu lika kaufela ze tokwahala. Lika kaufela ze i ka fumana mibisi kona ze ka atula mo i ka hulela mbonyi ni fo u ka kuma mukuñu wa mbonyi yeo ni mitila ya bubeke bo bu ka ba ku wona. Ku tuha fo, mbonyi ha se i na ni matali a 12 ku isa ku a 17, i ezanga patisiso ye ñwi ya ku tusa simela ku ziba palo ya bubeke bo bu ka ba fa mukuñu. Ka bukuswani, simela ni simela si batisisanga mwa ku fumanela ze si tokwa kaufela mwa mubu ka mo si konela. Bupaki bo buñwi bo bu komokisa bwa mo i bupezwi mbonyi, ki mo i pakatelanga.”

Sibunga, Lipalisa za Sona ni Milili ya Mbonyi

“Mbonyi ni mbonyi i na ni likalulo za sinna ni za sisali. Sibunga si ngiwa kuli ki kalulo ya sinna. Sibunga ni sibunga si na ni lipalisa za sona ze bat’o eza 6,000. Lipalisa zeo li bulumunanga muuku o muñata hahulu. Muuku wo u fefulwanga ki moya mi u yo nunisanga mai a mwa tumbonyi to tu si ka kola to tu banga fa mutose. Mai ao a kwaheliwanga ki makapi.

“Muuku wo u kenanga cwañi mwa makapi ku yo fita kwa mai ao? Mu kana mwa bulela kuli u fitanga mwahal’a milili ye lepelelanga kwa mukuñu wa mbonyi o si ka kola kale. Mukuñu ni mukuñu u na ni milili ye eza mianda-anda. Haiba mu latelela mulili u li muñwi ku yo fita ni fo u kalela, mu ka fumana kambonyi ka ka si ka kola, mo ku na ni lii. Mulili ni mulili u yanga fa lii li li liñwi. Lii ni lii li zwalanga lubeke lu li luñwi lwa mbonyi.

“Kwa mafelelezo a milili ye lepelelanga kwa mukuñu, ku na ni tulili to tu sisani hahulu ko u bulumukelanga muuku. Muuku wo u sa bulumukela fela fa tulili to, lubeke lu li luñwi lwa muuku wo, lu fitanga mwa mulili ni ku yo nunisa lii.

“Haiba bubeke bo buñwi bu tondahala fa mukuñu, fo ki sisupo sa kuli milili ye miñwi ne i si ka bulumukelwa ki muuku, mwendi kabakala kuli ne i si ka mela kapili. Se si kona ku tisa kuli milili yeo i si ke ya mela kapili, ki ku oma kwa mubu. Hape ni fo, haiba mulimi wa ziba lisupo, kamita u ka eza se siñwi kuli a felise butata ilikuli a kone ku ba ni kutulo ye nde—haiba ku pala mwa njimo ya silimo seo, mwendi ku ya silimo se si ka tatama. Se ne ni ezanga kuli ni kone ku zwisezapili kutulo ya ka ne li ku cala mbonyi mwa simu silimo si li siñwi, mi ku se si tatama ne ni calanga manawa. Manawa a ekezanga kwa mununo wa nitrogen mwa mubu mi ha koni ku ciwa ki sibuku se si bolisanga mbonyi.

“Kamita na tabanga hahulu ha ni bona mubu o si na se siñwi ha u ba ni limela za mubala o mutala hanyinyani-hanyinyani mane ni ku tahisa lico ze ñata ze bonahala hande. Ni kozwi kuli mbonyi i ezizwe ka ku makalisa sina limela ze  ñwi kaufela. Mi ze ni itutile ki ze nyinyani hahulu.”

Kana ze ba bulezi bo Harlin li zusulusize takazo ya mina ya ku ziba ze ñwi ka za simela se si makalisa se? Ha mu nyakisise simuluho ya mbonyi ni mo i itusisezwanga.

I Simuluha mwa Mexico ni ku Hasanela mwa Lifasi!

Njimo ya mbonyi ne i kalezi mwa America, sihulu mwa Mexico, ni ku hasanela mwa lifasi kaufela. Batu ba ne ba pilile pili puso ya silena ya naha ya Peru i si ka kalisa kale, ne ba lapelanga mulimu wa musali wa mbonyi ya na apesizwe kuwani ya mikuñu ya mbonyi kwa toho ye ne lepelela sina masipoko a wili. Joseph Kastner, muñoli wa pupo u talusa kuli ma-India ba ne ba pila kwa America “ne ba lapela [mbonyi] sina sico se ne si pangilwe ki milimu, ili fa na pangilwe mutu . . . Mbonyi ne i sa katazi ku lima—lutaka lu li luñwi lwa mbonyi ne lu kona ku fepa mutu lizazi mutumbi.” Kono bayahi ba naha bona ne ba kopanyanga mbonyi ni manawa sina sico sa bona, mo ba sa ezeza batu ba kwa Latin-America ni kacenu le.

