Bupilo Mwahal’a Licinceho ze Tuna Mwa Naha ya Korea

KA mo li Kandekezwi ki bo Chong-il Park

“Lipyeha tuwe! U saba ku yo shwela mwa ndwa. U bata ku hana busole ka ku puma kuli lizwalo la hao ha li ku lumelezi kabakala bulapeli.” Ao ne li ona manzwi a ne ni bulelezwi ki kapitao wa masole ba likunutu ba Counter Intelligence Corps (CIC) ha ne ni yemi fapil’a hae mwa June 1953, ili lilimo ze 55 kwamulaho.

TABA yeo ne i ezahalile ka nako ya Ndwa ya mwa Korea. Cwale kapitao yo a comola tobolo ye nyinyani ni ku i beya fa tafule ya hae. A bulela kuli: “Cwale, ni ka ku bulaela kwanu ku fita kuli u yo shwela mwa ndwa. Kana ha u koni ku cinca?”

Na alaba ka bundume kuli, “batili.” Ha ne ni bulezi cwalo, kapitao a lukisa kuli lisole le liñwi li lukise za pulao ya ka.

Ne ni ipumani mwa muinelo wo bakeñisa kuli ne ni laezwi ku yo kena busole kono ne ni hanile. Ha ne lu nze lu libelela, na bulelela kapitao kuli ni fanile kale bupilo bwa ka ku Mulimu, kabakaleo ne ni lumela kuli ne ni ka fosa ha ne ni ka bu sebelisa kwa ku peta milelo isili ku fita musebezi wa Mulimu. Cwale, kwa fita mizuzu i sikai inze ku kuzize. Hamulaho wa nakonyana, lisole leo la kuta ni ku to bulela kuli lika kaufela ze tokwahala kuli ni bulaiwe li lukisizwe.

Buñata bwa batu ba mwa naha ya South Korea ka nako yeo ne ba sa zibi lika ze ñata ka za Lipaki za Jehova, sihulu taba ya kuli ne lu sa lati ku ba masole ba muso ufi kamba ufi kabakala bulapeli. Pili ni si ka talusa kale ze ne ezahezi hamulaho, kashe ni mi taluseze mo ne ni konezi ku eza katulo ye ne ni bulelezi kapitao wa masole yo.

Bupilo Bwa ka Bwa Kwa Makalelo

Ne ni pepilwe mwa October 1930, mi ne ni li mwana wa mushimani wa pili mwa lubasi, mi lubasi lwa hesu ne lu pila mwa tolopo ye ne li bukaufi ni Seoul, o ne li ona muleneñi wa Korea ka nako yeo. Bo kuku ba banna ne li balateleli ba batuna ba lituto za Confucius, mi ne ba ni lutile ku ba inge bona. Ne ba ni hanisize ku kena sikolo, kabakaleo ne ni si ka kena sikolo ku fitela ba timela, inze ni na ni lilimo ze 10. Ka 1941, naha ya Japan ni ya United States za kena mwa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ka ku yemela likwata ze ne lwanisana.

Bakeñisa kuli naha ya Korea ne i zamaiswa ki naha ya Japan, luna bana ba sikolo ne lu na ni ku bubeka mubusi wa Japan kakusasana ni kakusasana. Bo ndate ba basali ni bakubona ne ba bile Lipaki za Jehova mi ne ba tamezwi mwa Korea ka nako ya Ndwa ya Lifasi ya Bubeli bakeñisa kuli ka ku ya ka lituto za bulapeli bwa bona ne ba hanile ku eza lika ze ne susueza ndwa. Lipaki za Jehova ne ba nyandisizwe maswe ki batu ba kwa Japan kuli mane ba bañwi ku bona ne ba shwile, mi ni bo malume ni bona ne ba timezi. Hamulaho, bo ndate ba basali ba to pila ni lubasi lwa luna.

 Naha ya Korea ya lukuluha kwa bukoba bwa naha ya Japan ka 1945. Ka tuso ya bo ndate ba basali ni ya Lipaki ba bañwi ba ne ba bandukile mwa tolongo, na kalisa ku ituta Bibele ka ku tukufalelwa mi na kolobezwa sina yo muñwi wa Lipaki za Jehova ka 1947. Ka August 1949, bo Don Steele ni basali ba bona bo Earlene Steele, ba esha mwa Seoul, mi ne li bona ba pili kwa balumiwa ba ne ba lutilwe kwa Sikolo sa Giliadi sa Bibele ku lumiwa ku to sebeleza mwa Korea. Hamulaho wa likwelinyana lwa amuhela balumiwa ba bañwi.

