Kana se lu Felelwa ki Mezi?

MUBAPALE

Kana se lu Felelwa ki Mezi?

Pulelo ya mwa puo ya Uzbek, i li, “haiba mu felelwa ki mezi, ku talusa kuli ni bupilo bwa mina bu tuha bu fela.” Bocaziba ba bañwi ba kona ku bulela kuli manzwi ao haki nguli feela kono ki bupolofita bwa ze ezahala kacenu. Ka silimo ni silimo ku shwanga batu ba ba batoo eza 2 milioni kabakala masila a tiswa ki ku tokwa tulimbalimba ni kabakala mezi a silafezi, mi buñata bwa bona batu bao (90 pesenti) ki banana.

MINA mu fumana cwañi mezi? Kana mu kwalulanga feela kwa pompi kipeto mezi a zwa? Kamba, ka ku swana ni mwa libaka ze ñwi, kana mu na ni ku tama musipili o mutelele, ku yo libelela mwa mulaini, kihona cwale mu ka itwesa hemele ye bukiti ya mezi a butokwa ni ku a isa kwa ndu? Kana zazi ni zazi mu tandanga lihora ze ñata inze mu ka feela mezi a ku tapisisa ni ku tatehisa? Mwa linaha ze ñata, mezi ki a manyinyani mi kwa kataza ku a fumana! Mwa buka ya hae ye ambola za butata bwa mezi (Water Wars—Drought, Flood, Folly, and the Politics of Thirst), Diane Raines Ward naa ñozi kuli, batu ba sikai (40 pesenti) mwa lifasi “ba ka mezi a bona mwa masima, linuka, masa, kamba mwa liliba ze fa malapa a bona.” Mwa linaha ze ñwi, basali ba tandanga lihora ze batoo eza 6 inze ba kela mabasi a bona mezi, ku a kitimiseza kwa mandu a bona inze a li mwa lingongolo ze na ni buima bo bu fitelela 20kg ha li tezi.

Niti kikuli, batu ba ba fitelela 33 pesenti mwa lifasi ba mwa butata bo butuna hahulu bwa ku tokwa mezi ni tulimbalimba. Butata bo ki bo butuna hahulu sihulu mwa Africa, ili mo buñata bwa batu ha ba na nihaiba tundu twa matali to tunde, mi ka ku ya ka ba kopano ya World Health Organization, butata bo, bu ekeza kwa “kekezeho ya ku yambukela kwa maikolokuwawa, ni kwa tukokwani to tuñwi to tu fumaneha mwa mutabani ili to tu . . . silafaza limbule za mezi, mubu ni lico.” Ka ku ya ka piho yeo, silafalo yeo “ki yona ye tahisa butata butuna bo bu tahisa butuku bwa ku sulula, ili bona butuku bwa bubeli kwa ku bulaya hahulu banana mwa linaha ze sa zwelapili, mi bu tahisanga ni matuku a mañwi a matuna a cwale ka kolera, namusunda, ni mangomba.”

Mezi a bizizwe kuli ki sitipwitipwi sa gauda, kamba oli ya mwa lilimo za ma-2000. Niteñi, batu ba sweli ba sinya-sinya mezi a butokwa hahulu a, kuli mane nihaiba mwa linuka ha ku sa na hande mezi a bubela mwa liwate. Mezi ha nze a itusiswa hahulu kwa ku selaela ni ha nze a kaliswa ki ku cisa, linuka ze tuna li sweli za oma, ku kopanyeleza cwalo ni nuka ye bizwa Colorado River kwa wiko wa naha ya United States, nuka ye bizwa Yangtze mwa naha ya China, nuka ya Indus mwa naha ya Pakistan, nuka ya Ganges mwa naha ya India, ni nuka ya Nile mwa naha ya Egypt. Ku ezizweñi kuli butata bo, bu feliswe? Ki ifi tatululo luli ye kona ku feza butata bo?

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 11]

MEZI A FUKUZEHA

▪ “Liwate la Aral Sea le li kwa Central Asia ne li lona la bune kwa masa a matuna ka ku fitisisa mwa lifasi ka 1960. Ka 2007 ne se li bile le li nyinyani hahulu.”—Ku likana ni magazini ya Scientific American.

▪ Masa a ketalizoho (Great Lakes) ili a matuna ka ku fitisisa mwa naha ya United States ni Canada, ili lisa la Erie, la Huron, la Michigan, la Ontario, ni la Superior, a sweli a kala “ka lubilo lo lu komokisa.”—Ku likana ni mutende wa The Globe and Mail.

▪ Ka nako ye ñwi, kampani ye cokola bubeke ya kwa Australia ye bizwa Deniliquin ne i cokozi raisi ye ñata ye kona ku fepa batu ba 20 milioni. Kono ka nako ye, raisi ye se limiwa se li ye nyinyani hahulu-hulu (i fukuzehile ka 98 pesenti), mi kampani yeo ne i tuhezi ku sebeza ka December 2007. Bakeñisañi? Bakeñisa kuli ne ku bile ni “linanga le lituna ka lilimo ze 6.”—Ku likana ni mutende wa The New York Times.

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Sisepe se si kakatezi fa mulunda fo ku si na mezi fa liwate la Aral Sea

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

[Mbokisi/Mapa ye fa likepe 12]

“KU KALA KWA LINUKA NI MILAPO”

“Lisa la mwa Africa le li bizwa Lake Chad, ili le ne li boniwa ka bunolo ki batu ba ba mwa lifulai, ka nako ye ha li sa boniwa ka bunolo ki batu ba ba mwa lifulai. Lisa leo le li potolohilwe ki naha ya [Cameroon,] ya Chad, ya Niger, ni ya Nigeria . . . , se li kalile hahulu (ka 95 pesenti) haisali ku zwa mwa lilimo za ma-1960. Bakeñisa kuli mwa libaka zeo batu ba tokwa hahulu mezi a ku selaelisa licalo za bona, linuka ni masa ko ku zwelela mezi a lisa leo li sweli za kala. Kabakaleo, lisa la Lake Chad li tuha li yongelela, mi masika a sa taha ha na ku ziba sibaka fo li fumaneha.”—Ku likana ni hatiso ye bizwa Plan B 2.0—Rescuing a Planet Under Stress and a Civilization in Trouble, ye ñozwi ki Lester R. Brown.

[Limapa]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

■Mezi

☒Limela

□Naha

1963

NIGER

CHAD

Lisa la Lake Chad

NIGERIA

CAMEROON

2007