Mbonyi ne i tilo zibahala mwa linaha za Europe ka 1492, katala-matunga Christopher Columbus ha na tilo fita mwa Caribbean. Ferdinand, mwan’a Columbus na ñozi kuli bondatahe ne ba boni lubeke “lo ba biza mbonyi mi lu munati ha lu apehiwa, ha lu besiwa, kamba ha lu sitiwa bupi.” Columbus na isize peu yeo habo yena, mi Kastner u ñola kuli “fahal’a lilimo za ma-1500, [mbonyi] ne i sa limiwi fela mwa Spain kono ni mwa Bulgaria ni Turkey.” Baleki ba batanga ne ba tile ni mbonyi mwa Africa . . . Banna ba Ferdinand Magellan [katala-matunga wa kwa Spain ya na pepezwi mwa Portugal] ne ba tisize peu ya kwa Mexico mwa Philippines ni Asia.” Ku zwelela hona fo, batu se ba kala ku itusisa hahulu mbonyi.

Mazazi a, mbonyi ki ya bubeli kwa bubeke bo bu ciwa hahulu mwa lifasi, mi i fitiwa fela ki buloto. Laisi kona ya bulalu. Mifuta ye milalu ye ya bubeke kona ye sweli ku fepa buñata bwa batu hamohocwalo ni limunanu.

Ka ku swana ni bucwañi bo buñwi, mbonyi ni yona i mwa mifuta ye miñata. Kaniti, mifuta ya mbonyi ye zibahala ye fitelela 1,000 ku kopanyeleza cwalo ni mbonyi ya peu ya sikuwa, i fumaneha fela mwa United States. Mataka a yona kwa butelele a mwahal’a lisentimita ze 60 ku isa ku a matelele hahulu a eza limita ze 6. Butelele bwa mikuñu ni bona bwa shutana-shutana. Ye miñwi i eza fela lisentimita ze 5, mi ye miñwi i fitelela lisentimita ze 60. Buka ye bizwa Latin American Cooking i bulela kuli: “Mifuta ye miñwi ya mbonyi ye caliwa miteñi ye mwa South America, i pakatanga mikuñu ye mituna hahulu ye bupehile sina limbola, mi i na ni bubeke bwa bipapalala bo bu likana lisentimita ze 2.54 mwa butelele ni mwa bukuswani.”

Mbonyi hape i mwa mibala ye miñata. Kwand’a ku ba wa ñandatalukeke, mukuñu u kona ku ba o mufubelu, wa ndilu, wa bufubelunyana, kamba o munsu. Fokuñwi bubeke bu kona ku bonahalisa mukuñu ku ba wa mifunga, wa bundolindoli, kamba mane wa mishulundu-shulundu. Ka mo lu zibela, fokuñwi mikuñu ya mbonyi ye na ni mibala-bala ha i ciwangi, kono i eziwanga fela likabisa.

Mo I Itusisezwa Mbonyi

Bubeke bwa mbonyi bu mwa mifuta-futa, bo buñwi bu mbobezi fahalimu, bo buñwi ha bu si ka mbobela, bo buñwi bu munati inge swikili, bo buñwi bu bizwa popukoni, bo buñwi bu bunolo ha bu sitiwa. Mufuta wa mbonyi ye munati inge swikili ha u limiwi hahulu. Mbonyi ye, i munati bakeñisa kuli ku siyalanga hahulu shuga ye ñata ku yona. Mwa lifasi kaufela, buñata bwa mbonyi ye limiwa (ye eza 60 pesenti) i itusiswa kwa ku fepa limunanu mi ye nyinyani (ye eza 20 pesenti) ki yona ye itusiswa kwa ku fepa batu. Ye siyezi yona i itusiswanga mwa likampani kamba i ezwanga peu. Nihakulicwalo, muitusisezo wa mbonyi wa shutana ka ku ya ka naha ni naha.

Mbonyi i itusiswa mwa linzila ze ñata. Bubeke bwa mbonyi kamba lika ze ñwi ze zwa ku yona li kona ku fumaneha mwa lika ze ñwi ze cwale ka mimeko, bucwala ni mapepa. Mbonyi mane se i itusiswa ki likampani ze panga mafula a cwale ka ethanol nihaike kuli ba bañwi ba kakanya taba yeo. Kaniti, ku sa batisiswa linzila ze nca ze ñata mo si kona ku itusisezwa simela se si makalisa se.

[Mbokisi fa likepe 13]

Mbonyi ya Peu ya Sikuwa

Mwa linaha ze ñata, balimi ba mbonyi hañata ba calanga mbonyi ya peu ya sikuwa kakuli i pakatanga hahulu. Mifuta ya mbonyi ya peu ya sikuwa, sihulu ya bubeke bo bu mbobezi fahalimu, i pangiwanga ka ku cala hamoho mifuta ye shutana-shutana ya lipeu ni ka ku kuta-kutiseza ku cala hamoho lipeu ze tabelwa. Kono ku eza cwalo ku tahisanga kuli balimi ba lekange peu ya mufuta ni mufuta wa mbonyi nako kaufela. Kabakalañi? Kakuli mbonyi ye caliwa fa peu ye pangilwe fa mifuta ye shutana-shutana ya kutulo ye felile, ha i na ku pakata hahulu.

[Maswaniso a fa likepe 12]

Mbonyi i mwa mifuta ye miñata mwa lifasi kaufela

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Courtesy Sam Fentress

Courtesy Jenny Mealing/flickr. com