Ka January 1, 1950, na hamoho ni ba bañwi ba balalu ba kwa Korea lwa kalisa ku sebeza sina mapaina, ka mo ba bizezwa likombwa za ka nako kaufela za Lipaki za Jehova. Ne li luna ba pili ku ba mapaina mwa naha ya Korea hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli.

Bupilo ka Nako ya Ndwa ya Mwa Korea

Nakonyana hamulaho wa fo, la Sunda, ka June 25, 1950, ndwa ya tumbuka mwahal’a North Korea ni South Korea. Ka nako yeo, mwa naha kaufela ya Korea ne ku na ni fela puteho iliñwi ya Lipaki ba ba eza 61, ili luna ba mwa tolopo ya Seoul. Ba ofisi ya ndumeleti wa kwa naha ya U.S.A. ba kupa balumiwa kaufela ku tunuha mwa naha kuli ba si ke ba tahelwa ki kozi. Buñata bwa Lipaki ba ne ba li bana ba naha ni bona ba tunuha mwa Seoul, ba liba kwa libaka ze shutana-shutana za kwa mboela wa naha.

Kono mulonga wa South Korea ne u tibezi micaha ba ne ba kona ku ba masole sina na kuli ba si ke ba zwa mwa Seoul. Ka ku sa libelela, masole ba kopano ya Komyunizimu ba to kena mwa muleneñi mi Seoul ya ba mwa m’ata a masole ba Komyunizimu. Nihaiba ka yona nako yeo, ye ne ni ipatile mwa muzuzu o munyinyani ka likweli ze talu, ne ni kona ku kutaza kwa batu ka za Mubuso wa Mulimu. Ka mutala, ne ni fumani muluti wa fa sikolo se siñwi ili ya na ipata ba Komyunizimu sina na. Hamulaho, a kala ku ina ni na mwa muzuzu o swana, mi ne ni itutanga ni yena Bibele zazi ni zazi. Mi hamulaho wa nako, a kolobezwa sina yo muñwi wa Lipaki za Jehova.

Hamulaho wa nako ba Komyunizimu ba ne ba zwa kwa North Korea ba to lu fumana fo ne lu ipatile. Lwa itibahaza ku bona sina baituti ba Bibele mi lwa ba taluseza lituto za Bibele ka za Mubuso wa Mulimu. Nto ye ne i lu komokisize kikuli, ne ba si ka lu tama, kono ne ba bonisize kuli ba tabela litaba za Bibele. Mane ba bañwi ku bona ne ba kutile ka misipili ye balwa mi ne ba bata ku to utwa ze ñata ka za Mubuso wa Mulimu. Taba yeo ne i tiisize tumelo ya luna ya kuli Jehova wa sileleza.

Masole ba Kopano ya ba Macaba ha ne ba tile mwa Seoul ku to zamaisa hape, ne ni filwe tumelezo ye ipitezi ya ku ya kwa tolopo ye bizwa Taegu ka March 1951. Teñi ko ne ni ikozi ku kutaza ni Lipaki ba bañwi ka likweli ze ñata. Cwale ka November 1951, ndwa i si ka fela kale, bo Don Steele ba kutela kwa Korea.

Ne ni ba tusize ku onga-onga musebezi wa luna wa ku kutaza. Magazini ya Tawala ya Mulibeleli, hamoho cwalo ni Informant, ye se bizwa cwale kuli Bukombwa bwa Luna bwa Mubuso—ze ne bonisa litaelo ze ne ba swanela ku latelela Lipaki ha ne ba nze ba peta musebezi wa ku kutaza—ne li na ni ku tolokiwa mwa puo ya si-Korea, ni ku hatiswa. Lihatiso zeo ne li lumelwanga kwa liputeho ze ne fumaneha mwa libaka ze shutana-shutana ka nako yeo. Ka linako ze ñwi, na ni bo Don ne lu tamanga misipili hamoho ku yo potela liputeho kuli lu li susueze.

