Kana Mali ki Mulenaa Mina Kamba ki Mutangaa Mina?

KANA mu nyandiswa ki butuku bwa ku bata mali? Lipiho li bonisa kuli butuku bo, bu nyandisa batu ba bañata mwa lifasi. Ki butuku bo bu cwañi?

Dokota ya bizwa Roger Henderson, mubatisisi wa za minahano mwa United Kingdom, cwanoñu fa naa bulezi pulelo ya kuli “butuku bwa mali,” ku talusa lisupo ze bonahalanga kwa batu ba ba ziyelizwe ki lipilaelo za mali. Lisupo zeo li kopanyeleza ku buyana, ku opa toho, ku nyembunya, ku tutuluka, ku sa tabela ku ca, kacima-cima, boi, ni ku nahana lika ze maswe. Henderson u biha kuli nto ye tuna ye tahisanga minahano, ki ku bilaela ka za mali.

Ha lu swaneli ku komoka ku bona kuli mwa likweli za cwanoñu fa batu ba bañata ba bile ni lipilaelo ze ñata ze tiswa ki ku bata mali. Butata bwa mali bo bu li teñi ka nako ya cwale mwa lifasi kaufela bu tahiseza batu ku zwa misebezi, ku lundulwa mwa mandu, ni ku sa buluka mali. Likampani ze tuna za mali ki kale li wa, mi mane nihaiba linaha ze fumile hahulu li konile ku nga mihato ka bubebe ya ku tibela ku sinyehelwa ki mali. Mwa linaha ze shebile, ku tula kwa lico ni lika ze ñwi za ku itusisa ku tahisize lipilaelo ze ñata.

Butata bwa mali hape bwa banga teñi nihaiba ka linako zeo batu ba na ni mali a mañata. Mwa lilimo za cwanoñu fa ha ku bile ni mali a mañata, batu ba bañata ba atezwi ki lipilaelo za mali. Ka mutala, mutende wa kwa South Africa o bizwa The Witness, ne u bihile kuli, “matata a ku sinya-sinya mali, ku tulisa hahulu mileko ni ku lata hahulu sifumu, naa sweli ku ata hahulu mwa Africa. Mutende wo u kolohanyize ze ñwi za lisupo za matata a “butuku” bo, a kopanyeleza minahano, likoloti, businyi, ku beleka ka ku tula tikanyo, ku ikutwa ku putelelwa, muna ni ku zwafa. Mali naa ngiwa kuli kona a tahisa ku totobela kwa mupilelo wa batu mwa Africa.

Hamulaho a ku ba teñi kwa matata a za mali, naha ya India i konile ku ekeza hahulu kwa sifumu sa yona. Magazini ye bizwa India Today International ne i bihile kuli silimo sa 2007 ne li sona silimo seo naha ya India ne i lemuhilwe kuli i itusisa mali a mañata hahulu. Kono ka nako yeo, bazamaisi ba kwa India ne ba ikalezwi kuli ku ekezeha kwa sifumu ko, ku kona ku tisa matata ni mifilifili.

Hape ka nako ye swana yeo, mikulwani ba kwa United States ne ba na ni mukwa wa ku sinya-sinya fela mali ka ku leka lika ze tula hahulu. Nihakulicwalo, lika ze ne ba leka zeo ne li sa ba tahisezi tabo. Bocaziba ne ba bulezi kuli ku ba ni mali a mañata ne li ye ñwi ya lika ze tahisezanga batu ba kwa United States ku ba matahwa, ku zwafa, ni ku iponda. Patisiso ye ñwi ne i patuluzi kuli niha ku na ni sifumu se si ñata, ki ba sikai fela mwa America (33.3 pesenti) ba ne ba ipapata ku ba ni “tabo ye tuna.”

Libaka ba Bañwi ha ba sa Amiwi ki Butuku Bo

Kwa neku le liñwi, ibe kuli ki mwa linako ze nde kamba ze maswe, batu ba bañata—bafumi ni babotana—ha ba na hahulu lipilaelo ka za mali ni za sifumu. Ki kabakalañi ha ba shutana ni ba bañwi?

Mwa piho ye ñwi ye na ni toho ya taba ye li, The Meaning of Money (mulelo wa masheleñi), bocaziba ba lemuhile kuli batu ba bañwi “ba susumezwa hahulu ni ku zamaiswa ki mali. Ku eza cwalo ku kona ku tahisa kuli mutu a be ni minahano ye miñata ni ku lyangana.” Kono bocaziba bao ne ba ekelize kuli: “Batu ba ba nyakisisanga ka tokomelo mwa ku sebeliseza mali a bona, ba ikutwanga kuli ba na ni maata a ku izamaisa isali bona mi ba i tabelanga isali bona. Mali haki  ona mulenaa bona kono bona ki bona malenaa mali . . . Luna bocaziba lu ikutwa kuli batu ba ba nyakisisanga ka tokomelo mwa ku sebeliseza mali a bona, ha ba bangi ni minahano ni lipilaelo ze ñata.”

Ki ufi mubonelo o mu na ni wona ka za mali? Mu ikutwa cwañi ka za miinelo ya lifasi ya za sifumu ye sweli ku cinca? Kana mali ki mulenaa mina kamba ki mutangaa mina? Mwendi ha mu si ka kenelwa kale ki butuku bo bu twi ki bwa ku bata mali. Nihakulicwalo, ibe kuli lu bafumi kamba lu babotana, kaufela luna lu mwa butata bwa ku bilaezwa ki mali. Ha mu nyakisise ka mo licinceho ze mu kona ku eza ka mo mu itusiseza mali li kona ku mi tahiseza mwangalwa ni ku mi pilisa ka tabo.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 4]

Mali a kona ku ba mulenaa mina haiba . . .

□ Mu tokolomoha ku ambola za mali kabakala lipilaelo ze a labulanga

□ Lubasi ka nako kaufela lu kanananga fa taba ya mali

□ Mu itusisa hahulu mali ku si na ku nahanisisi hande mwa ku itusiseza ona

□ Mu bilaelanga nako kaufela ka za likoloti

□ Ha mu zibangi hande fa kuma mali e mu hola

□ Ha mu zibangi hande fa kuma mali e mu belekisanga

□ Ha mu zibangi hande fa kuma mali e mu kolotile

□ Litifo ze mu lifanga li banga ze tuna ku fita mo mu libelelanga

□ Mu lifanga mitelo ka ku liyeha

□ Mu konanga ku lifa feela mali-nyana ka kadi ye itusiswa kwa ku kolota libyana

□ Mu telanga mitelo ya mina ka mali a lukiselizwe milelo i sili

□ Mu belekanga misebezi ye miñwi kuli mu kone ku lifa mitelo

□ Mu nganga likoloti ze nca kuli mu kone ku lifa za kale

□ Mu itusisanga mali e mu bulukezi za kwapili kwa ku lifela mitelo ya kamita

□ Mu fumananga hahulu taata ku ba ni mali ku fitela kweli i fela

□ Mu katazwanga ki takazo ya ku bata ku ipundekela mali a mañata

□ Mu kulanga matuku a mwa mubili kamba a mwa munahano kabakala minahano ye tiswanga ki ku bata mali

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Simbule sa taba ye: Money Sickness Syndrome, (Lisupo za Butuku bwa mali) ye ñozwi ki Dr. Roger Henderson