Ka January 1953, ne ni tabile hahulu ku amuhela liñolo le li bonisa kuli ni memilwe kwa Sikolo sa Giliadi mwa New York ku yo ituta musebezi wa bulumiwa. Niteñi, hamulaho wa ku lukisa za musipili wa ka ka fulai, na amuhela zibiso ye zwelela kwa mulonga wa Korea, ya ku ni bizeza kwa busole.

Bupilo Bwa ka ha bu ba Mwa Lubeta

Ha ne ni li kwa sibaka ko ne ba kenyeza masole misebezi, na taluseza lisole le ne li ñolisa batu busole ka za buikambuso bwa ka kwa litaba za naha ni libaka ha ne ni sa koni ku kena busole. Lisole leo ha li utwa cwalo la ni isa ku ba ba bona za likunutu za masole, bona ba CIC, kuli ba ni  tikitibe kuli ba zibe haiba ne ni li wa Komyunizimu. Kona mo ne ku tezi kuli ni ipumane mwa muinelo o ne u beile bupilo bwa ka mwa lubeta sina mo ni taluselize kwa makalelo. Kono ku fita kuli a ni kunupe, kapitao yo a yema kapili-pili, a tambeka lisole le liñwi libala, ni ku li laela kuli li ni nate. Nihaike kuli ne ni utwile butuku bo butuna, ne ni tabile bakeñisa kuli ne ni konile ku itiisa kwa butuku bo.

Ba CIC ba ni kutisa hape kwa sibaka ko ne ba kenyeza busole, ili ko masole ba kwateñi ka ku sa isa pilu kwa tumelo ya ka, ba ni fa nombolo ya ku ni zibahaza sina lisole, mi ba ni lumela kwa sibaka ko ne ku itutelwa busole ili sibaka se si fumaneha fa sooli sa Cheju, bukaufi ni naha-tuna ya Korea. Habusa kakusasana, kwa lukiswa kuli luna ba ne ba sa zo kenyiwa busole, lu itame ka luci kuli lu ka ba masole. Ne ni hanile ku eza cwalo. Kabakaleo, na zekiswa mwa kuta ya masole mi na atulelwa tolongo ya lilimo ze talu.

Ba Bañata ba Bonisa Busepahali

Lizazi le ne ni swanela ku ya kwa ku yo ituta bulumiwa, ne ni boni fulai ha i fita mwahalimu. Ki yona fulai ye ne ni swanela ku kwela. Ne ni si ka zwafa kabakala ku palelwa ku ya kwa Giliadi, kono ne ni tabile ka ku ziba kuli ne ni zwezipili ku sepahala ku Jehova. Kwa Lipaki za mwa Korea, haki na ni nosi ya na hanile ku kena busole. Mane mwa lilimo ze ne latelezi ne ku bile ni Lipaki ba bañwi ba ba fitelela 13,000 ba ne ba hanile ku kena busole sina na. Nako ye ne ba tandile mwa litolongo za mwa Korea, ku i kopanya kaufela yona, i fitelela lilimo ze eza 26,000.

Hamulaho wa ku tanda lilimo ze peli ku ze talu ze ne ni tomezwi, na swalelwa ka 1955 bakeñisa mutala o munde o ne ni bonisa mi na lukululwa. Ne ni kalisize ku eza musebezi wa ka wa ku ba sikombwa sa nako kaufela. Hamulaho ka October 1956, na amuhela liñolo la ku ni kupa ku yo sebeleza fa liofisi za Lipaki za Jehova mwa South Korea. Cwale hape ka 1958, ne ni memilwe kwa Sikolo sa Giliadi. Ha se ni kwazize sikolo seo, na lumelwa hape kwa Korea.

Muta o muñwi ku zwa fo ni kutela kwa Korea, na kopana ni In-hyun Sung, Paki ya sepahala, mi lwa nyalana ka May 1962. Na hulezi mwa lubasi lwa bulapeli bwa Sibuddha mi na itutile ka za Lipaki ku zwelela ku mutu ya na kena ni yena sikolo. Mwahal’a lilimo ze talu ku zwa fo lu nyalanela, ne lu potelanga puteho isili sunda ni sunda ka mulelo wa ku tiisa tumelo ya batu ba puteho yeo. Ku zwa ka 1965, lu sebelelize fa ofisi ya mutai ya Lipaki, ili yeo cwale i fumaneha mwa sibaka se si li likilomita ze 60 ku zwa kwa Seoul.

Ha ni Hupula Licinceho

Ha ni iheta kwamulaho, ni komoka hahulu ku bona lika ze cincize mwa naha ye. Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ni hamulaho wa ku lwana ni North Korea, naha ya South Korea ne i sinyehile maswe. Litolopo ni mikwakwa ne li sinyehile hahulu. Malaiti na fumaneha fela ka siwela. Mi naha ne i botanile hahulu. Mwa lilimo ze 50 ze ne latelezi hamulaho, naha ya South Korea i zwezipili hahulu.

Kacenu le naha ya South Korea se li yona ya bu-11 kwa linaha ze fumile hahulu mwa lifasi. I zibahala ka litolopo za yona ze yahilwe ka miyahelo ye minde ya miteñi ye, linjanji za litima ze lubilo, lipangaliko za malaiti, ni za bumapanga-panga bwa limota. Kacenu South Korea se li yona ya buketalizoho kwa linaha ze panga hahulu limota mwa lifasi. Kono zwelopili ye ni nga ku ba ya butokwa hahulu ye ezizwe ki mulonga wa South Korea, ki ya ku kuteka litukelo za bayahi ba South Korea.

Ha ne ni zekisizwe mwa kuta ya masole ka 1953, mulonga wa Korea ne u sa utwisisi libaka mutu ha na kona ku hana ku kena busole. Luna ba bañwi ne lu ngiwa kuli ne lu li ba Komyunizimu, mi Lipaki ba haboluna ba sikai ne ba bulailwe ka ku natiwa. Buñata bwa ba ne ba tamezwi ku hana ku kena busole inze ba sa li micaha, ba boni bana ba bona ba bashimani, mane ni baikulu ba bona ha ba lengiwa mwa tolongo ka libaka le li swana.

Mwa lilimo li sikai ze sa zo fela, ba mitai ya makande ba bihile hahulu makande a mañata ka za ku tamiwa kwa Lipaki za Jehova ba ba hana  ku ba masole ba naha ifi kamba ifi bakeñisa tumelo ya bona. Muatuli yo muñwi ya na atuzi Paki ya na hanile ku kena busole mane na ñozi liñolo la ku kupa swalelo kabakala za na ezize, mi liñolo leo ne li hatisizwe mwa magazini ye ñwi ye zibahala hahulu.

Ni sepa kuli swanelo ya luna ya ku kona ku hana lika ze ñwi kabakala bulapeli i ka kutekiwa mwa South Korea sina mo i kutekelwa mwa linaha ze ñata. Ni sepa kuli mulonga wa South Korea u ka sileleza batu ba ba hana ku eza lika ze ñwi kabakala tumelo ya bona sina na, mi ni kuli u ka tuhela mukwa wa ku lenga mwa litongolo banana ba ba hana ku eza lika ze lwanisana ni tumelo ya bona, “[ilikuli] lu pile mwa kozo ni buiketo.”—1 Timotea 2:1, 2.

Ka ku ba batanga ba Mulimu wa luna Jehova, lu itebuha hahulu tohonolo ye lu na ni yona ya ku mu yemela sina yena Mubusi wa luna. (Likezo 5:29) Takazo ya luna ye tuna ki ku tabisa pilu ya hae ka ku sepahala ku yena. (Liproverbia 27:11) Ni tabile bakeñisa kuli ni yo muñwi wa bolule-lule ba batu ba ba ketile ku ‘sepa Jehova ka pilu ya luna kaufela, ni ku sa tiyela fa butali bwa luna.’—Liproverbia 3:5, 6.

[Manzwi a fa likepe 13]

“Nto ye ne i lu komokisize kikuli, ne ba si ka lu tama, kono ne ba bonisize kuli ba tabela litaba za Bibele”

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Lipaki ba mwa Korea ba tandile lilimo ze 26,000 mwa tolongo bakeñisa ku hana ku kena busole

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Mwa tolongo ya masole ka 1953

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Ha ne lu potela liputeho ni bo Don Steele ka nako ya ndwa, ka 1952

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Pili lu si ka eza kale sinawenga sa luna ka 1961

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Ha ne ni tusa ku tolokela muokameli wa maeto ka 1956

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Ni In-hyun Sung kacenu